KÖSEDAĞ SAVAŞI SONRASINDA MOĞOL İSTİLÂSINA KARŞI KARAMANOĞULLARI NIN ÖNDERLİK ETTİĞİ İSTİKLÂL HAREKETLERİNİN SONUÇSUZ KALMASINDA İRANLI UNSURUN ROLÜ*

Transkript

1 KÖSEDAĞ SAVAŞI SONRASINDA MOĞOL İSTİLÂSINA KARŞI KARAMANOĞULLARI NIN ÖNDERLİK ETTİĞİ İSTİKLÂL HAREKETLERİNİN SONUÇSUZ KALMASINDA İRANLI UNSURUN ROLÜ* Özet Ayşe Dudu KUŞÇU* * Kösedağ Bozgunu, Türkiye Selçuklu Devleti ni inhitata götüren ve Türk halkını siyasî, ekonomik ve kültürel bakımdan derinden etkileyen büyük bir istilâ felâketinin başlangıcı olmuştur. Savaş sonrasında Moğol ordusunun çiğneyip geçtiği, sadece Anadolu nun Kayseri ye kadar uzanan toprakları değil, aynı zamanda Selçuklu hükümdarının haysiyet ve itibarıdır. Bu sırada Selçuklu Devleti veziri olan İran asıllı (Deylemli) Mühezzibüddin Ali, kendisini savaş meydanına hiç uğramadan kaçan Selçuklu hükümdarı II. Gıyâseddin Keyhüsrev in, meydana getirdiği boşluğu doldurmakla vazifelendirmiştir. O, hiçbir talimat almaksızın belki de bu talihsiz istilânın ortaya çıkaracağı ağır sonuçları zamanında engelleyebilme niyetiyle Moğol ordusunun ardından düşman kumandanının karargâhı olan Mugan a kadar gitmiş ve Selçuklu sultanı adına Baycu Noyan ile barış görüşmeleri yapmıştır. Bu görüşmeler sonrasında gerçekten de bir barış sağlanmış ancak, Türkiye Selçuklu Devleti, Moğollar a tâbi (il) ve haraçgüzâr olmuştur. Moğollar için Kösedağ zaferi kadar kolay elde edilen bu barış, Selçuklu Devleti ni felâkete götürürken başlangıçtan beri devlet bürokrasisini ellerinde tutan ve Moğol istilâsından sonra gelenlerle sayıları bir hayli artan İranlı unsurun gücüne güç katmıştır. Artık Selçuklu hükümdarları, hem Moğollar ın hem de onların sayesinde makam ve mevkiini koruyan ve hattâ bazen Selçuklu hükümdarından bile muteber kabul edilen İranlı bürokratların kuklası haline gelmişlerdir. Mühezzibüddin Ali nin dönüşünün hemen sonrasında barış görüşmeleri sırasında tayin edilen yıllık vergi ve sair yükümlülükler Moğol elçileri ile görüşülürken Selçuklu idarecilerinin telaşı yine sona ermedi. Mağlup sultan, savaş meydanındaki basiretsizliğini bu defa civar devletlerle ittifak kurma gibi faydasız savunma çareleri arayarak örtmeye çalışıyordu. Bir yandan da İranlı Naib Şemseddin İsfahanî yi beraberinde kıymetli hediyelerle doğrudan Batu Han a gönderdi. İsfahanî, Mühezzibüddin Ali nin başlattığı işi pekiştirmiş, Selçuklu sultanına Baycu ile yapılan anlaşmayı tasdik eden bir yarlık ile çeşitli hediyeler getirmişti. Böylelikle Selçuklu Devleti nin Moğollar a tâbiyeti resmî ve hukukî bir mahiyet kazanmış oldu. Ancak Şemseddin İsfahanî, yalnızca bunları yapmakla kalmadı Selçuklu ülkesine dönerken, yanında Batu Han ın kendisine verdiği Nizâmü l-mülk unvanı ile Anadolu da kendi adına hüküm verme yetkisini verdiğini gösteren bir yarlık da getirmişti. Döner dönmez çoktan ölmüş olan Mühezzibüddin Ali den boşalan vezaret makamına oturdu. Bu hırslı İranlı bürokratın, 1249 yılında ölümünden sonra yerini Mühezzibüddin Ali nin oğlu Muineddin Pervane aldı. Pervane, Moğol istilâsının nimetlerinden en çok faydalanan kişi olduğu gibi, Moğollara karşı Karamanoğulları nın başlattığı istiklâl hareketlerinin merhametsizce boğulup, sonuçsuz kalmasında da önemli bir rol oynadı. *Bu çalışma daha önce Ekim 2015 tarihinde Karaman da düzenlenen Orta Anadolu ve Akdeniz Beylikleri Tarihi, Kültürü ve Medeniyeti Sempozyumu-2 Karamanoğulları Beyliği adlı uluslararası sempozyumda bildiri olarak sunulmuştur. ** Doç. Dr. Konya Necmettin Erbakan Üniv. Sosyal ve Beşeri Bilimler Fakültesi, Tarih Böl. 12

2 Anahtar Kelimeler: Selçuklular, Moğol İstilâsı, İranlı bürokratlar, Karamanoğulları, Türkmenler. THE ROLE OF IRANIANS ON THE INCONCLUSIVENESS OF THE STRUGGLE FOR INDEPENDENCE AGAINST THE MONGOL INVASION LED BY KARAMANIDS AFTER THE KÖSEDAĞ WAR Abastract Kösedağ defeat had been the beginning of an overwhelming disaster which affected the Turkish people deeply in political, economic and cultural respects leading the depression of the Seljuk Sultanate of Rum. It was not only the Anatolian land as far as Kayseri that the Mongolian army had trampled down after the war, but the dignity and reputation of the Seljuk sultan as well. Seljuk Sultan Ghiyāth ad-dīn Kaykhusraw II who deserted from the battlefield without ceasing, had charged Mühezzibüddin Ali (Deylem), an Iranian origin Seljuk vizier at that time, to fill his gap. He, without receiving any instructions, may be with the intention of preventing from the heavy burdens brought about by this unfortunate invasion went up to Mugan where the enemy commander s headquarters had been located and made peace talks with Baiju Noyan in the name of Seljuk Sultan. A peace agreement had indeed been reached after these talks, however making the Seljuk Sultanate of Rum dependent and tributary on Mongols. This peace, which had been obtained as easily as the Kösedağ victory for the Mongols had further strengthened the Iranian element, who increased in number after the Mongol invasion and controlled the state bureaucracy that distressed the state from the beginning. Now the Seljuk rulers had become the puppets of both the Mongols and the Iranian bureaucrats who keep their office under their favor and sometimes appeared even more effective than the Seljuk rulers. Even after the return of Mühezzibüdin Ali while the annual tax and other liabilities which had been determined during peace talks were being negotiated with the Mongol envoys the anxieties of the Seljuk rulers not came to an end. Defeated Sultan was now trying to cover up his lack of foresightedness in the battle square by calling useless remedies such as to make defense alliances with the neighboring governments. He also sent directly Iranian Naib Şemseddin İsfahanî to Batu Khan with precious gifts. Isfahani consolidated the work initiated by Mühezzibüddin Ali bringing the Seljuk sultan a yarlık that confirms the agreement with Baiju Noyan and a variety of gifts. Thus, the dependency of the Seljuk Sultanate to the Mongols had gained an official and legal disposition. However Şemseddin Isfahani did not only confine himself to those things but also brought the title of Nizâmü'l-Mülk given him by Batu Khan with a yarlık that indicates his authority to adjudicate in Anatolia on his behalf. As soon as his return, he sat on the Office of Vizierate which was already been vacant as Mühezzibüd Ali had been dead long time ago. After this ambitious Iranian bureaucrat had died in 1249 Mühezzibüddin Ali s son Muineddin Pervane replaced him. Besides being the most beneficiary person from the blessings of Mongol invasion, Pervane played an important role in stifling the independence movement of Karamanids against Mongols mercilessly and causing it inconclusive. Key Words: Seljuks, Mongol invasion, Iranian bureaucrats, Karamanoğulları, Turkmans. 13

