T.C. SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ

Transkript

1 T.C. SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ KONYA KOġULLARINDA BAZI ġeker PANCARI ÇEġĠTLERĠNĠN VERĠM VE KALĠTE ÖZELLĠKLERĠNĠN BELĠRLENMESĠ Muhammed Ġkbal ÇATAL YÜKSEK LĠSANS TEZĠ Tarla Bitkileri Anabilim Dalı Aralık-2013 KONYA Her Hakkı Saklıdır

2 v

3 TEZ BĠLDĠRĠMĠ Bu tezdeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edildiğini ve tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada bana ait olmayan her türlü ifade ve bilginin kaynağına eksiksiz atıf yapıldığını bildiririm. DECLARATION PAGE I hereby declare that all information in this document has been obtained and presented in accordance with academic rules and ethical conduct. I also declare that, as required by these rules and conduct, I have fully cited and referenced all material and results that are not original to this work. Muhammed İkbal ÇATAL vi

4 ÖZET YÜKSEK LĠSANS TEZĠ KONYA KOġULLARINDA BAZI ġeker PANCARI ÇEġĠTLERĠNĠN VERĠM VE KALĠTE ÖZELLĠKLERĠNĠN BELĠRLENMESĠ Muhammed Ġkbal ÇATAL Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla Bitkileri Anabilim Dalı DanıĢman: Prof. Dr. Fikret AKINERDEM 2013, 36 Sayfa Jüri DanıĢman: Prof. Dr. Fikret AKINERDEM Doç. Dr. Özden ÖZTÜRK Yrd. Doç. Dr. Eray TULUKÇU Konya koşullarında bazı şeker pancarı çeşitlerinin verim ve kalite özelliklerini belirlemek amacıyla yürütülen bu araştırma; Konya ili Ilgın İlçesi Şeker Enstitüsü Deneme Şefliği arazisinde, 2011 yılında Nisan-Ekim ayları arasında gerçekleştirilmiştir. "Tesadüf Blokları" deneme desenine göre dört tekerrürlü olarak kurulan araştırmada, materyal olarak dokuz şeker pancarı çeşidi (Stine, Coyote, Fiona, Leila, Giraf, Achat, Valentina, Rozsa ve Cesira) kullanılmıştır. Araştırmada, çeşitlerin kök boyu, kök çapı, çatallanma oranı, kök verimi, yaprak verimi, kuru madde oranı, şeker oranı ve şeker verimi değerleri ele alınmıştır. Araştırma sonucunda, çeşitlerin ortalama kök boyları cm (Achat - Cesira), kök çapları cm (Cesira ve Fiona - Valentina), çatallanma oranları % (Valentina - Coyote), kök verimleri kg/da (Rozsa - Valentina), yaprak verimleri kg/da (Rozsa - Giraf), kuru madde oranları % (Coyote - Rozsa), şeker oranları % (Coyote - Rozsa), şeker verimleri kg/da (Fiona - Valentina) arasında değişmiştir. Şeker pancarı yetiştiriciliğinde asıl amaç, birim alandan elde edilen şeker verimidir. Bu açıdan bakıldığında, Valentina ve Stine çeşidinin Konya'nın içinde bulunduğu Orta Anadolu koşulları için uygun çeşitler olduğu kanısına varılmıştır. Anahtar Kelimeler: Beta vulgaris L, şeker pancarı, çeşit, kalite, verim. vii

5 ABSTRACT MS THESIS DETERMINATION OF YIELD AND QUALITY PROPERTIES OF SOME SUGAR BEET VARIETIES IN CONDITIONS OF KONYA Muhammed Ġkbal ÇATAL THE GRADUATE SCHOOL OF NATURAL AND APPLIED SCIENCE OF SELÇUK UNIVERSITY THE DEGREE OF MASTER OF SCIENCE IN FĠELD CROPS Advisor: Prof. Dr. Fikret AKINERDEM 2013, 36 Pages Jury Advisor: Prof. Dr. Fikret AKINERDEM Assoc. Prof. Dr. Özden ÖZTÜRK Asst. Prof. Dr. Eray TULUKÇU This study, aiming to determine of some sugar beet varieties yıeld and quality properties in Konya conditions was carried out in Konya province Ilgın County Chief Trial grounds Sugar Institute, between April and October "Randomized block" established in the trial study design with four replications, as the material of nine varieties of sugar beet (Stine, Coyote, Fiona, Leila, Giraf, Achat, Valentina, Rozsa and Cesira) were used. In the study, root length, root diameter, bifurcation ratio, root yield, leaf yield, dry matter content, sugar content and sugar yield of varieties were discussed. At the end of the study, average root length of varieties has been found to vary between cm (Achat - Cesira), root diameters cm (Cesira and Fiona - Valentina), bifurcation ratios of % (Valentina - Coyote), root yields kg/da (Rozsa - Valentina), leaf yields kg/da (Rozsa - Giraf), dry matter content % (Coyote - Rozsa), sugar rate % (Coyote - Rozsa), sugar yields kg/da (Fiona - Valentina). The main purpose of the cultivation of sugar beet to obtain sugar from per unit area yield. From this perspective, Valentina and Stine is considered to be appropriate in the Central Anatolian Konya varieties were for the conditions. Keywords: Beta vulgaris L, sugar beet, variety, quality, yield. viii

6 ÖNSÖZ Ülkemizde şeker pancarı üretiminin büyük bir kısmını sağlayan Konya da, üreticiler geçmişte şeker fabrikalarının önerdiği çeşitleri ekmekteydi. Son zamanlarda çeşit seçimi konusunda serbest bırakılmış ve bu durum bölgeye uygun çeşit seçiminin araştırılması zorunluluğunu ortaya çıkarmıştır. Konya koşullarında bazı şekerpancarı çeşitlerinin verim ve kalite özelliklerinin belirlenmesi amacıyla yürütülen bu çalışmada, çalışmanın her aşamasında yardımını gördüğüm başta danışman hocam Sayın Prof. Dr. Fikret AKINERDEM e, çalışmanın kurulmasında ve değişik aşamalarında yardımını esirgemeyen Sayın Dr. Rahim ADA ya, istatistikî analiz ve değerlendirmelerinde yardımcı olan Sayın Doç. Dr. Ercan CEYHAN a, denemenin kurulmasından hasadına kadar geçen süre zarfında elinde bulunan imkânları bana sunan Şeker Enstitüsü Ilgın Deneme Şefi Rıdvan KARAKAYA ve Ilgın Şeker Fabrikası yetkililerine, yardımlarını benden hiç esirgemeyen ve bana sürekli destek olan sevgili aileme sonsuz teşekkür ederim. Muhammed İkbal ÇATAL KONYA-2013 ix

7 ÇĠZELGE LĠSTESĠ Sayfa No Çizelge Denemede Kullanılan Çeşitler...7 Çizelge Deneme Yılında Uygulanan Kültürel İşlemler ve Uygulama Tarihleri...9 Çizelge Ilgın Şeker Pancarı Deneme Deseni (2011).10 Çizelge Şeker Pancarında Araştırmanın Yapıldığı Dönemlere (2010; Nisan-Ekim) ve Uzun Yıllara Ait Bazı Meteorolojik Değerler...14 Çizelge Araştırma Yeri Topraklarının Bazı Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri...15 Çizelge Şeker pancarı çeşitlerinde tespit edilen kök verimi ortalama değerleri (kg/da) ve LSD testi grupları...16 Çizelge Şeker pancarı çeşitlerinde tespit edilen kök verimi değerlerine ait varyans analiz tablosu.17 Çizelge Şeker pancarı çeşitlerinde tespit edilen yaprak verimi ortalama değerleri (kg/da) ve LSD testi grupları.19 Çizelge Şeker pancarı çeşitlerinde tespit edilen yaprak verimi değerlerine ait varyans analiz tablosu.19 Çizelge Şeker pancarı çeşitlerinde tespit edilen kök boyu ortalama değerleri (cm)...21 Çizelge Şeker pancarı çeşitlerinde tespit edilen kök boyu değerlerine ait varyans analiz tablosu...21 Çizelge Şeker pancarı çeşitlerinde tespit edilen kök çapı ortalama değerleri (cm)...22 Çizelge Şeker pancarı çeşitlerinde tespit edilen kök çapı değerlerine ait varyans analiz tablosu 22 Çizelge Şeker pancarı çeşitlerinde tespit edilen çatallanma oranı ortalama değerleri (%) 24 Çizelge Şeker pancarı çeşitlerinde tespit edilen çatallanma oranı değerlerine ait varyans analiz tablosu.24 Çizelge Şeker pancarı çeşitlerinde tespit edilen kuru madde oranı ortalama değerleri (%).25 x

8 Sayfa No Çizelge Çizelge Çizelge Çizelge Çizelge Şeker pancarı çeşitlerinde tespit edilen kuru madde oranı değerlerine ait varyans analiz tablosu.26 Şeker pancarı çeşitlerinde tespit edilen şeker oranı ortalama değerleri (%).27 Şeker pancarı çeşitlerinde tespit edilen şeker oranı değerlerine ait varyans analiz tablosu.27 Şeker pancarı çeşitlerinde tespit edilen şeker verimi ortalama değerleri (kg/da) ve LSD testi grupları...29 Şeker pancarı çeşitlerinde tespit edilen şeker verimi değerlerine ait varyans analiz tablosu.29 xi