3 III. Yüzyılın ilk yarısında, Kösedağ Savaşı ından kısa bir süre önce Türkiye Selçuklu Devleti, Büyük Selçuklu İmparatorluğu esasına göre kurulmuş, teşkilât ve müesseseler bakımından tekâmül etmiş, siyasî, askerî, sosyal ve ekonomik bakımlardan bölgenin en güçlü devletleri arasında yer alıyordu. Büyük Selçuklu Devleti nin karşı karşıya kalmış olduğu önemli problemlerden olan Batınilik ve Abbasi halifeliği meselesi Türkiye Selçuklu Devleti için söz konusu olmamıştı. Ayrıca Büyük Selçuklu Devleti ni oldukça yıpratan taht mücadeleleri, Türkiye Selçuklu Devleti ni o derece meşgul edip yıpratmamıştı. Türkiye Selçukluları nın en büyük sultanı olan Alâeddin Keykubâd, ( ) dönemine gelindiğinde; Selçuklu Devleti, dışarıda prestijli, içeride her açıdan mâmur ve müreffeh bir görünüm arz ediyordu. Keykubâd, Selçuklu tahtına geçtikten sonra ilk iş olarak Orta Asya da kopan Moğol tehlikesine karşı bir takım emniyet tedbirleri aldı. 1 Bunun yanı sıra Anadolu ya akan göç seli karşısında sistemli bir iskân politikası takip etti. Ardından babası I. Gıyâseddin Keyhüsrev ( / ) ve ağabeyi I.İzzeddin Keykavus ( ) un politikalarını devam ettirerek ticarî amaçlı bir takım fetihlerde bulundu. Devlet yönetiminde kontrolü ele geçirmek isteyen emirleri bertaraf edip merkezî yapıyı güçlendirdi. Kısacası Alâeddin Keykubâd dönemi, Selçuklu Devleti ne altın çağını yaşatan bir süreç oldu. Ancak Onun 1237 yılında zehirlenerek ölmesi üzerine durum bütünüyle değişti. İç ve dış problemler arka arkaya gelip bir felaketin başlangıcını oluşturdular. Kısa bir süre içerisinde her açıdan zirvede olan devletin siyasî ve sosyal düzeni temelinden sarsılmaya başladı. Keykubâd dan sonra Selçuklu tahtına geçen ve belki de sırf bu makamı elde etmek uğruna babasının canına kast eden oğlu II. Gıyâseddin Keyhüsrev, talihin acı bir tecellisi ile vezir Sadeddin Köpek in elinde oyuncak haline geldi. Onun entrikalarını ve gerçek niyetini geç anlayan Gıyâseddin Keyhüsrev, babası Keykubâd ın önde gelen, tecrübeli devlet adamlarını birer birer ortadan kaldırdığı için devletin idare mekanizmasında ciddî bir bozulma meydana geldi. 2 Ayrıca Moğollar ın önünden kaçarak Anadolu ya gelen Türkmenler in sayısı her geçen gün biraz daha artıyor ve bu artış bir süredir iyi idare edilemeyen devlette sosyal ve ekonomik bunalımları da beraberinde getiriyordu. Böylelikle Büyük Selçuklu Devleti nin kuruluşundan itibaren en önemli problemlerinden biri olan Türkmenler meselesi, Türkiye Selçuklu iktidarı için de önemli bir problem olmaya başladı. Sonuçta Baba İlyas Horasanî nin önderliğinde başlatılan sosyo-politik bir isyana dönüştü. Tarihî literatürde Babaî İsyanı 3 şeklinde adlandırılan bu isyanın çıkış noktası her ne kadar Anadolu ya Moğol tazyiki ile gelen Türkmenler in içinde bulunduğu zor durumun bir infial şeklini alması gibi gözükse de durum görünenden oldukça farklıydı. Türkmenler in bu isyanı, Büyük Selçuklu Devleti nden Türkiye Selçuklu Devleti ne miras olarak intikal eden Türkmenler meselesinin farklı zaman, zemin ve şartlarda yeniden gün yüzüne çıkmasıydı. Dandanakan Savaşı ile kuruluşunu tamamlayan Selçuklu Devleti nde geriye bakıldığında; Cend e gelişten itibaren yüz yıl gibi bir süre, devlet kurma mücadelesini birlikte verdikleri, devletin aslî unsuru olarak birinci derecede önem arz etmesi gereken hanedan ailesi soydaşı Türkmenler, nasıl ikinci plana itilmişse, Türkiye Selçuklu Devleti nde de buna benzer bir durum söz konusu idi. Anadolu nun kapılarını açan Malazgirt Savaşı, Anadolu nun fethi ve burada yeni bir siyasî teşekkül oluşturma, Türkler tarafından gerçekleştirilmişti. Ancak devlet idaresinde, Türk ve İran özellikleri taşıyan İslâmî usul hâkimdi. Devletin resmî dili Farsça idi. Bunun yanı sıra bazı alanlarda Arapça da kullanılıyordu. İdare mekanizmasındaki sivil kadroların hemen hemen tamamı İran asıllı kişiler tarafından işgal edilmişti. Uzun süredir devlet bürokrasisinin içinde yer almaları nedeniyle hükümdarlar tarafından tercih edilen bu İranlılar, devlet hayatındaki önemli idarî ve kültürel fonksiyonları sebebiyle gerek idareci zümrenin, gerekse toplumun yüksek tabakaları üzerinde büyük bir manevî nüfuza sahiplerdi. 4 Bunun yanı sıra maddî olarak da oldukça iyi durumda idiler. 5 İslâm kültürüne vâkıf, 1 Herbert Jansky, Selçuklu Sultanlarından Birinci Alâeddin Keykubâd ın Emniyet Politikası, Zeki Velidi Togan a Armağan, Ankara, 2010, II. Baskı, s ; Salim Koca, Moğol İstilâsına Karşı Sultan I. Alâeddîn Keykubâd ın Güvenlik Politikası, Gazi Türkiyat Der., S.5, (Güz 2009), s Bu konuda bkz. Nejat Kaymaz, Anadolu Selçukluları nın İnhitatında İdare Mekanizmasının Rolü, Tarih Araştırmaları Der., c.ii, S.2-3, (Ankara 1964), s , c.iii, S.4-5, (1965), s Babaî İsyanı hakkında detaylı bilgi için bkz. Ahmet Yaşar Ocak, Babailer İsyanı, İstanbul, Nejat Kaymaz, Pervâne Mu înü d-dîn Süleyman, Ankara, 1970, s

4 kuvvetli bir dil bilgisine sahip bütün İranlılar için Selçuklu Devleti idarî kadrolarının kapıları daima açıktı. Üstelik tıpkı Nizâmü l-mülk döneminde olduğu gibi, önemli mevkideki bir İranlı başka bir İranlı yı himâye edebiliyor ve ona referans olabiliyordu. Araştırmamızın belki de en tipik örneğini oluşturan ve yaptığı bütün icraatıyla Türkiye Selçuklu Devleti nin inhitat ve çöküş sürecinin en karanlık siması olarak kabul edebileceğimiz Pervâne Müineddin Süleyman ın babası Mühezzibüddin Ali nin de Anadolu ya geldiğinde böyle bir himâye gördüğünü anlıyoruz. Sultan Alâeddin Keykubâd döneminde Anadolu ya gelen Mühezzibüddin Ali, Selçuklu başkentine geldiğinde kendisi gibi İranlı olup devletin en önemli kadrolarından birini işgal eden Müstevfî Sa dü d-dîn Ebû Bekir in himâyesini görmüştü. 6 Anadolu ya gelip Selçuklu Devleti hizmetine giren ve üst düzey devlet kadrolarını ele geçiren bu İranlı unsurdan başka, Anadolu da normal bir hayat standardına sahip olmak isteyen İranlılar da vardı. Bunların sayıları da İbn Şeddad ın ifade ettiği üzere Moğollar ın Irak-ı Acem e girmelerinden sonra yani 1220 yılından sonra daha da arttı. 7 Ancak bilindiği gibi Anadolu ya akan göç selinin en büyük dalgasını Türkmen unsur oluşturuyordu. 8 Böyle olmakla birlikte yeni gelen İranlılar yavaş yavaş askerî teşkilattaki mevkileri de işgal etmeye başladılar. Alâeddin Keykubâd ın Harezmli birlikleri Selçuklu ordusuna dâhil etmesi ile birlikte askerî teşkilata yeniden bir Türk unsuru katılmış oldu. Keykubâd ın oldukça değer verdiği ve yüksek gelirli iktâlar tahsis ettiği bu grup, kısa süre sonra kozmopolit Selçuklu emirleri tarafından kıskançlığa ve içten içe bir tasfiye hareketine hedef oldular. Nihayet sözü edilen bu emirler, kendi ihtiraslarını Alâeddin Keykubâd ın çocuk yaştaki oğlu II. Gıyâseddin Keyhüsrev ile birleştirip Keykubâd ı ortadan kaldırdılar. Keykubâd ın ölümünden hemen sonra emirlerinin birer birer ortadan kaldırıldığını gören Harezmli birlikler, Selçuklu askerî teşkilâtı içinde tutunamayacaklarını anlayıp ordudan ayrıldılar. Böylelikle Selçuklu askerî teşkilâtı, yine çoğu köle asıllı ve gayr-i müslim olan kozmopolit emirlerin dilediği gibi at oynattığı bir kurum haline geldi. Bu durum 1243 yılındaki Kösedağ Bozgunu na kadar aynen devam etti. Kösedağ Savaşı ndan sonra ise, daha da vahim bir hale geldi. Türkiye Selçuklu Devleti nin siyasî istiklâlini kaybettiği bu savaştan sonra artık bir de metbû güç olarak Moğollar ın işe karışması ve devlet siyasetinde daha ziyade diplomasinin önem kazanması inisiyatifin sivil teşkilât mensuplarının eline geçmesine sebep olmuş, dolayısıyla İranlı unsur büyük önem kazanmıştı. 9 Kösedağ Savaşı sırasında hiç savaşmadan meydanı Moğollar a bırakan II. Gıyâseddin Keyhüsrev, Selçuklu Devleti nin idaresini de İran asıllı bürokratlarına bırakmıştı. Bu fırsatı iyi değerlendiren İranlı unsur, artık Selçuklu askerî teşkilâtını da yavaş yavaş ele geçirmeye başladı. 5 Selçuklu Devleti içinde önemli rol oynayan İranlı bürokratların maddî olarak inanılmaz servetlere sahip olmaları konusunda en çarpıcı örnek, Nizamü l-mülk örneğidir. Prof. Köymen, Nizamü l-mülk ün tarihi rolüne ilişkin kaleme aldığı bir makalesinde dönemin kaynaklarında geçen bir olayı şöyle nakleder: Nizamü l-mülk, büyük bir servete sahip olmuştu. Irak-ı Acem de bulunan otlaklarındaki Arap atlarından 500 tanesinin sel sularına kapılarak öldüğünü öğrenen Nizamü l-mülk, bir süre düşündükten sonra, ağlamaya başlar. Yanında bulunanlar, son derecede zengin olduğunu bildikleri vezirin, uğradığı bu kayıptan dolayı ağlamasına şaşarlar ve kendisini teselli etmeğe çalışırlar. Nizamü l-mülk, bir yanlış anlamayı önlemek için, ağlamasının sebebini şöyle açıklar: Kapıldığım derin üzüntü, uğradığım bu kayıptan dolayı değildir. Uğradığım kayıp bunun birkaç misli de olsa, üzülmeme değmez. Çünkü bu zarar, büyük servetimin yanında bir hiçtir. Ben, bu olay dolayısıyla, devlet hizmetine yeni girdiğim sırada, bir topal at satın alabilmek için 7 dinarı borç olarak zor bulduğum zamanları hatırladım da, duygulanarak ağladım der. Köymen in tespitine göre; seçme bir Arap atının o zamanki ortalama fiyatı 100 altın dinar olarak kabul edilirse Selçuklu vezirinin bu andaki ziyanı elli bin dinardır. Ayrıca o dönemde dinara alınıp satılan atlar da vardır. Köymen, Nizamü l-mülk ün emrinde sanki bir kumandanmış gibi sayıları on binleri aşan köle (gulam) asker bulunduğunu da tespit etmiştir ki, bu da onun sahip olduğu servetin yanı sıra parlak bir hayat yaşadığına da delâlet eder. (M. Altay Köymen, Büyük Selçuklu Veziri Nizâmü'l-Mülk ve Tarihî Rolü Türkler Ans., c.v, s N. Kaymaz, Pervâne, s.30. Mühezzibüddin Ali, önce Sa dü d-dîn Ebû Bekir in yerine Selçuklu Devleti ne Müstevfî ( Maliye Bakanı) sonra da yine İranlı bir vezir olan İsfahanlı Şemseddin Mehmed in yerine vezir olarak tayin edilmişti. 7 İbn Şeddad, Baybars Tarihi, (çev.:şerefüddin Yaltkaya), Ankara, 2000, II. Baskı, s. 18; N. Kaymaz, Pervâne, s İslâm Ansiklopedisi nin Karamanlılar maddesinden edindiğimiz bilgiye göre; Reşideddin her ne kadar Karaman ve Eşrefoğulları nın Tuğrul Bey ile Anadolu ya geldiklerini ve yirmi bin çadır gibi kalabalık bir kütleye sahip olup Tuğrul Bey in dönmesinden sonra burada kaldıklarını bildirirse de başta Neşri olmak üzere, Kalkaşandî ve Karamanoğulları nın hususi tarihini yazan Yarcanî ile onun eserini Türkçe ye çeviren Şikarî, Karamanoğulları nın da Alâeddin Keykubâd döneminde Moğollar ın önünden kaçarak Anadolu ya geldiklerini belirtir. (M.C. Şihâbeddin Tekindağ,, Karamanlılar, İslâm Ans., c.vi, s.316; Şikârî, Karamanoğulları Tarihi, (Nşr: Mesud KOMAN),,Konya, 1946). 9 N. Kaymaz, Pervâne, s

5 Kösedağ yenilgisinin hemen sonrasında Moğollar ın sebep olduğu bu yeni siyasî ve idarî şartları kendi lehine ilk değerlendiren, bu sırada Selçuklu Devleti veziri olan İran asıllı (Deylemli) Mühezzibüddin Ali oldu. O, kendisini adetâ Moğollar ın önünden kaçan Selçuklu hükümdarı II. Gıyâseddin Keyhüsrev in, meydana getirdiği boşluğu doldurmakla vazifelendirmişti. Hiçbir talimat almaksızın belki de bu talihsiz istilânın ortaya çıkaracağı ağır sonuçlardan menfaatlerine zarar geleceğini düşündüğünden derhal Moğol ordusunun ardından düşman kumandanının karargâhı olan Mugan a kadar gitmiş ve Selçuklu sultanı adına Baycu Noyan ile barış görüşmeleri yapmıştı. Bu görüşmeler sonrasında gerçekten de bir barış sağlanmış ancak, Türkiye Selçuklu Devleti, Moğollar a tâbi (il) ve haraçgüzâr olmuştu. Moğollar ın Kösedağ zaferi kadar kolay elde ettikleri bu barış, onlara büyük bir gelir kapısı açarken, Selçuklu sultanını da kaçıp ülkeyi terk etmekten alıkoymuştu. Bundan sonraki dönemde Mühezzibüddin Ali ve onun yolundan giden İranlı devlet adamlarının kuklası olmaktan öte bir yetkisi olmayan Selçuklu sultanı II. Gıyâseddin Keyhüsrev, Mühezzibüddin Ali yi yaptığı hizmetler ve fedakârlıklardan (!) dolayı adetâ ihsana boğmuştu. Keyhüsrev, Mühezzibüddin Ali ve bu