9 ġekġl LĠSTESĠ Sayfa No ġekil Deneme Alanının Sulanması..8 ġekil Deneme Alanının Genel Görünümü...8 ġekil Deneme Alanının Genel Görünümü...8 ġekil Şeker pancarı çeşitlerinde tespit edilen kök verimi ortalama değerleri (kg/da) ġekil Şeker pancarı çeşitlerinde tespit edilen yaprak verimi ortalama değerleri (kg/da) 19 ġekil Şeker pancarı çeşitlerinde tespit edilen kök boyu ortalama değerleri (cm) ġekil Şeker pancarı çeşitlerinde tespit edilen kök çapı ortalama değerleri (cm) ġekil Şeker pancarı çeşitlerinde tespit edilen çatallanma oranı ortalama değerleri (%)...24 ġekil Şeker pancarı çeşitlerinde tespit edilen kuru madde oranı ortalama değerleri (%) ġekil Şeker pancarı çeşitlerinde tespit edilen şeker oranı ortalama değerleri (%)...27 ġekil Şeker pancarı çeşitlerinde tespit edilen şeker verimi ortalama değerleri (kg/da) xii

10 ĠÇĠNDEKĠLER TEZ BĠLDĠRĠMĠ... vi ÖZET... vii ABSTRACT... viii ÖNSÖZ... ix ÇĠZELGE LĠSTESĠ... x ġekġl LĠSTESĠ... xii ĠÇĠNDEKĠLER... xiii 1. GĠRĠġ KAYNAK ARAġTIRMASI MATERYAL VE METOT Materyal Metot Araştırmanın kurulması ve yürütülmesi Araştırmada incelenen özellikler İstatistiki Analiz ve Değerlendirmeler Araştırma Yerinin Genel Özellikleri İklim özellikleri Toprak özellikleri ARAġTIRMA SONUÇLARI VE TARTIġMA Kök Verimi Yaprak verimi Kök Boyu Kök Çapı Çatallanma Oranı Kuru Madde Oranı Şeker Oranı Şeker Verimi SONUÇLAR VE ÖNERĠLER KAYNAKLAR ÖZGEÇMĠġ xiii

11 1 1. GĠRĠġ İnsanoğlunun beslenmesi için gerekli olan besin maddeleri, enerji verenler ve vücut yapısını inşa edenler olmak üzere ikiye ayrılır. Enerji veren besin maddeleri karbonhidratlar ve yağlardır. Proteinler ise ancak istisnai durumlarda enerji verme durumuna geçerler. Normal bir insanın besin maddesi olarak günde 120 g protein, g yağ ve g karbonhidrat alması gerekir (Baysal 1977). Buna göre karbonhidratlar insanın ihtiyacı olan enerjinin %60-70 ini karşılamaktadır. Karbonhidratlar molekül yapılarına göre monosakkaritler, disakkaritler ve polisakkaritler olarak üçe ayrılmaktadır. Disakkaritlerden olan sakkaroz, insan metabolizmasının kullanabilmesi için gerekli şekerli bileşiklerin bir kısmını oluşturur. Şeker çok çeşitli bitkilerden üretilebilmekte olup, dünya şeker arzı büyük oranda şeker kamışı ve şeker pancarından sağlanmaktadır. Dünya şeker borsasını ise dünyada üretilen şekerin yaklaşık % 80 ini oluşturan ve ticarete hâkim pozisyonda olan düşük maliyetli kamış şekeri belirlemektedir. Ülkemizde ve Avrupa da ise iklim şartları nedeniyle kamış şekeri yerine stratejik bir ürün olan şeker pancarı üretilmektedir. Pancar şekerinin ihraç pazarlarında kamış şekeri ile rekabet şansı bulunmaması nedeniyle, ticaret amacıyla değil kendi kendine yeterlilik amaçlanarak üretilmektedir (Anonim 2010). 2012/2013 döneminde dünya şeker üretimi milyon ton olup, bu üretimin %21 i pancar şekerinden karşılanmıştır. Dünya şeker tüketiminin ise milyon ton olduğu rapor edilmiştir. İhraç miktarı bir önceki dönemle aynı kalmış ve 49 milyon ton seviyelerinde seyretmiştir. Bir önceki sezonda 48.4 milyon ton olarak belirtilen ithalat miktarı, bu sezon 44.3 milyon ton olarak tahmin edilmektedir (Anonim 2012). TÜİK verilerine göre; Türkiye sınırları içinde toplam 16 milyon 165 bin hektar alanda bitkisel ürünlerin ekimi yapılmaktadır. Bu grubun içerisinde şeker pancarı, toplam ekim alanının % 2 sini, üretimin % 17 sini, pazarlanan değerin ise % 7.5 ini oluşturmaktadır. Ülkemizde 2012 yılı itibariyle; pancar eken çiftçi sayıyı , ekilen alan ha, üretilen şeker pancarı miktarı 14.9 milyon ton, verim ise 53.3 ton/ha dır (Anonim 2012).

12 2 Bu verilere göre sakkaroz şekeri üretimimiz kendi ihtiyacımızı karşılamaya yetmektedir. Ancak artan nüfus ve şeker tüketimi artışları dikkate alınarak mevcut ekim alanlarımız genişletilmeli veya verim ve kalitesi yüksek olan çeşitlerin devreye sokulması için amaca uygun ıslah çalışmaları yapılmalıdır. Şeker pancarında verim ve kalite; iklim, tohumluk çeşidi, toprak özellikleri ve hazırlığı, gübreleme, sulama, yabancı ot, hastalık ve zararlılarla mücadele ile vejetasyon süresi, bitki sıklığı ve hasat zamanı ile ilgilidir. Bu yetiştirme tekniklerinin her birine modern tarım usullerinin uygulanması ile iyi bir verim ve kaliteli ürün alınabilir (Çelikel, 1989). Şeker pancarında asıl amaç, üretici için yüksek kök verimi, şeker sanayi için ise maksimum şeker elde etmektir. Bu da çok yüksek kök ve şeker verimine sahip, iklim ve toprak koşullarına adapte olmuş çeşitlerin ekilmesi ile mümkündür (Özcan, 1993). Islah çalışmalarında, kaliteli tohumluk için çeşit seçimi verimi arttırıcı etkenlerden biridir. Şeker üretimi için çeşit seçiminde, ekilen bölgenin iklim ve toprak yapısına uygun, hastalıklara ve zararlılara dayanıklı, kök verimi ve şeker oranı yüksek, çimlenme gücü ve tarla çıkışı iyi ve makineli hasada uygun özelliklere sahip olması önemli faktörlerdir. Bu özeliklere sahip çeşitlerin seçilmesi çiftçinin maksimum kalitede ürün elde etmesinde önemli bir katkı sağlamaktadır. Yapılan bu çalışmada, şeker pancarı üretiminin merkezi sayılabilecek Konya da, verim unsurları ve kalite özelliklerinin optimum noktada buluştuğu şeker pancarı çeşitlerini belirlemek ve böylece hem bölge çiftçisine hem de ülke ekonomisine katkı sağlamak amaçlanmıştır. Şeker pancarı sadece toprak altı kök aksamından faydalanılan bir ürün olmayıp, aynı zamanda hayvan yemi olarak toprak üstü aksamı da değerlendirildiği için araştırmada yeni çeşitlerin birçok bitkisel özelliği de ortaya konmuştur. Böylece ülkemizde ekimi yapılan tescilli çeşitler arasında bölge şartlarına en uygun olanları belirlenmeye çalışılmıştır.

13 3 2. KAYNAK ARAġTIRMASI Şeker pancarında verim ve kalitenin birinci derecede doğal koşullara bağlı olduğunu belirten Winner (1973), bu koşulların aynı tarlada bir başka yıl tamamen değişebileceğini, bunun içinde bir lokasyon için uzun yıllar ortalamaların alınmasının önemli olduğunu ortaya koymuştur. Bengtsson (1982), İsveç te yaptığı bir çalışmada, şeker pancarı çeşitlerinin verimini en düşük 4400, en yüksek 4730 kg/da, şeker verimini ise en düşük 770, en yüksek 848 kg/da tespit etmiştir. Nagy ve ark. (1983), şeker pancarında kök ve şeker veriminin hasat tarihi geciktikçe arttığını, yaprak veriminin azaldığını ve en uygun hasat zamanının Ekim ayının ikinci yarısı olduğunu bildirmişlerdir. Izumiyama (1984), yaptığı bir araştırmada çeşit özelliğinin daha ziyade kök verimi üzerinde etkili olduğunu ortaya koymuştur. Bolz ve ark. (1984), yaptıkları bir çalışmada, pancar verimini en düşük 6590, en yüksek 7370 kg/da, şeker oranını en düşük %17.0, en yüksek %17.9, şeker verimini ise en düşük 1112, en yüksek 1250 kg/da olarak rapor etmişlerdir. Kök verimi, şeker oranı ve şeker verimi üzerine yıl, iklim, toprak, çeşit ve hasat zamanının etkisinin önemli olduğunu bildiren Carter ve ark. (1985), hasadın Ekim ayında yapılması gerektiğini, erken ve geç hasat arasındaki verim farkının % 35 lere ulaştığını ve mevsim (kış) şartlarının kötüleşmeye başlaması ile birlikte şeker pancarı köklerinde fiziksel ve kimyasal değişikliklerin oluştuğunu belirtmişlerdir. İrlanda da şeker pancarı kalite faktörlerini inceleyen O Connor (1985), şeker pancarında kök ve şeker verimi ile yetişme mevsimi uzunluğu, ekim zamanı ve azot kullanımı gibi faktörlerin önemli ilişkisinin olduğunu bildirmiştir. Özceylan (1986), Samsun ekolojik şartları altında, yılları arasında yapmış olduğu çalışmada; çatallanma oranı bakımından çeşitlerin ortalaması olarak kışlık ekimlerde köklerin % 35.4 ü çatallanırken, bu oranı yazlık ekimlerde % 6.3 olarak tespit etmiştir. Kısaoğlu (1987), yaptığı çalışmada şeker pancarı verimini en yüksek , en düşük olarak kg/da elde etmiştir. Şeker pancarında verim ve şeker oranı üzerine çevresel faktörlerin yanında, çeşit de istatistikî önem seviyesinde etkili olmaktadır (Takada ve ark. 1988). Çelikel (1989), şeker pancarında yaptığı bir çeşit denemesinde kök verimini kg/da, kuru madde oranını % , şeker oranını % ,