sırada Saltanat Naibliği görevinde bulunan bir diğer İranlı Şemseddin İsfahanî ye pek değerli hediyelerle birlikte önemli miktarlarda iktâlar tahsis etti. 10 Mühezzibüddin gibi İran asıllı olan meşhur kaynağımız İbn Bibî de eserinde Ona övgüler yağdırarak Mühezzibüddin in dinde ve devletteki ününün Allah ın yarattıklarının ününün çıkabileceği en yüksek seviyeye çıktığını belirtir 11 ki, bu da bize İbn Bibî yi kaynak olarak kullanırken ne derece güvenebileceğimiz konusunda önemli bir ipucudur. Mühezzibüddin Ali nin dönüşünün hemen sonrasında barış görüşmeleri sırasında tayin edilen yıllık vergi ve sair yükümlülükler Moğol elçileri ile görüşülürken Selçuklu idarecilerinin telaşı yine sona ermedi. Mağlup sultan, savaş meydanındaki basiretsizliğini bu defa civar devletlerle ittifak kurma gibi faydasız savunma çareleri arayarak örtmeye çalışıyordu. Bir yandan da İranlı Naib Şemseddin İsfahanî yi beraberinde kıymetli hediyelerle doğrudan Batu Han a gönderdi. 12 İsfahanî, Mühezzibüddin Ali nin başlattığı işi pekiştirmiş, Selçuklu sultanına Baycu ile yapılan anlaşmayı tasdik eden bir yarlık ile hükümdarlık alâmetlerinden olan ok, yay, kılıç, mızrak, kaftan, murassa külah türünden hediyeler getirmişti. 13 Böylelikle Selçuklu Devleti nin Moğollar a tâbiyeti resmî ve hukukî bir mahiyet kazanmış oldu. Ancak Şemseddin İsfahanî, yalnızca bunları yapmakla kalmadı Selçuklu ülkesine dönerken, yanında Batu Han ın kendisine verdiği Nizâmü l-mülk ve salahü l- alem unvanı ile Anadolu da kendi adına hüküm verme yetkisini verdiğini gösteren bir yarlık da getirmişti. Döner dönmez çoktan ölmüş olan Mühezzibüddin Ali den boşalan vezaret makamına oturdu. Vezir Şemseddin İsfahanî, iki yıl gibi kısa bir sürede devlet içinde en yetkili kişi haline geldi ve tam bir dikta rejimi uyguladı. Özellikle 1245 yılı sonlarında ölen Selçuklu sultanı II. Gıyâseddin Keyhüsrev den sonra tahta geçen oğlu II. İzzeddin Keykâvus un çocuk yaşta olması Şemseddin İsfahanî nin hırsları doğrultusunda hareket etmesini daha da kolaylaştırdı. O, devlet içinde kendisine muhalif olanları ya meşrû yollarla veya kurduğu tuzaklarla ortadan kaldırmaya başladı. Eski yakın dostlarına bile tahakküm eden bir tavır takındı. Etrafına tamamı İranlılar dan oluşan bir yönetici grubu oluşturdu. Eski İranlı vezir Mühezzibüddin Ali nin akrabası ve himâye ettiklerinden Tuğraî Şemseddin Mahmud, Emir-i Ârız Reşideddin Ebû Bekir Cüveynî, Tercümân Bedreddin Yahya Cürcanî 14, Emir-i Dâd Hatîrüddin Zekeriyyâ Sücâsî bunlardan bazıları idi. Selçuklu Devleti nde bu gelişmeler yaşanırken Moğol Devleti nde de birtakım gelişmeler oldu yılında Ögeday ın oğlu Güyük, Moğol tahtına çıkarılmaya karar verildi. Karakurum da yeni Moğol hükümdarının cülûs töreni için tâbi Selçuklu hükümdarının hazır bulunup itaatini arz 10 İbn Bibi, el-hüseyin b. Muhammed b. Ali el- Ca ferî er-rugadî, el-evâmirü l Ala iye-fi l-umuri l-ala iye (Selçukname), (Ter.Mürsel Öztürk), Ankara, 1996, c.ii, s İbn Bibi, el-evâmir, s Batu han ın yanına Naib Şemseddin İsfahanî ile birlikte Amasya kadısı Fahreddin ile İbn Bibi nin babası Mecdeddin Muhammed Tercüman da gitmişti.(ibn Bibi, el-evâmir, c.ii, s.83). 13 İbn Bibi, el-evâmir, c.ii, s İbn Bbi nin kaydettiğine göre; Bedreddin Yahya er-rumî de denilen bu zât, Konya da doğmuş ise de menşe olarak İran ın Cüveyn bölgesindendir. (İbn Bibi, el-evâmir, c.ii, s.103). 16

6 etmesi isteniyordu. Bu talep karşısında Şemseddin İsfahanî Moğol elçilerini türlü bahanelerle atlatmış ve mevcut sultanın yerine onun kardeşi melik IV.Rükneddin Kılıç Arslan ı göndermişti. İsfahanî, bu fiiliyle hem Selçuklu sultanının itibarını hem de kendisinin mevkiini korumuştu. Ayrıca bu durum, Moğollar ın II. Gıyâseddin Keyhüsrev zamanından beri huzura gitme talebine de karşılık olmuştu. Ancak gelişmeler Şemseddin İsfahanî nin istediği gibi olmadı. Rükneddin Kılıç Arslan, Güyük Han huzurunda, diğer tâbilerle beraber protokolde yerini aldığı zaman Selçuklu sultanı sıfatıyla karşılandı. Öte yandan yaşı küçük Selçuklu melikinin içinde bulunduğu durumdan faydalanmak isteyenler derhal devreye girdiler. Bunlardan bir kısmı esasen ona muhalif olanlardı ve Kılıç Arslan ın Moğol başkentinde rehin olarak kalması taraftarı idiler. Bir kısmı ise, Şemseddin İsfahanî nin açtığı yoldan gidip kendilerine düşecek makam ve mansıpları hesap ederek fırsattan yararlanmayı menfaatlerine uygun buldular. Bunlardan Erzincanlı Tercüman Bahaeddin Yusuf bin Nuh, Karakurum da Kılıç Arslan a refakat ettiği sırada İsfahanî nin metbû Moğol hükümdarına danışmadan II. İzzeddin Keykâvus u tahta geçirdiğini ve ülke içinde bir takım gayrimeşru işlerle uğraştığını haber verdi. Amacı şüphesiz Şemseddin İsfahanî gibi Selçuklu Devleti nin içinde bulunduğu durumdan yararlanıp iktidarı ele geçirmekti. Bu talihsiz davranış, devleti Moğollar ın fiili müdahalesine marûz bıraktı. Selçuklu tahtında bulunan asıl sultanın huzura gelmemesine son derece öfkelenen Güyük Han, derhâl duruma müdahale etti. II. İzzeddin Keykâvus un Selçuklu tahtından indirilerek yerine IV. Kılıç Arslan ın geçirilmesini, vezir Şemseddin İsfahanî nin de katledilerek Tercüman Bahaeddin in vezarete getirilmesini emretti. 15 IV. Kılıç Arslan ve yanındakiler yanlarında 2000 Moğol askeri ile Anadolu ya döner dönmez Güyük Han ın emri yerine getirildi. Onun yarlığı gereğince; 1249 yılı başlarında Kılıç Arslan Sivas ta Selçuklu tahtına geçirilirken, Tercüman Bahaeddin de kurduğu tuzağın karşılığı olarak vezarete getirildi. Şemseddin İsfahanî ni ise ağır bir işkenceden sonra başı kesilmek suretiyle katledildi. 16 Böylelikle Moğollar ın emri ile vezarete getirilip Selçuklu mülkünün tek hakimi olan İsfahanî, yine Moğollar ın emri ile hayatından olmuştu. Ancak bundan sonraki asıl vahim durum, Selçuklu Devleti içinde ortaya çıkan taht kavgaları oldu. Sözde IV. Kılıç Arslan ın hakkını korumak isteyen, gerçekte ise, Moğollar ın gölgesinde makam ve mevki elde etme niyetinde olan ve vaktiyle Şemseddin İsfahanî nin zülmüne uğrayan devlet adamları birden bire II. İzzeddin Keykâvus un ve Moğollar ın saflarına katılmışlardı. Böylesine nazik bir durumda, aslen Rum olan ancak gulâm sistemi içinde yetişerek Türkleşen, samimi bir Müslüman ve dürüst bir devlet adamı olarak karşımıza çıkan Nâib Celâleddin Karatay devreye girdi. 17 II. Gıyâseddin Keyhüsrev in üç oğlunun da aynı anda saltanata geçmesini tavsiye etti. Bu fikir, yeni taht değişikliği ile ülkenin ve mâsum halkın uğrayacağı zararı en aza indirebilirdi. IV. Kılıç Arslan taraftarları başlangıçta buna razı oldular, yanlarında gelen 2000 kişilik Moğol birliğini de geri gönderdiler. Ancak daha sonra ihtiraslarına yenik düşüp bu fikirden vazgeçip IV. Kılıç Arslan ın tek başına tahta geçmesi konusunda direndiler. Böylelikle aradaki anlaşmazlık silahlı çatışmaya dönüştü. II. İzzeddin Keykâvus ve IV. Kılıç Arslan taraftarları vaktiyle Aksaray yakınlarında II. Kılıç Arslan tarafından yaptırılan Kılıç Arslan Han (Sultan Kervansaray) ı önünde karşı karşıya geldiler. Savaşın galibi II. İzeddin Keykâvus taraftarları oldu. Keykâvus un öncü birliğinin komutanı olan Emir-i Ahur Fahreddin Arslandoğmuş IV. Kılıç Arslan ı yakalayıp İzzeddin Keykâvus a getirdiğinde yaşları henüz on-on bir olan bu iki kardeş birbirlerinin boynuna sarılıp ağlaşmaya başladılar. 18 Bu manzara, aslında tarih boyunca Türk hükümdarlarının ve şehzadelerinin birbirlerine karşı hislerinin masûm bir örneği idi. Daha açık bir ifade ile çoğu zaman devletin bekası için kardeş katli şeklinde yorumladığımız olayların arkasında esasen makam-mevki peşinde koşan devlet adamlarının olduğu gerçeğinin bir yansıması idi. II. Gıyâseddin Keyhürev in üç oğlunun aynı anda tahta çıkması fikrinin mimarı olan Celâleddin Karatay, gördüğü manzara karşısında oldukça etkilendi ve IV. Kılıç Arslan taraftarlarını affetti. Ortaya attığı fikir de uygulanmaya başladı. II. İzzeddin Keykâvus, IV. Kılıç Arslan ve II. 15 Abû l-ferec, Gregory, Abû l-ferec Tarihi, (İngilizce den çeviren:ö.r.doğrul), Ankara, 1987, II. Baskı, c.ii, s.547; N. Kaymaz, Pervâne, s İbn Bibi, el-evâmir, c.ii, s Ebû l-ferec, Celâleddin Karatay ı Alâeddin Keykubâd ın gulamı olarak belirtir ve Onun bir asilzade olup, zühd ve takva ehli olduğunu söyler. Abû l-ferec, Tarih, c.ii, s İbn Bibi, el-evâmir, c.ii, s.124; N. Kaymaz, Pervâne, s

7 Alâeddin Keykubâd aynı anda Selçuklu Devleti tahtına geçtiler. Karatay da yaşları küçük bu üç kardeşe atabek oldu. 19 Kısa sürede devlet işleri düzene girdi. Uzun süredir yara alan devlet otoritesinin tekrar kuvvetlenmesi, uçlara yerleşen ve bir süredir kıpırdanmaya başlayan Türkmenlerin kolaylıkla itaat altına alınmasını ve ülkede asayişin yeniden sağlanmasını mümkün hale getirdi. Bu sakin devre ancak bir-iki yıl devam etti. Moğollar resmen tayin edilmiş vergi kendilerine ödendiği halde Anadolu nun zenginliğine olan ihtirasları sebebiyle yeniden harekete geçtiler. Moğol Devleti nin batı tarafları Altın Ordu Devleti nin hâkimi olan Batu Han a verilmişti. Bu yüzden de Anadolu işleri ile Batu Han ilgileniyordu. Batu Han, Güyük Han ın emri ile katledilen İranlı Şemseddin İsfahanî hakkında soruşturma ve onun mal varlığının hesabını istemek gibi bir talepte bulundu. Bunun üzerine Celâleddin Karatay diğer emirlerle de istişare edip Batu Han ın yanına Şemseddin İsfahanî nin hemşehrisi ve yakın dostu olan Tuğraî Baba Şemseddin i göndermeyi uygun gördü. 20 Baba Şemseddin Batu Han ın yanına giderken maktul Şemseddin İsfahani nin bütün yakın adamlarını da beraber götürdü. Ayrıca pek değerli hediyeler almayı da ihmal etmedi. 21 Batu han İsfahanî nin soruşturmasını yapmak isterken onun mal varlığını kat kat geride bırakacak olan Baba Şemseddin in ve yanındakilerin hediyelerini görünce bu soruşturmadan vazgeçti. Bununla da kalmayıp gelenlerin her birinin eline Selçuklu Devleti nde istedikleri mansıp ve mevkiyi elde etmek için birer yarlık verdi. Batu Han a gidenler Anadolu ya dönünce yarlık gereğince önemli mevkilere sahip oldular. En yüksek idarî mevki olan vezirliği Tuğraî Baba Şemseddin, Saltanat Naibliği ni daha önce Reisü l-bahr olan Kazvinli-oğlu Şucâeddin Abdullah, Müstevfîliği, Düleycanlı Necibeddin, Emir-i Ârızlığı Cüveynli Reşideddin Ebû Bekr, daha önce Emir-i Dâd olan Sücâslı Hatîreddin Zekeriya da Çorum Serleşkerliği ni elde etti. 22 Bu değişiklik aslında şu anlama geliyordu; İsfahanlı vezir Şemseddin in ölümünden beri, Selçuklu idaresinden uzaklaştırılmış olan Moğol ajanı İranlılar yeniden devletin idare mekanizmasını ele geçirmiş oldular. Fakat Şemseddin İsfahani nin yolundan giden, istilâcı Moğolları karşılarına çıkan en büyük fırsat bilen bu menfaatci grup, kısa bir süre içinde hem kendileri yüzünden makamlarından olanlar, hem de Celâleddin Karatay, Emir-i Ahur Fahreddin Arslandoğmuş ve Beylerbeyi Şemseddin Yavtaş tarafından büyük bir tepki ile karşılandı. Hattâ yarlıkla Müstevfiliği elde eden Şucâeddin Abdullah, sultanının huzurunda Reisü l- Bahr ile şiddetli bir kavgaya tutuştu. Buna benzer kavga ve tartışmalar yüzünden devletin yeni İranlı kadrosu merkezde tutunamayıp iktâlarına gittiler. Saltanat Naibi Şucâeddin Sinop a, Cüveynli Reşideddin Malatya ya, Hatîreddin Çorumlu ya gitti. 23 Bütün olanların müsebbibi olan Vezir Baba Şemseddin ile Kazvinli- oğlu Müstevfî Şucaeddin merkezde kaldılar ancak daha önce araları çok iyi olan bu iki hemşehri de birbirine düştüler. Vezir Baba Şemseddin, Celâleddin Karatay dan çekindiği için etkisiz ve yetkisiz bir şekilde sadece vezaret makamını işgal ediyordu. Her şeye rağmen Moğollar a başvurmak suretiyle Selçuklu Devleti nde makam ve mevki elde etmek isteyen İranlılar ın ardı arkası kesilmiyordu yılına gelindiğinde Kösedağ Savaşı sırasında yaklaşık yirmibeş-otuz yaşlarında bir genç iken aradan geçen dokuz yıl zarfında soydaşlarından pek çok şey öğrenen yeni bir isim, Muineddin Süleyman artık tarih sahnesine çıkmış bulunuyordu. II. Gıyâseddin in son dönemi veziri Mühezzibüddin Ali nin oğlu olan bu zat, genç yaşına rağmen ilm-i siyaset konusunda emsallerini gölgede bırakacak bir yeteneğe sahipti. Babasının Moğollar ile olan münâsebetlerini iyi kullanan Muineddin, kısa sürede hızlı bir yükseliş yaşadı. Önce Erzincan Serleşkerliği için Seyfeddin Torumtay gibi kıdemli bir emirle mücadele etti. 24 Bu mücadele sırasında adı geçen her iki emir de Baycu Noyan ın yanına gitmişlerdi. İlk siyaset dersini babasından aldığı açıkça görülen Muineddin, el altından, durumu yakinen takip 19 Celâleddin Karatay, kendisi Atabek-i Rûm olduğu gibi devletin diğer idarî kadroları da değişmişti. Örneğin uzun süredir boş olan vezirlik makamına Nahcivanlı Kadı Necmeddin, Karatay ın eski görevi olan Saltanat Naibliğine Nizâmeddin Hurşid, Pervânelik görevine de Seyfeddin Hamid getirilmişti. Sarı Baba adıyla tanınan Melikü l-küttâb Şemseddin Mahmud görevinde kalmıştı. İbn Bibi, el-evâmir, c.ii, s.127; N. Kaymaz, Pervâne, s Kaymaz, Pervâne, s İbn Bibi, el-evâmir, c.ii, s İbn Bibi, el-evâmir, c.ii, s ; N. Kaymaz, Pervâne, s İbn Bibi, el-evâmir, c.ii, s İbn Bibi, el-evâmir, c.ii, s