14 4 şeker verimini kg/da ve yaprak verimini ise kg/da arasında değiştiğini bildirmiştir. Farklı çevre koşuları altında şeker pancarı çeşitlerine ait önemli karakteristik özellikleri araştıran Lisitsyna ve Lisitsyn (1990), çevrenin verim üzerine etkisinin % 78, şeker oranı üzerine % 68, genotip x çevre interaksiyonunun kök verimine % 5, şeker oranına ise % 18 etkili olduğunu ortaya koymuştur. Akçin ve ark. (1992), yıllarında Çumra da üç yıl süreyle sulu şartlarda Türkşeker 1, Kawepura ve Kawepoly şeker pancarı çeşitleri ile yapmış olduğu çalışmada; pancar kök gövdesi uzunluğu 1986 yılında önemli bulunduğunu belirterek en yüksek kök gövdesi uzunluğunun Türkşeker 1 (27.1 cm) çeşidinden elde edildiğini bildirmiştir yılında ise kök gövdesi çapı ve şeker oranı yine önemli olmuş Kawepura çeşidi sırasıyla 11.4 cm çap ve %19.5 ile ilk sırada yer almıştır. Güler (1992), 1991 yılında Ankara Etimesgut Deneme İstasyonu nda şeker pancarı çeşitleri üzerine yaptığı çalışmada, kök veriminin 4854 ile 7050 kg/da, digestionun % 15.0 ile 16.8 arasında değiştiğini bildirmiştir. Akınerdem ve ark.(1993), azotlu gübre miktarlarının şeker pancarında verim ve kaliteye etkisini tespit etmek amacıyla 1991 yılında iki farklı lokasyonda (Konya- Çumra) yapmış oldukları çalışmada, kök verimini her iki lokasyonda dekara en yüksek 12 kg N/da (sırasıyla 4980 ve 5550 kg/da), en düşük ise 0 kg N/da dozunda (3710 kg/da) elde etmiştir. Özcan (1993), Trakya Bölgesi nde yaptığı araştırmada şeker pancarı çeşit ortalamaları bakımından kök veriminin kg/da, şeker oranının % ve şeker veriminin kg/da arasında değiştiğini belirtmiştir. Arslan (1994) a göre, yaprak verimi bakımından büyük olan alt yapraklar üst yapraklardan daha önemlidir. Fakat bu alt yapraklar belirli bir süre sonunda canlılıklarını kaybettiklerinden solarak kurumaktadırlar. Bu durum, hasat zamanının ilerlemesiyle birlikte adet olarak fazla sayıda yaprak mevcut olsa bile, ağırlık olarak ilk zamanlardakinden daha az yaprak verimi alınması anlamına gelmektedir. Araştırıcı, Van koşullarında 10 ve 30 Ekim tarihlerinde hasat ettikleri şeker pancarı çeşitlerinden ortalama sırasıyla 2485 ve 2100 kg/da yaprak verimi elde ettiğini bildirmiştir. Aynı araştırmada; yıllar arasında çatallı kök oranı bakımından farklılıklar, istatistiksel olarak çok önemli bulunmuş, ilk yılda %26.3, ikinci yılda ise %13.4 oranında çatallı kök elde edilmiştir. Kök çapı bakımından çeşitler arasında önemli bir farklılık görülmemiş,

15 5 çeşitlerin kök çapı 1.yıl; cm, 2. yıl; cm arasında değişmiştir. İki yılın ortalamasına göre, kök çapı Eva çeşidinde 6.9 cm, Nina çeşidinde ise 6.5 cm bulunmuştur. Çeşitlerin kök uzunluklarını ise 1. yıl; cm, 2. yıl; cm arasında belirlemiştir. Sağlam (1996), Burdur da yaptığı bir çalışma sonucunda, yağış miktarı ile yaprak verimi arasında pozitif ilişki olduğunu, kök gövde verimini etkileyen faktörlerin şeker verimini de etkilediğini ve kök gövde verimi ile şeker verimi arasında doğrusal ilişki bulunduğunu bildirmiştir. Şatana (1996), Trakya Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri deneme alanında yapmış olduğu çalışmada; Kawepoly, Karışım, Kawepura ve Rizor şeker pancarı çeşitleri ile uygulanan iki farklı hasat tarihinde pancar boyu yönünden hasat zamanının önemli bulunduğu çalışmada, pancar boyu değerini en yüksek 21.5 cm ile 28 Aralık, en düşük 20.1 cm ile 28 Eylül tarihinde yapılan hasatta saptamıştır. Aynı araştırmada pancar çapı yönünden hasat zamanında ve çeşitte istatistiki anlamda önemli fark bulunmuş ve pancar çapı değeri en yüksek 5.4 cm ile 28 Aralık, en düşük 4.7 cm ile 28 Eylül tahinde yapılan hasattan elde etmiştir. Kurtcebe (1999), Isparta ve Burdur da (Göller Yöresi) 14 şeker pancarı çeşidi ile 1997 yılında yaptığı çalışmada, kuru madde oranını en düşük %21.8, en yüksek %23.7 olarak tespit etmiştir. Pişkin (2000), yılı yetiştirme mevsiminde Erzincan da yapılan çalışmada; çatallaşma oranı en yüksek %19.8 ile 30 Nisan da yapılan ekimden, en düşük %5.6 ile 30 Mayıs ta yapılan ekimden elde edilmiş ve çeşitlerin ortalamasında; çatallaşma oranı en yüksek %18.7 ile Aura çeşidinde, en düşük %10.8 ile Fiona çeşidinde belirlemiştir. Švachula (1999) ya göre şeker oranı ile yağış miktarı arasında negatif, sıcaklıkla pozitif ilişki bulunmaktadır (Jozefyová ve ark. 2003). Bitki gelişimine bağlı olarak yaprak verimi hasat dönemine gelinceye kadar artmakta daha sonra ise azalmaya başlamaktadır. Şeker pancarında esas unsur kök gövde olduğu için bitki genetik olarak kışa girmeden önce kök gövdelerindeki şeker varlığını artırıp, yaprak ağırlığını azaltmaktadır. Verim ve kalite üzerine sıcaklık, yağış, solar radyasyondaki mevsimsel değişiklikler ve toprak tipi gibi kontrol edilemeyen çevre faktörleri önemli etki yapmaktadır (Martin 2001). Rychcik ve Zawiślak (2002), Polonya da iki yıl süreyle yürütülen ve 20 Ekim de hasat edilen bir çalışmada, 5880 ile 6090 kg/da arasında kök verimi, 3600 ile 3700

16 6 kg/da arasında yaprak verimi, % 15.6 ile 15.7 arasında şeker oranı ve 769 ile 802 kg/da arasında şeker verimi elde ettiklerini bildirmişlerdir. Toprak kompaktlaşmasının ve sıkışmasının şeker pancarında köklerin yan ve dikey gelişimine engel teşkil ettiğinden çatallanmaya, buna bağlı olarak verim ve kalitede düşüşe neden olduğunu bildirmiştir (Şahin 2002). Azam Jah ve ark. (2003), Pakistan da iki yıl süreyle on adet şeker pancarı çeşidiyle yaptıkları çalışmada, kök veriminin 7254 ile 8288 kg/da, şeker oranının % 14.4 ile 15.8, şeker verimini ise 1070 ile 1277 kg/da arasında değiştiğini ortaya koymuşlardır. Sudan da 14 şeker pancarı genotipiyle (4 çeşit, 10 hat) ve üç yıl süreyle bir araştırma yürüten El-Karouri ve El-Rayah (2006), şeker pancarında verim ve kalitenin genotip, iklim, toprak ve yetiştirme şartlarına göre değiştiğini bildirerek ortalama kök veriminin 7150 ile 8100 kg/da, şeker oranının % 12.0 ile 15.7 ve şeker veriminin ise 754 ile 1274 kg/da arasında değiştiğini tespit etmişlerdir. Toprakta su fazlalığı, yetersiz havalanma ve taban suyu yüksekliği mevcut ise şeker pancarının kök şeklinde çatallanma gibi bazı istenmeyen durumlar oluşmaktadır (İnan, 2006). Radivojević ve Dośenović (2006), Belgrad da şeker pancarı çeşitleri üzerine iki lokasyonda yaptıkları bir çalışmada, Leila çeşidinden birinci ve ikinci lokasyonlardan sırası ile kg/da kök verimi, % digestion oranı ve kg/da şeker verimi elde ettiklerini beyan ederken, verim ve kaliteye ilişkin bir çok faktörün etkili olduğunu bunlar arasında en başta gelenlerin ise çeşit, çevre ve üretici bilgisinin olduğunu vurgulamışlardır. İran da farklı sulama miktarları üzerine çalışma yapan Johari ve ark. (2008), 25 Ekim de yaptıkları sökümde 5250 ile 7850 kg/da arasında kök verimi, 2724 ile 3203 kg/da arasında yaprak verimi, % 15.5 ile 17.4 arasında şeker oranı ve 1181 ile 1263 kg/da arasında şeker verimi elde ettiklerini bildirmişlerdir. Ada ve Akınerdem (2011), Konya-Ilgın ekolojik koşullarında beş farklı hasat zamanı ile yapmış olduğu çalışmada, kök gövde verimi, yaprak verimi, şeker oranı ve şeker verimini en yüksek sırasıyla 8688 kg/da (15 Kasım), 3075 kg/da (1 Ekim), %18.8 (15 Ekim) ve 1041 kg/da (15 Kasım) elde etmişlerdir. Ada ve ark. (2012), şeker pancarı çeşitlerinin bazı tarımsal ve kalite özelliklerini belirlemek amacıyla 2010 yılında 8 çeşit kullanarak yapmış oldukları çalışmada, kök

17 7 gövde verimi, şeker oranı ve şeker veriminin en yüksek elde edildiği çeşitleri sırasıyla Valentina (7340 kg/da), Leila (% 16.9) ve Coyote ( kg/da) olarak bildirmişlerdir. Turgut (2012), üç farklı lokasyonda şeker pancarı çeşitleri ile yaptığı çalışmada en yüksek kuru madde oranı (%17.6) Turgutbey de Evelina da, en düşük (%16.4) Bıyıkali de Grinta çeşidinde elde etmiştir. 3. MATERYAL VE METOT 3.1. Materyal Konya-Ilgın Şeker Enstitüsü Bitki Islah İstasyonu deneme arazisinde yapılan bu çalışmada, 9 tescilli şeker pancarı çeşidi tohumu kullanılmıştır. Çeşitler Çizelge de verilmiştir. Çizelge Denemede Kullanılan ÇeĢitler; 1 Achat 6 Leila 2 Cesira 3 Coyote 4 Fiona 5 Giraf 7 Rozsa 8 Stine 9 Valentina 3.2. Metot AraĢtırmanın kurulması ve yürütülmesi Konya koşullarında bazı şeker pancarı çeşitlerinin verim ve kalite özelliklerini belirlemek amacıyla yapılan bu çalışma, Şeker Enstitüsü Ilgın Bitki Islah İstasyonu deneme alanında, Tesadüf Blokları deneme desenine göre dört tekerrürlü olarak kurulmuştur. Deneme, markör ile açılan sıralara; sıra arası 45 cm, sıra üzeri 25 cm ve her parsel de 3 sıra olacak şekilde 22 Nisan 2011 de kurulmuştur. Bir parsel alanı 1.35 m x 5.00 m=6.75m², toplam deneme alanı: m x m= m² dir. Hasat parseli, parsel uçlarından 50 cm lik kenar tesirleri atıldıktan sonra 1.35 m x 4.00 m=5.40 m² dir. Araştırma süresince ihtiyaca göre gerçekleştirilen toprak işleme, çapalama ve sulama (yağmurlama) gibi kültürel işlemler uygulama tarihleriyle birlikte Çizelge de verilmiştir. Deneme yılında ön bitkinin buğday olduğu deneme alanına toprak tahlilleri yapıldıktan sonra gerekli görülen gübre form ve dozları uygulanmıştır.

18 8 ġekil Deneme Alanının Sulanması ġekil Deneme Alanının Genel Görünümü ġekil Deneme Alanının Genel Görünümü

19 9 Çizelge Deneme Yılında Uygulanan Kültürel ĠĢlemler ve Uygulama Tarihleri Uygulama 2011 Ön bitki Buğday Anız bozma Dip kazan Sürüm Kombi-kürüm Ekim İntaş Sıra Dizme Sulama Sulama Sulama Sulama Sulama Çapa (kör çapa) Çapa (seyreltme) Ot alma (tekleme) (1. Ot alma) (2. Ot alma) %50 Potasyum Sülfat (20 kg/da) 42/44 TSP (10.7 kg/da) (6.4 kg/da) %33 Amonyum Nitrat (19.8 kg/da) (19.8 kg/da) İlaçlama (toprak altı mücadelesi) (150 cc/da Jokker 4) Söküm Hasat, 24 Ekim 2011 tarihinde, kenar sıralarında parsel başı ve sonundan 2 şer bitkinin sökülerek atılması ile hasat parseli sökme beli kullanılarak el ile yapılmıştır. Hasat parselinden alınan kök gövdeleri fabrikada işlenecek şekilde üzerindeki toprak ve çamurları temizlenerek parsel ortasında yığınlara alınmıştır. Yığınlar deneme planına (Çizelge ) göre numaralandırılmıştır. Her parsel için ölçümler, tartımlar ve sayımlar yapıldıktan sonra kalite özelliklerini belirlemek üzere Ilgın Şeker Fabrikası laboratuarına gönderilmiştir.

20 10 Çizelge Ilgın ġeker Pancarı Deneme Deseni (2011) Cesira (rant 3 sıra) Cesira (rant 3 sıra) Cesira (rant 3 sıra) Cesira (rant 3 sıra) Rozsa Valentina Coyote Rozsa Stine Achat Giraf Cesira Achat Stine Leila Valentina Valentina Rozsa Cesira Achat Giraf Leila Fiona Giraf Coyote Fiona Stine Leila Leila Giraf Achat Fiona Fiona Cesira Rozsa Coyote Cesira Coyote Valentina Stine Cesira (rant 3 sıra) Cesira (rant 3 sıra) Cesira (rant 3 sıra) Cesira (rant 3 sıra)

21 AraĢtırmada incelenen özellikler Kök verimi (kg/da) Net hasat parselindeki bütün pancarlar başları kesildikten sonra üzerlerindeki toprak ve çamurlar temizlenip tartılarak, hesap yoluyla dekara kök verimi bulunmuştur (Ada ve Akınerdem 2006) Yaprak verimi (kg/da) Hasat parselindeki bütün pancarların başları kesildikten sonra yaprak ve başlar tartılarak, hesap yoluyla dekara yaprak verimi bulunmuştur (Kısaoğlu, 1987) Kök Boyu (cm) Her parselden tesadüfî olarak alınan 10 adet pancarda, pancar başı ile kuyruğunun başladığı yere kadar olan kısım cetvelle ölçülüp kaydedilmiştir (Çelikel, 1989) Kök Çapı (cm) Her parselden tesadüfî olarak alınan 10 adet pancarda, pancar gövdesinin en geniş olduğu kısım (boyun) kumpasla ölçülüp kaydedilmiştir (Çelikel, 1989) Çatallanma Oranı (%) Net hasat parselindeki bütün pancarlar sayılıp, çatallanma oranı hesap yoluyla belirlenmiştir (Akçin ve ark. 1992) Kuru Madde Oranı (%) Her parselden tesadüfî olarak alınan 10 adet pancarda, pancar refraktometre ile kuru madde oranı tayini yapılmıştır ġeker oranı (%) Her parselden tesadüfî olarak alınan 10 adet pancarda, pancar refraktometre ile kuru madde tayinini 0.80 katsayısı ile çarpılarak şeker oranı bulunmuştur (Kısaoğlu, 1987).

22 ġeker verimi Dekara kök verimi ve şeker oranı çarpılarak şeker verimi bulunmuştur. Şeker oranı ve dekara kök veriminin çarpılıp, 100 e bölünmesiyle elde edilmiştir (Özceylan, 1986) Ġstatistiki Analiz ve Değerlendirmeler Araştırma sonucu elde edilen değerler Tesadüf Blokları deneme desenine göre JUMP istatistik programında varyans analizine tabi tutulmuştur. F testi yapılmak suretiyle farklılıkları tespit edilen işlemlerin ortalama değerleri LSD önem testine göre gruplandırılmıştır AraĢtırma Yerinin Genel Özellikleri Konya koşullarında bazı şeker pancarı çeşitlerinin verim ve kalite özelliklerinin belirlenmesi amacıyla yapılan bu çalışma, Şeker Enstitüsü Ilgın Bitki Islah İstasyonu deneme alanında 2011 yılında yürütülmüştür. Araştırmanın yapıldığı yer deniz seviyesinden 1029 m yüksekliktedir Ġklim özellikleri Araştırmanın yapıldığı yerin yetiştirme dönemi (2011; Nisan Ekim) ve uzun yıllara ait minimum, maksimum ve ortalama sıcaklık, toplam yağış ve ortalama nispi nem oranlarına ait iklim değerleri Çizelge de verilmiştir. Çizelge in incelemesinden de anlaşılacağı gibi; çalışmanın yürütüldüğü 2011 yılı şeker pancarı vejetasyon periyodunda (Nisan-Ekim) toplam yağış miktarı mm iken, aynı periyodun uzun yıllar ortalaması mm olarak gerçekleşmiştir. Araştırma yılında düşen toplam yağış miktarı ortalaması ile uzun yıllar ortalaması arasında önemli bir fark bulunmamaktadır. Yağışın aylara göre dağılımı incelendiğinde, 2011 yılı Nisan-Ekim dönemi arasında düşen toplam yağış miktarı sırasıyla 32.7, 73.0, 52.2, 0.3, 2.1, 0.9, 67.4 mm iken, aynı döneme ait uzun yıllar ortalaması ise 36.4, 40.7, 83.1, 2.0, 7.0, 2.9, 57.6 mm elde edilmiştir. Nisan Ekim dönemi ile uzun yıllar ortalamasının yağış miktarlarına baktığımızda alt ve üst değerler bakımdan dalgalanmaların olduğu görülmektedir. Söz konusu döneme ait araştırma yılındaki yağış miktarı, aynı dönemin uzun yıllar ortalamalarının oransal olarak Nisan ayında %10.1 altında, Mayıs ayında %79.3 üstünde, Haziran Eylül ayları arası ise sırasıyla %37.1, 85, 70, 68.9 altında elde