8 eden, akrabası vezir Baba Şemseddin Mahmut ile irtibata geçti. Baba Şemseddin, fırsattan istifade kendisini şikayete gelebilecek düşmanları hakkında Baycu Noyan a söylemek istediği şeyleri şifreli mektuplar halinde yazıp Muineddin e gönderdi. Fakat mektuplar Emir-i Ârız Samsamüddin tarafından ele geçirildi ve Celâleddin Karatay a götürüldü. 25 Karatay bu çirkin fiilden dolayı Baba Şemseddin i tutuklatıp Antalya ya hapsetti. Ancak Onun hapis hayatı yine Moğollar ın müdahalesi sonucu fazla uzun sürmedi. Şemseddin in yakın adamlarından Esireddin, olanları gizlice kaçarak Baycu Noyan a anlattı. Baycu Noyan da Baba Şemseddin in hapisten çıkarılması hükmünü verdi. 26 Şemseddin daha sonra Baycu Noyan ın yanına bizzat gitti ve adetâ rakiplerinden intikam alırcasına devletin ödediği vergi dışında Moğol beylerine, hatunlarına v.b sürekli para ve hediyeler gönderme ağır bir yükümlülüğe daha imza attı. 27 Ne Moğollar ın sömürme hırsı ne de İranlılar ın makam-mevki hırsı bitiyordu. Bu tablo içerisinde Anadolu halkı biçare bir vaziyet arz ediyordu. Devlet her geçen gün biraz daha ağırlaşan Moğol haracı sebebiyle ekonomik bakımdan sıkıntı içine düşerken Selçuklu idarî kadrosu da bir o kadar savurgan hareket ediyordu. Büyük sultan Alâeddin Keykubâd ın şerefli ve müreffeh dönemini bile gölgede bırakacak harcamalar yapılıyor, devlet kadrolarını işgal edenler çöküş dönemine has debdebeli bir hayat yaşıyorlardı. 28 Resmî devlet kadrolarında lüzumsuz bir yiyici memur kalabalığı mevcuttu. Bu durumdan hazine büyük ölçüde zarar görüyor, gelir gideri karşılamıyor, devlet ve halk her gün biraz daha fakirleşiyordu. Kötü gidişatın bütün yükü de halka yükleniyordu yılında Moğol Büyük Han ı olarak tahta oturan Mengü, 1252 yılında kardeşi Hülagu ya İmparatorluğun batı taraflarının idaresini verdi. 29 Hülagu 1255 yılında İran a geldi ve burada İlhanlı Devleti ni kurdu. Böylelikle Türkiye Selçuklu Devleti, Büyük Moğol Devleti nin bir kolu olan İlhanlılar a tâbi hale geldi. İlhanlılar ın Anadolu coğrafyasına yakın olması Selçuklu Devleti açısından daha da ağır yükümlülükler ve daha çok müdahale anlamına geliyordu. Bu arada Selçuklu Devleti nde de durum değişti. Mengü Han ın tahta geçmesinden sonra huzura gelmesi beklenen Selçuklu sultanı üç kardeşten en küçüğü olan II. Alâeddin Keykubâd olmuştu. Fakat o, Mengü Han ın huzuruna gidemeden yolda şüpheli bir şekilde öldü. Böylece üç Selçuklu melikinin ortak saltanat dönemi fiilen sona ermiş oldu. Aynı sıralarda Celâleddin Karatay ın da ölümü Selçuklu Devletini yeni bir taht mücadelesine sürükledi. II. İzzeddin Keykâvus un Rum dayılarının etkisinde kalarak devlet kadrolarına Rumları yerleştirmesi ve devlet idaresinde dizginleri ele geçirip kardeşi IV. Kılıç Arslan ı adetâ sarayda hapis hayatına mecbur etmesi Kılıç Arslan taraftarlarınca kabul edilmemişti. Adamları onu Konya dan kaçırdılar. Kayseri ye gelip istiklâl ilan ettiyse de sonuçta Kırşehir Kayseri arasındaki Ahmet Hisar düzlüğünde II. İzzeddin Keykâvus a yenildi. Keykâvus Onu dayısı Kir Hâye nin 30 gözetimi altında önce Amasya kalesine, sonra da Uluborlu ya hapsetti. 31 Kendisine yeni bir idare kadrosu oluşturdu. Bu kadro içinde ileride ülkede tek adam durumuna gelecek olan İranlı Muineddin Süleyman da Emir-i Hâciplik görevini üstlenmişti. 32 Kadı İzzeddin in vezaret makamını işgal ettiği bu kadro, oldukça başarılı bir şekilde devleti yönetmeyi başardı ve bir sukunet ortamı sağlandı. Devletin iç ve dış siyaseti düzene sokulmaya çalışıldı. Bu arada Malatya ve Elbistan da, Kilikya-Suriye sınırına kadar uzanan Ağaçeri Türkmenleri bir süredir asayişsizlik içinde yağma ve tahriplerle huzuru bozuyorlardı. 33 Selçuklu idaresi bu Türkmen boyunu te dibe hazırlanırken, Hülagu ile değişen dengeler sonucu Mugan da bulunan Baycu Noyan, Anadolu da kendilerine kışlak ve yaylak verilmesini talep etmişti. Çünkü Hülagu, İslâm ülkelerini itaat altına almak için Baycu ya Anadolu ya geçmesini, bütün ülkeyi ele geçirip Bağdat a yapacağı sefer için iaşe temin etmesini emretmişti. 25 İbn Bibi, el-evâmir, c.ii, s İbn Bibi, el-evâmir, c.ii, s N. Kaymaz, Pervâne, s N. Kaymaz, Pervâne, s Alaaddin Ata Melik Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, (Çev.: Mürsel ÖZTÜRK), Ankara, 1988, c. III, s Kir Haye, IV. Kılıç Arslan a gardiyanlık ettiği bu sırada Ona oldukça kötü davranmıştı. (Kerîmüddin Mahmud-i Aksarayî, Müsâmeretü l- Ahbâr, (Çev.: Mürsel ÖZTÜRK), Ankara, 2000, TTK Yay, s N. Kaymaz, Pervâne, s Aksarayî, Müsâmeretü l- Ahbâr, s. 31. Haciblik müessesesi ve Selçuklular daki diğer müesseseler hakkında bkz. İ.H. Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal, Ankara, 1988, T.T.K.Yay., IV. Baskı. 33 N. Kaymaz, Pervâne, s

9 Sultan II. İzzeddin Keykâvus un etrafındaki devlet adamları, Baycu ya istediklerini vermek konusunda ikiye ayrıldılar. Pervane Nizameddin Hurşid, ve Hâcib Muineddin Süleyman gibi İranlılar Moğollar a boyun eğme taraftarı idi. Fakat bir kısım devlet adamı onlara direnme görüşünü savunuyorlardı. Artık yaşça da biraz daha büyüyen Sultan II. İzzeddin de ülkeyi Moğollar a karşı savunmak istiyordu. O, Baycu nun gerçek niyetini anlamaları için Pervane Nizameddin Hurşid, ve Hâcib Muineddin Süleyman ı değerli hediyelerle Baycu nun yanına gönderirken bir taraftan da savaş hazırlıkları yapıyordu. Bu amaçla daha önce Ağaç-eri Türkmenleri üzerine gönderdiği askerî birliği geri çekmekle kalmayıp, uc bölgelerindeki Türkmenler den, Bozkırı dağlarından, Bulgar, Gülnar ve diğer bölgelerden sayısız asker toplamıştı. 34 Çünkü hem Selçuklu sultanı hem de Anadolu Türklüğü yıllardır Anadolu yu sömüren Moğollar a ve onlarla işbirliği yapan pek çoğu İranlı idareci zümresine artık dur demek istiyordu. 