23 13 edilmiştir. Ekim ayında ise %17 üzerinde bulunmuştur. Araştırma yılında yağış ortalamalarının uzun yıllar ortalamasına göre; Mayıs ayında oldukça önemli düzeyde yüksek, Haziran Eylül ayları arası değerler oldukça önemli düzeyde düşük elde edilmiştir. Araştırmanın yürütüldüğü 2011 yılı şeker pancarı vejetasyon periyodunda (Nisan-Ekim) tespit edilen ortalama sıcaklık 16.6 o C, uzun yıllar ortalaması ise 17.5 o C olarak tespit edilmiş, buna göre uzun yıllar ortalamasının %5.1 altında gerçekleşmiştir. Araştırmanın yürütüldüğü 2011 yılı Nisan-Haziran dönemine ait ortalama sıcaklık değerleri sırasıyla 9.4, 13.5, 18.4 o C olarak bulunurken, aynı döneme ait uzun yıllar sıcaklık ortalaması ise 10.0, 15.0, 19.1 o C olarak elde edilmiştir. Nisan Haziran arası ortalama sıcaklık değerleri ile bu dönemin uzun yıllar ortalaması arasında önemli bir fark bulunmamaktadır. Bilgin (1992) e göre tohumların tarladan çıkışı için minimum +3 o C ile +4 o C sıcaklık istediğini, o C arasında hızlı bir asimilasyon olduğunu belirtmektedir yılı Nisan Haziran a ait sıcaklık ortalamalarının, uzun yıllar sıcaklık ortalamalarına oranla sırasıyla % 6, 10, 3.6 altında bulunmuştur yılı Temmuz sıcaklık ortalaması (24.9 o C) ile aynı ayın uzun yıllar ortalaması (24.8 o C) benzerlik göstermektedir. Araştırmanın yürütüldüğü 2011 yılı Ağustos-Ekim dönemine ait ortalama sıcaklık değerleri sırasıyla 22.4, 18.0, 9.7 o C olarak bulunurken, aynı dönemin uzun yıllar sıcaklık ortalaması 24.0, 19.1, 10.9 o C elde edilmiştir. Ağustos-Ekim dönemine ait ortalama sıcaklıkları ile bu dönemin uzun yıllar ortalamaları arasında önemli derecede bir fark bulunmamaktadır yılı Ağustos-Ekim döneminin ortalama sıcaklık değerleri, aynı dönemin uzun yıllar ortalamasının oransal olarak sırasıyla % 6.6, 5.7, 11 altında yer almıştır. Araştırmanın yürütüldüğü 2011 yılı şeker pancarı vejetasyon süresi (Nisan- Ekim) ortalama nispi nem oranı % 54.4 ile aynı dönemin uzun yıllar ortalaması % 54.7 benzerlik göstermektedir.

24 14 Çizelge ġeker Pancarında AraĢtırmanın Yapıldığı Dönemlere (2010; Nisan-Ekim) ve Uzun Yıllara Ait Bazı Meteorolojik Değerler* Minimum Maksimum Ortalama Toplam Ortalama Aylar Sıcaklık Sıcaklık Sıcaklık YağıĢ Nispi Nem ( o C) ( o C) ( o C) (mm) (%) 2011 Uzun Yıllar ( ) 2011 Uzun Yıllar ( ) 2011 Uzun Yıllar ( ) 2011 Uzun Yıllar ( ) 2011 Uzun Yıllar ( ) Nisan -2,6-3,1 19,7 23,5 9,4 10,0 32,7 36,4 67,4 65,9 Mayıs 1,2 1,0 25,4 30,8 13,5 15,0 73,0 40,7 68,6 60,9 Haziran 7,0 7,0 30,9 30,9 18,4 19,1 52,2 83,1 59,5 58,5 Temmuz 11,1 11,1 37,2 38,6 24,9 24,8 0,3 2,0 38,5 44,6 Ağustos 9,0 9, ,2 22,4 24,0 2,1 7,0 40,3 41,5 Eylül 4,4 4,4 31,6 33,4 18,0 19,1 0,9 2,9 42,2 45,9 Ekim -2,9-2,9 26,7 26,8 9,7 10,9 67,4 57,6 64,6 65,9 Toplam ,6 229,7 - - Ort. 3,8 3,7 29, ,6 17, ,4 54,7 *Değerler Konya Meteoroloji Bölge Müdürlüğü nden alınmıģtır.

25 15 Araştırmanın yürütüldüğü 2011 yılı Nisan-Ekim dönemini kapsayan ortalama nispi nem oranları sırası ile %67.4, 68.6, 59.5, 38.5, 40.3, 42.2, 64.6 olarak gerçekleşmiş ve aynı dönemin uzun yıllar ortalaması ise %65.9, 60.9, 58.5, 44.6, 41.5, 45.9, 65.9 olmuştur. Araştırma yılında Mayıs ve Temmuz ayında ölçülen ortalama nispi nem oranı ile bu ayların uzun yıllar ortalaması arasında, Mayıs ayında dikkate değer bir artış, Temmuz ayında ise dikkate değer bir şekilde azalış mevcuttur. Diğer dönemler arasında önemli bir fark görülmemiştir. Araştırma yılı Nisan, Mayıs ve Haziran aylarının ortalama nispi nem oranı, uzun yıllar ortalama nispi nemin oransal olarak sırasıyla %2.2, 12.6, 1.7 üzerinde bulunmuştur. Araştırma yılı Temmuz, Ağustos, Eylül ve Ekim aylarının ortalama nispi nemi, uzun yıllar ortalama nispi nemin oransal olarak sırasıyla %13.7, 2.8, 8.6, 2.2 altında gerçekleşmiştir Toprak özellikleri Araştırmanın yapıldığı Türkiye Şeker Fabrikaları Anonim Şirketi Şeker Enstitüsü Ilgın Bitki Islah İstasyonu deneme arazisine ait toprak analizleri Çizelge de verilmiştir. Çizelge AraĢtırma Yeri Topraklarının Bazı Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri* Toprak Derinliği (cm) ph EC (µs) CaCO 3 (%) Organik Madde (%) Ca (ppm) Mg (ppm) K 2 O (ppm) Na (ppm) P 2 O 5 (ppm) Fe (ppm) Zn (ppm) Cu (ppm) Mn (ppm) Bünye Sınıfı Killi * Araştırma Yeri Topraklarının Kimyasal Özellikleri Konya Ticaret Borasında, Bünye ise S.Ü. Ziraat Fakültesi Toprak Bölümü Laboratuvarında Belirlenmiştir. Çizelge in incelenmesinden de anlaşılacağı gibi, killi bünyeye sahip olan araştırma alanı toprağının ph değeri 7.6 olup, hafif alkalin karakterdedir. 191 µs/cm elektriksel iletkenlik değeri ile tuzluluk problemi yoktur (Steole 1967). Deneme toprakları % 21.1 CaCO 3 içeriği ile kireçli olup, organik madde yönünden (% 1.64) ise fakirdir (Ülgen ve Yurtseven 1984). Yüksek miktarda değişebilir K, Ca ve Mg içermekte olup, elverişli fosfor yönünden fakirdir (Anonymous 1990). Fe ve Cu içeriği yönünden zengin, Zn ve Mn içeriği ise yetersizdir (Follet ve Lindsoy 1970).

26 16 4. ARAġTIRMA SONUÇLARI VE TARTIġMA Konya koşullarında bazı şeker pancarı çeşitlerinin verim ve kalite özelliklerinin belirlenmesi amacıyla yapılan bu çalışmada; çeşitlerin kök verimi, yaprak verimi, kök boyu, kök çapı, çatallanma oranı, kuru madde oranı, şeker oranı ve şeker verimi değerleri araştırılmıştır Kök Verimi Araştırmada kullanılan şeker pancarı çeşitlerinde tespit edilen kök verimi ortalama değerleri ve bu değerlere ilişkin LSD testi sonuçları Çizelge de, varyans analizi sonuçları Çizelge de verilmiştir. Çizelge nin incelemesinden de anlaşılacağı gibi araştırmada kullanılan çeşitlerde kök verimi bakımından tespit edilen farklılık istatistiki olarak %1 seviyesinde önemli olmuştur. Kök verimi ortalaması 5994 kg/da olup, çeşitlerin kök verimleri 5295 ile 7220 kg/da arasında değişiklik göstermiştir. Kök veriminde en yüksek değere sahip Valentina (7220 kg/da) çeşidini azalan sırayla Stine (6850), Giraf (6183), Coyote (6035), Achat (5925), Leila (5554), Cesira (5480), Fiona (5406) ve Rozsa (5295) çeşitleri takip etmektedir (Çizelge ve Şekil 5.1.1). Çizelge ġeker pancarı çeģitlerinde tespit edilen kök verimi ortalama değerleri (kg/da) ve LSD testi grupları ÇeĢit Achat Cesira Coyote Fiona Giraf Leila Rozsa Stine Valentina Ortalama 5994 Lsd:1125 Kök Verimi (kg/da) 5925 bc 5480 c 6035 bc 5406 c 6183 abc 5554 c 5295 c 6850 ab 7220 a

27 17 Çizelge ġeker pancarı çeģitlerinde tespit edilen kök verimi değerlerine ait varyans analiz tablosu Serbestlik Derecesi Kareler Ortalaması F Değeri Genel Bloklar ,26 Çeşit ,5 6,19** Hata (**) İşaretli F değeri İşlemler arasındaki farkların %1 ihtimal sınırına göre önemli olduğunu göstermektedir. C. V. (%) : 9.6 Lsd testine göre yapılan gruplandırmada; Valentina birinci (a), Stine (ab), Giraf (abc), Coyote, Achat (bc) ikinci, Leila, Cesira, Fiona ve Rozsa çeşitleri ise üçüncü (c) grubu oluşturmuşlardır (Çizelge 5.1.1) Kök Verimi (kg/da) ġekil ġeker pancarı çeģitlerinde tespit edilen kök verimi ortalama değerleri (kg/da) Şeker pancarında kök verimi ile ilgili yapılan çalışmalarda, Bengtsson (1982) İsveç te yaptığı bir çalışmada, şeker pancarı çeşitlerinin verimini 4400 ile 4730 kg/da, Bolz ve ark. (1984), Carina çeşidinde kg/da, Kısaoğlu (1987) kg/da, Güler (1992) kg/da arasında, Akınerdem ve ark. (1993), 1991 yılında iki farklı lokasyonda (Konya-Çumra) yapmış oldukları çalışmada, kök verimini en yüksek 4980 ve 5550 kg/da olduğunu belirtmişlerdir. Radivojević ve Dośenović (2006) ise Belgrad da iki lokasyonda yaptıkları bir çalışmada, Leila çeşidinden birinci ve ikinci lokasyonlardan sırası ile kg/da kök verimi elde etiklerini beyan ederlerken, verim ve kaliteye birçok faktörün etkide bulunduğunu, bunlar arasında en başta gelenlerin ise çeşit, çevre ve üretici bilgisinin olduğunu vurgulamışlardır. Ada ve Akınerdem (2011), Konya-Ilgın ekolojik koşullarında beş farklı hasat zamanı ile yapmış olduğu çalışmada, kök gövde verimini en yüksek 8688 kg/da (15 Kasım), Ada ve ark. (2012), 2010 yılında 8 çeşit kullanarak yapmış olduğu çalışmada, kök gövde verimini en yüksek Valentina (7340 kg/da) çeşidinden elde etmişlerdir.

28 18 Şeker pancarında verim ve şeker oranı üzerine çevresel faktörlerle birlikte çeşit de etkili olmaktadır (Takada ve ark. 1988). Farklı çevre koşulları altında şeker pancarı çeşitlerine ait önemli karakteristik özellikleri araştıran Lisitsyna ve Lisitsyn (1990), çevrenin kök verimi üzerine etkisini % 78, genotip x çevre interaksiyonunun ise % 5 oranında etkili olduğunu bildirirken, Izumiyama (1984) yaptığı araştırmada, çeşit özelliğinin daha ziyade kök verimi üzerinde etkili olduğunu bildirmiştir. Şeker pancarında verim ve kalitenin birinci derecede doğal koşullara bağlı olduğunu belirten Winner (1973), bu koşulların aynı tarlada bir başka yıl tamamen değişebileceğini, bunun içinde bir lokasyon için uzun yıllar ortalamaların alınmasının önemli olduğunu belirtmiştir. Bu çalışmadan elde edilen bulgularla diğer çalışmalar arasındaki benzerlikler ve farklılıklar; yıl, çevre, hasat zamanı ve çeşit özelliklerinden kaynaklanabilir Yaprak verimi Araştırmada kullanılan şeker pancarı çeşitlerinde tespit edilen yaprak verimi ortalama değerleri ve bu değerlere ilişkin LSD testi sonuçları Çizelge de, varyans analizi sonuçları Çizelge de verilmiştir. Çizelge nin incelemesinden de anlaşılacağı gibi araştırmada kullanılan çeşitlerde yaprak verimi bakımından tespit edilen farklılık istatistiki olarak %5 seviyesinde önemli olmuştur. Yaprak verimi ortalaması 4114 kg/da olup, çeşitlerin yaprak verimleri 3480 ile 4961 kg/da arasında değişiklik göstermiştir. Yaprak veriminde en yüksek değere sahip Giraf (4961 kg/da) çeşidini azalan sırayla Fiona (4665 kg/da), Cesira (4332 kg/da), Stine (4184 kg/da), Leila (4036 kg/da), Achat (3962 kg/da), Valentina (3777 kg/da), Coyote (3629 kg/da) ve Rozsa (3480 kg/da) takip etmektedir (Çizelge ve Şekil 5.2.1).

29 19 Çizelge ġeker pancarı çeģitlerinde tespit edilen yaprak verimi ortalama değerleri (kg/da) ve LSD testi grupları ÇeĢit Achat Cesira Coyote Fiona Giraf Leila Rozsa Stine Valentina Ortalama 4114 Lsd:797.4 Yaprak Verimi (kg/da) 3962 bcd 4332 abc 3629 cd 4665 ab 4961 a 4036 bcd 3480 d 4184 abcd 3777 cd Çizelge ġeker pancarı çeģitlerinde tespit edilen yaprak verimi değerlerine ait varyans analiz tablosu Serbestlik Derecesi Kareler Ortalaması F Değeri Genel Bloklar ,067 1,45 Çeşit ,2875 3,10* Hata (*) İşaretli F değeri İşlemler arasındaki farkların %5 ihtimal sınırına göre önemli olduğunu göstermektedir. C. V. (%) : 13.3 Lsd testine göre yapılan gruplandırmada; Giraf birinci (a), Fiona (ab), Cesira (abc), Stine (abcd) ikinci, Leila ve Achat (bcd), Valentina ve Coyote (cd) üçüncü, Rozsa çeşidi dördüncü (d) grubu oluşturmuşlardır (Çizelge 5.2.1) Yaprak Verimi (kg/da) ġekil ġeker pancarı çeģitlerinde tespit edilen yaprak verimi ortalama değerleri (kg/da) Yaprak verimi ile ilgili yapılan çalışmalarda; Çelikel (1989) yaprak verimini kg/da, Rychcik ve Zawiślak (2002), 3600 ile 3700 kg/da, Johari ve ark. (2008), kg/da arasında elde ettiklerini bildirmişlerdir.

30 20 Ada ve Akınerdem (2011), Konya-Ilgın ekolojik koşullarında beş farklı hasat zamanı ile yapmış olduğu çalışmada, yaprak verimini en yüksek 3075 kg/da (1 Ekim) elde etmiştir. Bitki gelişimine bağlı olarak yaprak verimi hasat dönemine gelinceye kadar artmakta daha sonra ise azalmaya başlamaktadır. Şeker pancarında esas unsur kök gövde olduğu için bitki genetik olarak kışa girmeden önce kök gövdelerindeki şeker varlığını artırıp, yaprak ağırlığını azaltmaktadır. Verim ve kalite üzerine sıcaklık, yağış, solar radyasyondaki mevsimsel değişiklikler ve toprak tipi gibi kontrol edilemeyen çevre faktörleri önemli etki yapmaktadır (Martin 2001). Arslan (1994) a göre yaprak verimi bakımından büyük olan alt yapraklar üst yapraklardan daha önemlidir. Fakat bu alt yapraklar belirli bir süre sonunda canlılıklarını kaybettiklerinden solarak kurumaktadırlar. Bu durum, hasat zamanının ilerlemesiyle birlikte adet olarak fazla sayıda yaprak mevcut olsa bile, ağırlık olarak ilk zamanlardakinden daha az yaprak verimi alınması anlamına gelmektedir. Araştırmacı, Van koşullarında 10 ve 30 Ekim tarihlerinde hasat ettikleri şeker pancarı çeşitlerinden ortalama sırasıyla 2485 ve 2100 kg/da yaprak verimi elde ettiğini bildirmiştir. Sağlam (1996), Burdur da yaptığı bir çalışma sonucunda, yağış miktarı ile yaprak verimi arasında pozitif ilişki olduğunu, Nagy ve ark. (1983) şeker pancarında kök ve şeker veriminin hasat tarihi geciktikçe arttığını, yaprak veriminin ise azaldığını ve en uygun hasat zamanının Ekim ayının ikinci yarısı olduğunu belirtmişlerdir. Bu çalışmadan elde edilen bulgularla diğer çalışmalar arasında benzerlik ve farklılıklar; çevre, iklim, hasat tarihi ve çeşit özelliklerinden kaynaklanabilir Kök Boyu Araştırmada kullanılan şeker pancarı çeşitlerinde tespit edilen kök boyu ortalama değerleri Çizelge de, varyans analizi sonuçları Çizelge de verilmiştir. Çizelge nin incelemesinden de anlaşılacağı gibi araştırmada kullanılan çeşitlerde kök boyu bakımından tespit edilen farklılık istatistiki olarak önemsiz bulunmuştur. Kök boyu ortalaması 29.4 cm olup, çeşitlerin kök boyları 27.6 ile 30.9 cm arasında değişiklik göstermiştir. Kök boyunda en yüksek değere sahip Cesira (30.9 cm) çeşidini azalan sırayla Leila (30.6), Stine ve Valentina (30.0), Fiona (29.4), Giraf (29.3), Coyote (28.5), Rozsa (28.0) ve Achat (27.6) takip etmektedir (Çizelge ve Şekil 5.3.1).