35 Özellikle Türkmenler deki direnme ve istiklâl arzusu sultanı teşvik eden en önemli etken idi. II. İzzeddin Keykâvus topladığı orduyu vezir İzzeddin in komutasında Baycu üzerine gönderdi. Keykâvus un Türkmen Şahne komutasındaki öncü birlikleri ile Baycu Noyan ın Hoca Noyan komutasındaki öncü birlikleri karşı karşıya geldiler ve Hoca Noyan ın hezaresi (bin kişilik grubu) Türkmen Şahneyi ve yanındaki Türkler in tamamını öldürdüler. 36 Asıl Moğol ordusu ve Selçuklu ordusu 14 Ekim 1256 da Konya-Aksaray arasındaki Sultan Han ı civarında karşı karşıya geldiler. Selçuklu idarecileri arasındaki anlaşmazlık, tıpkı Kösedağ Savaşı nda olduğu gibi, Selçuklu ordusunun sayıca az bir Moğol kuvvetine yenilmesine sebep oldu. İbn Bibi nin verdiği bilgilere göre bu savaşta vezir Kadı İzzeddin, büyük emirlerden bazıları ve katılanlardan pek çoğu şehit olmuştu. 37 Savaş sırasında Konya da bulunan ve yenilgi haberini alan II. İzzeddin Keykâvus tıpkı babası gibi kaçmayı tercih etti. O, devlet hazinesinden yükleyebildiği kadarını, karısını Rûm dayılarını ve maiyetini de alarak Antalya-Alâiye yönüne doğru kaçtı. 38 Böylece Konya daki Selçuklu tahtı boş kaldı. Savaşın galibi Baycu Noyan Konya ya geldiğinde; sultansız kalan Konya halkı canlarını kurtarabilmek için yine ağır bir bedel ödedi ve neleri varsa Baycu nun karargahına gönderdiler. Bu arada 1256 yılındaki bu savaşta saf değiştirip Moğollar ın tarafına geçen Atabek Fahreddin Arslandoğmuş 39 Uluborlu ya 40 gelmiş II. İzzeddin in boş bıraktığı tahta IV. Kılıç Arslan ın geçirilmesi müzakere edilmiş ve sonuçta IV. Kılıç Arslan hapisten çıkarılıp Konya ya getirilerek Selçuklu tahtına oturtulmuştur. 41 Taht değişikliği idarî kadroda da bir değişikliği beraberinde getirmiştir. Aksarayî nin IV. Kılıç Arslan ın tahta geçmesinde büyük rolü olduğunu belirttiği iki İranlı Nizâmeddin Hurşid, Saltanat Naibliğine, Muineddin Süleyman da Pervaneliğe getirilmiştir. 42 Bu olaylar sonrasında Naib Nizameddin ve Pervane Muineddin eskiden beri tanışık oldukları Baycu nun yanına giderek, Onu memnun etmek için her türlü şarta razı olmuşlardır. Bunun tabii sonucu olarak da Selçuklu Devleti nin idaresinde yegane söz sahibi olmuşlardır. Baycu, Anadolu halkına beklenenden daha yumuşak davranmış fakat onun emirlerinden Hoca Noyan halka zulmetmeye başlayınca onu ortadan kaldırmayı planlayan Naib Nizameddin ve Pervane Muineddin bu işte başarılı olmuşlar ve Hoca Noyan ı bir davet sırasında zehirleyerek öldürmüşlerdi. 43 Bu durum Baycu tarafından çabuk öğrenilmiş ve Hoca Noyan ı zehirleyen iki işbirlikçi İranlı dan Nizameddin Hurşid suçlu olarak belirlenmiş ve öldürülmüştü. İşte bu noktadan sonra rakipsiz kalan Pervane Muineddin, Aksarayî nin ifadesi ile; tam bağımsızlığa kavuşmuş, 34 İbn Bibi, el-evâmir, c.ii, s Ebû l-ferec, II. İzzeddin Keykâvus un Baycu Noyan ile mücadele etme kararının Baycu nun Büyük Moğol Han ı Mengü Han ın nezdinde gözden düşmesi ile alâkalı olduğunu belirtir. (Abû l-ferec, Gregory, Abû l-ferec Tarihi, c.ii, s İbn Bibi, el-evâmir, c.ii, s İbn Bibi, el-evâmir, c.ii, s.147; N. Kaymaz, Pervâne, s İbn Bibi, el-evâmir, c.ii, s.148; N. Kaymaz, Pervâne, s Kaynaklardan edindiğimiz bilgilere göre; Fahreddin Arslandoğmuş ilk olarak Emir-i Ahurluk görevinde bulunmuş, daha sonra da II. İzzeddin Keykâvus a Atabek olmuştur. 40 Aksarayî de burası Burdur olarak geçer. (Aksarayî, Müsâmeretü l- Ahbâr, s. 33). 41 İbn Bibi, el-evâmir, c.ii, s Aksarayî, Müsâmeretü l- Ahbâr, s. 33. İbn Bibi, el-evâmir, c.ii, s Aksarayî, Müsâmeretü l- Ahbâr, s

10 Pervanelik (görevi gibi) sıfatı da kendisine geçmiş ve cihandarlık ve sultan tayin etme sıfatlarının yanında pervanelik lakabına da kavuşmuştur. 44 Anadolu da bir yıl kadar kalan Baycu, buradan almak istediğini almış topladığı haraç ile beraber Irak a dönmüştür. Onun Irak a dönmesi ile devletin dizginlerini tam anlamıyla ele geçiren Pervane, Anadolu da geçici bir güven ve sükûnet ortamı sağlamıştır. 45 Ancak bu durum çok kısa sürmüştür. Çünkü Baycu ile yapılan Aksaray Savaşı ndan sonra II. İzzeddin Keykâvus Hülagu ya bir elçi yollayıp Baycu dan şikayet etmiş ve ülkesi tahtını bırakmak zorunda kaldığını bildirmiştir. Hülagu da ona Selçuklu ülkesini kardeşi ile paylaşması konusunda bir yarlık göndermişti. İzzeddin bu yarlıkla Konya ya yaklaşınca Konya halkı ona büyük bir teveccüh göstermiş ve tahta oturtmuştu. Pervane ve IV. Kılıç Arslan ise, Kayseri ye kaçmışlar, II. İzzeddin in ülkeyi paylaşma teklifini kabul etmeyip doğrudan Hülagu nun yanına gitmişlerdi. Bu defa Hülagu, Pervane nin aracı rolü sayesinde Selçuklu saltanatının IV. Kılıç Arslan a verilmesi konusunda yeni bir yarlık verdi. Ayrıca IV. Kılıç Arslan ın Selçuklu tahtını tek başına ele geçirmesi için de askeri yardım vaad etti. Sonuçta iki taht adayının mücadelesi, Selçuklu devlet adamlarının makam elde etme mücadelesine dönüştü. İki kardeş de Hülagu nun huzuruna giderek Selçuklu saltanatının kendilerine verilmesi konusunda Onun himmetini talep ettiler. İki Selçuklu sultanını da beklenilenden iyi karşılayan Hülagu da Selçuklu ülkesinin iki kardeş arasında bölünmesine karar verdi. Böylece Kızılırmak ın doğusundan Hülagu ülkesine (İran a) kadar olan bölge IV. Kılıç Arslan a, Kızılırmak ın batısında kalan bölge ise, II. İzzeddin Keykâvus a verildi. 46 Hülagu, Selçuklu Devleti nin idaresini bu şekilde ikiye ayırdığı gibi kendisine ödenen verginin de iki kardeş tarafından ödenmesini kararlaştırdı. Aksarayî de Mukata-i Mâl-i Rûm olarak geçen bu verginin dökümü şöyledir: 20 tümen 47, 500 parça çeşitli tür ve renkte Antalya kumaşı (kemhâ), 3 bin altın işlemeli(zerkubî) dime (altın işlemeli bir tür Venedik kumaşı), kap kacak, 500 baş iğdiş at(ahta), 500 baş katır 48. Ancak kararlaştırılan bu vergiler, kısa bir süre sonra ihtiraslı İranlı vezir Baba Şemseddin tarafından arttırılmıştır. Hülagu nun huzuruna giden bu zat, iki Selçuklu sultanına vezir olmuş, devlet içindeki makam ve mevkiini kaybetmemek için - sultanların yolunu tutarak- devlet hazinesinden borçlanmak suretiyle yeni, yükümlülükler üstlenmiştir. Aksarayî, Onun Anadolu da Moğol tahsisatını çoğaltma yolunu açan ilk kişi olduğunu belirtir. 