31 21 Çizelge ġeker pancarı çeģitlerinde tespit edilen kök boyu ortalama değerleri (cm) ÇeĢit Kök boyu (cm) Achat 27.6 Cesira 30.9 Coyote 28.5 Fiona 29.4 Giraf 29.3 Leila 30.6 Rozsa 28.0 Stine 30.0 Valentina 30.0 Ortalama 29,4 Çizelge ġeker pancarı çeģitlerinde tespit edilen kök boyu değerlerine ait varyans analiz tablosu Serbestlik Derecesi Kareler Ortalaması F Değeri Genel Bloklar 3 9,733 1,07 Çeşit 8 5, ,56 Hata 24 9,13167 C. V. (%) : ,6 30,9 28,5 29,4 29,3 30, ,4 Kök Boyuı (cm) ġekil ġeker pancarı çeģitlerinde tespit edilen kök boyu ortalama değerleri (cm) Kök boyu ile ilgili yapılan çalışmalarda; Akçin ve ark. (1992), 1986, 1987 ve 1988 yıllarında yapmış oldukları çalışmada, şeker pancar kök gövdesi uzunluğu bakımından çeşitler arasındaki farklılığı sadece 1986 yılında önemli bulmuş ve en yüksek değeri 27.1 cm (Türkşeker-1) olarak bildirmiştir. Arslan (1994), iki yıl süreyle yapmış olduğu çalışmada 1. yıl; cm, 2. yıl; cm olarak bulurken, Şatana (1996) şeker pancarı çeşitleri ile yapmış olduğu iki farklı hasat tarihinde, pancar kök boyu yönünden hasat zamanını önemli olduğunu belirtmiş ve bu değerin 20.1 cm (28 Eylül) ile 21.5 cm (28 Aralık) arasında değiştiğini bildirmiştir.

32 22 Araştırmadan elde ettiğimiz sonuçlar; Akçin ve ark. (1992), Arslan (1994) ve Şatana (1996) sonuçlarından yüksek çıkmıştır Kök Çapı Araştırmada kullanılan şeker pancarı çeşitlerinde tespit edilen kök çapı ortalama değerleri Çizelge de, varyans analizi sonuçları Çizelge de verilmiştir. Çizelge nin incelemesinden de anlaşılacağı gibi araştırmada kullanılan çeşitlerde kök boyu bakımından tespit edilen farklılık istatistiki olarak önemsiz bulunmuştur. Kök çapı ortalaması 8.0 cm olup, çeşitlerin kök çapları 7.4 ile 8.5 cm arasında değişiklik göstermiştir. Kök çapında en yüksek değere sahip Valentina (8.5 cm) çeşidini azalan sırayla Rozsa ve Coyote (8.4 cm), Achat (8.2 cm), Giraf (7.9 cm), Stine (7.8 cm), Leila (7.6 cm), Cesira ve Fiona (7.4 cm ) takip etmektedir (Çizelge ve Şekil 5.4.1). Çizelge ġeker pancarı çeģitlerinde tespit edilen kök çapı ortalama değerleri (cm) ÇeĢit Kök Çapı (cm) Achat 8.2 Cesira 7.4 Coyote 8.4 Fiona 7.4 Giraf 7.9 Leila 7.6 Rozsa 8.4 Stine 7.8 Valentina 8.5 Ortalama 8.0 Çizelge ġeker pancarı çeģitlerinde tespit edilen kök çapı değerlerine ait varyans analiz tablosu Serbestlik Derecesi Kareler Ortalaması F Değeri Genel Bloklar 3 0, ,84 Çeşit 8 0,745 1,19 Hata 24 0, C. V. (%) : 9.9

33 23 8,2 7,4 8,4 7,4 7,9 7,6 8,4 7,8 8,5 8 Kök Çapı (cm) ġekil ġeker pancarı çeģitlerinde tespit edilen kök çapı ortalama değerleri (cm) Kök çapı ile ilgili yapılan çalışmalarda; Akçin ve ark. (1992), 1986,1987 ve 1988 yıllarında şeker pancarı çeşitleri ile yapmış oldukları çalışmada, en yüksek kök çapını 11.4 cm (Kawepura) olarak bildirmişlerdir. Arslan (1994) iki yıl süreyle yapmış olduğu çalışmada kök çaplarını 1.yıl; cm, 2.yıl; cm olarak bulurken, Şatana (1996) iki farklı hasat tarihinde, pancar çapı yönünden hasat zamanı ve çeşit bakımından istatistiki anlamda önemli fark bulunduğunu belirtmiş ve bu değerin en yüksek 28 Aralık tarihinde yapılan hasatta (5.4 cm), en düşük ise 28 Eylül tarihinde yapılan hasattan (4.7 cm) elde ettiğini bildirmiştir. Araştırmadan elde etiğimiz sonuçlar, Akçin ve ark. (1992) sonuçlarından düşük, Arslan (1994) ve Şatana (1996) sonuçlarından yüksek çıkmıştır Çatallanma Oranı Araştırmada kullanılan şeker pancarı çeşitlerinde tespit edilen çatallanma oranları ortalama değerleri Çizelge de, varyans analizi sonuçları Çizelge de verilmiştir. Çizelge nin incelemesinden de anlaşılacağı gibi araştırmada kullanılan çeşitlerde çatallanma oranı bakımından tespit edilen farklılık istatistiki olarak önemsiz bulunmuştur. Çatallanma oranları ortalaması % 15.0 olup, çeşitlerin çatallanma oranları % 9.3 ile 24.5 arasında değişiklik göstermiştir. Çatallanma oranında en yüksek değere sahip Coyote (%24.5) çeşidini azalan sırayla Achat (%23.3), Stine (%15.8), Fiona (%14.3),

34 24 Giraf (%13.8), Leila (%12.0), Rozsa (%11.3), Cesira (%10.3) ve Valentina (%9.3) takip etmektedir (Çizelge ve Şekil 5.5.1). Çizelge ġeker pancarı çeģitlerinde tespit edilen çatallanma oranı ortalama değerleri (%) ÇeĢit Çatallanma Oranı (%) Achat 23.3 Cesira 10.3 Coyote 24.5 Fiona 14.3 Giraf 13.8 Leila 12.0 Rozsa 11.3 Stine 15.8 Valentina 9.3 Ortalama 15.0 Çizelge ġeker pancarı çeģitlerinde tespit edilen çatallanma oranı değerlerine ait varyans analiz tablosu Serbestlik Derecesi Kareler Ortalaması F Değeri Genel Bloklar 3 183,361 2,14 Çeşit 8 119,8125 1,40 Hata 24 85,507 - C. V. (%) : ,3 24,5 10,3 14,3 13, ,3 15,8 9,3 15 Çatallanma Oranı (%) ġekil ġeker pancarı çeģitlerinde tespit edilen çatallanma oranı ortalama değerleri (%) Çatallanma oranı ile ilgili yapılan çalışmalarda; Özceylan (1986), iki yıl süreyle yapmış olduğu çalışmada, kışlık ekimlerde köklerin % 35.4 ü, yazlık ekimlerde % 6.3 ü çatallandığını, Arslan (1994), iki yıl yürüttüğü çalışmada, ilk yılda % 26.3, ikinci yılda %13.4 oranında çatallı kök elde etmiştir. Pişkin (2000), iki yıl ekim zamanı ile yapmış olduğu çalışmada, çatallanma oranını en yüksek %19.8 (30 Nisan), en düşük %5.6 (30 Mayıs) elde ettiğini bildirmiştir.

35 25 Toprakta su fazlalığı, yetersiz havalanma ve taban suyu yüksekliği mevcut ise şeker pancarının kök şeklinde çatallanma gibi bazı istenmeyen durumlar oluşmaktadır (İnan 2006). Toprak kompaktlaşmasının ve sıkışmasının şeker pancarında köklerin yan ve dikey gelişimine engel teşkil ettiğinden çatallanmaya, buna bağlı olarak verim ve kalitede düşüşe neden olduğunu bildirmiştir (Şahin, 2002). Pancar köklerinin çatallanması, fabrikada işlenmesi sırasında, zararlı azot şekerin oluşmasına engel olmakta ve dolayısıyla şeker oranını azalttığından pancar köklerinin çatallanması istenen bir özellik değildir. Araştırmadan elde etiğimiz sonuçlar; Özceylan (1986) ve Pişkin (2000) sonuçlarından yüksek, Arslan (1994) sonuçları ile benzerlik göstermektedir Kuru Madde Oranı Araştırmada kullanılan şeker pancarı çeşitlerinde tespit edilen kuru madde oranları ortalama değerleri Çizelge de, varyans analizi sonuçları Çizelge de verilmiştir. Çizelge nin incelemesinden de anlaşılacağı gibi araştırmada kullanılan çeşitlerde çatallanma oranı bakımından tespit edilen farklılık istatistiki olarak önemsiz bulunmuştur. Kuru madde oranları ortalaması % 19.8 olup, çeşitlerin kuru madde oranları % 18.5 ile 20.6 arasında değişmektedir. Kuru madde oranında en yüksek değere sahip Rozsa (% 20.6) çeşidini azalan sırayla Achat (% 20.4), Giraf (% 20.1), Cesira (% 19.9), Leila ve Valentina (% 19.8), Stine (% 19.5), Fiona (% 19.4) ve Coyote (% 18.5) takip etmektedir (Çizelge ve Şekil 5.6.1). Çizelge ġeker pancarı çeģitlerinde tespit edilen kuru madde oranı ortalama değerleri (%) ÇeĢit Kuru Madde Achat 20.4 Cesira 19.9 Coyote 18.5 Fiona 19.4 Giraf 20.1 Leila 19.8 Rozsa 20.6 Stine 19.5 Valentina 19.8 Ortalama 19.8

36 26 Çizelge ġeker pancarı çeģitlerinde tespit edilen kuru madde oranı değerlerine ait varyans analiz tablosu Serbestlik Derecesi Kareler Ortalaması F Değeri Genel Bloklar 3 1,263 1,31 Çeşit 8 1,574 1,64 Hata 24 0, C. V. (%) : ,4 19,9 19,4 20,1 19,8 20,6 19,5 19,8 19,8 18,5 Kuru Madde ġekil ġeker pancarı çeģitlerinde tespit edilen kuru madde oranı ortalama değerleri (%) Kuru madde oranı ile yapılan araştırmalarda; Çelikel (1989), şeker pancarında yaptığı bir çeşit denemesinde kuru madde oranını en düşük % 21.5, en yüksek % 22.5, Kurtcebe (1999), kuru madde oranını en düşük %21.8, en yüksek % 23.7 elde ederlerken, Turgut (2012), en yüksek kuru madde oranı %17.6, en düşük %16.4 olarak tespit etmiştir. Araştırmadan elde ettiğimiz sonuçlar; Çelikel (1989) ve Kurtcebe (1999) sonuçlarından düşük, Turgut (2012) sonuçlarından yüksek çıkmıştır ġeker Oranı Araştırmada kullanılan şeker pancarı çeşitlerinde tespit edilen şeker oranları ortalama değerleri Çizelge de, varyans analizi sonuçları Çizelge de verilmiştir. Çizelge nin incelemesinden de anlaşılacağı gibi araştırmada kullanılan çeşitlerde şeker oranı bakımından tespit edilen farklılık istatistiki olarak önemsiz bulunmuştur.

37 27 Şeker oranı ortalaması % 15.8 olup, çeşitlerin şeker oranları % 14.8 ile 16.5 arasında değişiklik göstermektedir. Şeker oranında en yüksek değere sahip Rozsa (%16.5) çeşidini azalan sırayla Achat (%16.3), Giraf (%16.1), Cesira (%15.9), Valentina ve Leila (%15.8), Stine (%15.6), Fiona (%15.5) ve Coyote (%14.8) takip etmektedir (Çizelge ve Şekil 5.7.1). Çizelge ġeker pancarı çeģitlerinde tespit edilen Ģeker oranı ortalama değerleri (%) ÇeĢit ġeker Oranı (%) Achat 16.3 Cesira 15.9 Coyote 14.8 Fiona 15.5 Giraf 16.1 Leila 15.8 Rozsa 16.5 Stine 15.6 Valentina 15.8 Ortalama 15.8 Çizelge ġeker pancarı çeģitlerinde tespit edilen Ģeker oranı değerlerine ait varyans analiz tablosu Serbestlik Derecesi Kareler Ortalaması F Değeri Genel Bloklar 3 0,8083 1,31 Çeşit 8 1,007 1,63 Hata 24 0, C. V. (%) : ,3 15,9 15,5 16,1 15,8 16,5 15,6 15,8 15,8 14,8 Şeker Oranı (%) ġekil ġeker pancarı çeģitlerinde tespit edilen Ģeker oranı ortalama değerleri (%)

38 28 Şeker oranı ile ilgili yapılan araştırmalarda; Bolz ve ark. (1984) şeker oranını en düşük %17.0, en yüksek %17.9, Güler (1992) digestionu % , Özcan (1993) şeker oranını % , Azam Jah ve ark. (2003) % olarak tespit etmişlerdir. Yine El-Karouri ve El-Rayah (2006) şeker oranını % , Radivojević ve Dośenović (2006) % , Johari ve ark. (2008) % arasında elde ettiklerini beyan etmişlerdir. Ada ve Akınerdem (2011), Konya-Ilgın ekolojik koşullarında beş farklı hasat zamanı ile yapmış olduğu çalışmada, şeker oranını en yüksek %18.8 (15 Ekim), Ada ve ark. (2012), 2010 yılında 8 çeşit kullanarak yapmış olduğu çalışmada, şeker oranını en yüksek Leila (% 16.9) çeşidinden elde ettiğini bildirmiştir. Kök verimi, şeker oranı ve şeker verimi üzerine yıl, iklim, toprak, çeşit ve hasat zamanının etkisinin önemli olduğunu (Carter ve ark. (1985), şeker pancarında verim ve şeker oranı üzerine çevresel faktörlerin yanında çeşit de istatistiki önem seviyesinde etkili olduğunu ortaya koymuştur (Takada ve ark. 1988). Farklı çevre koşulları altında şeker pancarı çeşitlerine ait önemli karakteristik özellikleri araştıran Lisitsyna ve Lisitsyn (1990), çevrenin şeker oranı üzerine % 68, genotip x çevre interaksiyonunun ise % 18 etkili olduğunu bildirmişlerdir. Švachula (1999) ya göre şeker oranı ile yağış miktarı arasında negatif, sıcaklıkla pozitif ilişki bulunmaktadır (Jozefyová ve ark. 2003). Araştırmadan elde ettiğimiz sonuçlar; Bolz ve ark. (1984), Johari ve ark. (2008), Ada ve Akınerdem (2011) ve Ada ve ark. (2012) sonuçlarından düşük, El-Karouri ve El-Rayah (2006), Radivojević ve Dośenović (2006) sonuçlarından yüksek, Güler (1992), Özcan (1993) ve Azam Jah ve ark. (2003) sonuçlarıyla benzerlik göstermektedir ġeker Verimi Araştırmada kullanılan şeker pancarı çeşitlerinde tespit edilen şeker verimi ortalama değerleri ve bu değerlere ilişkin LSD testi sonuçları Çizelge de, varyans analizi sonuçları Çizelge de verilmiştir..çizelge nin incelemesinden de anlaşılacağı gibi araştırmada kullanılan çeşitlerde şeker verimi bakımından tespit edilen farklılık istatistiki olarak %1 seviyesinde önemli olmuştur. Şeker verimi ortalaması 947 kg/da olup, çeşitlerin şeker verimleri 837 ile 1140 kg/da arasında değişiklik göstermiştir. Şeker veriminde en yüksek değere sahip

39 29 Valentina (1140 kg/da) çeşidini azalan sırayla Stine (1068), Giraf (995), Achat (966), Coyote (893), Leila (877), Rozsa (873), Cesira (871) ve Fiona (837) takip etmektedir (Çizelge ve Şekil 5.8.1). Çizelge ġeker pancarı çeģitlerinde tespit edilen Ģeker verimi ortalama değerleri (kg/da) ve LSD testi grupları ÇeĢit Achat Cesira Coyote Fiona Giraf Leila Rozsa Stine Valentina Ortalama 947 Lsd:203.9 ġeker Verimi (kg/da) 966 abc 871 bc 893 bc 837 c 995 abc 877 bc 873 bc 1068 ab 1140 a Çizelge ġeker pancarı çeģitlerinde tespit edilen Ģeker verimi değerlerine ait varyans analiz tablosu Serbestlik Derecesi Kareler Ortalaması F Değeri Genel Bloklar ,5934 3,32 Çeşit ,5625 4,31** Hata ,9 - (**) İşaretli F değeri İşlemler arasındaki farkların %1 ihtimal sınırına göre önemli olduğunu göstermektedir. C. V. (%) : 11.0 Lsd testine göre yapılan gruplandırmada; Valentina birinci (a), Stine (ab), Achat ve Giraf (abc), Coyote, Leila, Rozsa, Cesira (bc) ikinci, Fiona (c) çeşidi ise üçüncü grubu oluşturmuştur (Çizelge 5.8.1) Şeker Verimi (kg/da) ġekil ġeker pancarı çeģitlerinde tespit edilen Ģeker verimi ortalama değerleri (kg/da)