49 Baba Şemseddin bununla da kalmayıp maişet ve vezirlik karşılığı olarak Kastamonu ya el koymuştur. Vezirlik makamında oturduğu sürece mal ve mülkünü kat kat arttırmış ve bir süre sonra zulme başlayıp devlet içinde söz sahibi tek adam olma yolunu tutmuştu. Öyle ki, ordu komutanlarından uzak vilayet naiblerine ve hattâ sultanın maiyetine (hadem u haşem) kadar hiç kimse onun izni olmadan maişet sahibi olamazdı. Kendisine menfaat sağlayanları tutup yükseltirdi. 50 Onun bu durumu 1260 yılındaki ölümüne kadar devam etti. Böylece Selçuklu Devleti kendi içindeki bir Moğol ajanından kurtulmuş oldu. 51 O, geride Selçuklu Devleti ni ve Anadolu halkını biçar edecek yüklü bir borç ile kendinden sonraki idarecilere kötü örnek olacak bir bürokrat ahlakı bıraktı. II. izzeddin Keykâvus, devlet içinde oldukça etkin olan Baba Şemseddin in ölümünü fırsat bilip, Hülagu ya danışmadan derhal Saltanat Naibi Fahreddin Ali yi vezir tayin etti. İzzeddin Keykâvus un hem metbuuna hem de kendi idarecilerine karşı cesur bir adım atıp bu değişikliği yapma sebebi şundan kaynaklanıyordu: Aynı yıl Selçuklu sultanlarının da hazır bulunduğu Suriye de, Mısır Memlûkleri Ayn-ı Câlut mevkiinde Moğolları tarihinde ilk defa yenilgiye uğratmışlardı. (3 Eylül 1260) Ayrıca Moğol soyundan olup Müslüman olan Altınordu hükümdarı Berke Han ile Hülagu arasında büyük bir çekişme ve düşmanlık söz konusu idi. II. İzzeddin 44 Aksarayî, Müsâmeretü l- Ahbâr, s Bu konuda bkz. Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul, 1993, III. Baskı, s İbn Bibi, el-evâmir, c.ii, s İlhanlılar da baleş/ baliş 75 altın (304) dinar kıymetinde iken tuman/tümen, balişten daha yüksek para birimi idi ve genel olarak 10 bin dinar karşılığındaydı. (Bertold Spuler, İran Moğolları, (çev.: Cemal KÖPRÜLÜ), Ankara, 1987, II. Baskı, s. 332). 48 Aksarayî, Müsâmeretü l- Ahbâr, s Aksarayî, Müsâmeretü l- Ahbâr, s Aksarayî, Müsâmeretü l- Ahbâr, s. 47; N. Kaymaz, Pervâne, s N. Kaymaz, Pervâne, s

11 Keykâvus bu cesaretli tavrı takınırken diğer kardeşi IV. Kılıç Arslan kelimenin tam anlamıyla Pervane Muineddin e karşı teslimiyet içinde idi. Hülagu, IV. Kılıç Arslan a da Pervane yi vezir yapmıştı. Böylece uzun bir zamandan beri Moğollarla işbirliği halinde olan Pervane nin Selçuklu Devleti nde olduğu gibi Hülagu nezdinde de en yüksek mevkii işgal ettiği anlaşılmakta. Hülagu, bu sırada ayrıca bir başka İranlı yı Horasanlı Taceddin Mu tez 52 i doğrudan doğruya kendi hazinesine ödenecek vergi ve borçların tahsil ve zaptı ile görevlendirmiş ve Anadolu ya yollamıştı. Baba Şemseddin in üstlendiği paraları artık O, Hülagu ya gönderecek ayrıca, vezirlik ve emirlik sıfatını taşıyacaktı. Kısacası Hülagu, Selçuklu mülkünde iki İranlı yı muhatap alıyor, Anadolu nun sömürülmesi bu iki İranlı ile beraber yürütüyordu. Olaylar bu şekilde gelişirken II. İzzeddin Keykâvus un Moğollar a karşı içinde uyanan cesaret, istiklâl ateşine dönüşmüştü. Anadolu nun siyasî, ekonomik ve kültürel bakımdan bir yandan Moğollar, bir yandan da onların ajanları durumundaki İranlılar tarafından sömürülmesi ve kendilerine bu beldenin kapısını açan soydaşlarının kurduğu Selçuklu Devleti nin adetâ yok hükmünde kabul edilmesi Bizans ile sınır olan bölgelerde yani uçlarda yerleşen Türkmenler in de yavaş yavaş kıpırdanmasına yol açmıştı. Aksarayî nin Antalya ve Alanya arasında dediği fakat gerçekte Antalya dan Denizli yöresine kadar uzanan bölgede bulunan bu uç Türkmenleri nin başında Uç Gâzisi sıfatıyla Mehmed Bey bulunuyordu. Bu zât, Karamanoğlu Mehmed Bey değil, Denizli ve yöresinde İnançoğulları Beyliğini kuracak olan Mehmed Bey idi ki, yanında kardeşi İlyas Bey ve Salur Bey ile birlikte faaliyet gösteriyordu. 53 II. İzzeddin Keykâvus, uç gâzisi Mehmed Bey in yanına gitmiş ve O nun istiklâl peşinde olduğunu anlayan Mehmed Bey de diğer Türkmen beyleri gibi Keykâvus a büyük bir teveccüh göstermişti. Mehmed Bey, bununla da kalmayıp Keykâvus un Selçuklu tahtı için kardeşi IV. Kılıç Arslan ile giriştiği mücadelesinde O nun yanında yer aldı. Fakat II. İzzeddin Keykâvus un bu niyeti kısa süre içinde anlaşıldı. Her ne kadar durumu düzeltmek için Konya ya döndü ise de Pervane Muineddin in hile ve ihaneti sayesinde Moğollar ın gazabını üzerine çekerek giriştiği bu mücadeleden sonuç alamadı. Moğol destekli Selçuklu ordusunun üzerine geldiğini haber alınca da, Anadolu yu terk ederek Bizans (İstanbul) a kaçmak zorunda kaldı yılında gerçekleşen bu olaydan sonra IV. Kılıç Arslan, Moğollar ın desteği ile tek başına Selçuklu tahtına sahip oldu. Uç gazisi Mehmed Bey ise oldukça zor durumda kaldı. Moğollar dan korktuğu için onlara itaatini arz etti. Vergi vermeyi ve İlhanlı Devleti nden gönderilecek bir vali tarafından kontrol edilmeyi kabul etti ise de Hülagu bunu yeterli bulmadı. Mehmed Bey i itaatini arz etmesi için devletin merkezine davet etti. Fakat buna imtina eden Mehmed Bey, şiddetli bir akıbete uğradı. Hülagu tarafından üzerine gönderilen Selçuklu-Moğol ordusuna damadı Ali Bey in ihaneti sonucunda yenildi. 55 Moğollar bu galibiyetle kalmadılar, Pervane nin gayreti ile İstanbul sınırına kadar olan bölgelerdeki Türkmenleri cezalandırıp Aksarayî nin ifadesi ile buraları boyun eğmeyen Türkmenler den temizlediler. Ayrıca Mehmed Bey, İlyas Bey ve Salur Bey i de yakaladılar. 56 Mehmed Bey e ihanet eden ve yenilginin baş müsebbibi olan Mehmed Bey in damadı Ali Bey, beyliği başına getirildi. Mehmed Bey, aman diledi. Selçuklu sultanı onu affetti ise de Selçuklu komutanları sözünde durmayıp onu öldürdüler. Buradan anlaşılıyor ki, Moğol ordusu ile birlikte hareket eden Selçuklu ordusu bu olayda pek çok Türkmen in öldürülmesine sebep olmuştu. Aynı sıralarda sultan II. İzzeddin in Keykâvus un başlattığı istiklâl hareketine destek veren ve Onun hakkını savunan Karaman aşireti Ermenek civarında isyan etti. Beyliğin başında bulunan 52 Taceddin Mu tez, Celâleddin Harzemşah tarafından Sultan Alâeddin Keykubâd a elçi olarak gönderilen meşhur âlim Mucireddin Tahir bin Ömer el-harezmî nin oğludur. Aksarayî, Müsâmeretü l- Ahbâr, s Aksarayî, Müsâmeretü l- Ahbâr, s. 50; Salim Koca, Anadolu Türk Beylikleri Tarihi, Ankara, 2012, s II. İzzeddin Keykâvus un yanında Melik Muzafferiddin Uğurlu, Taştdâr Hüsameddin ve Hacı Baba gibi yakın adamları da bulunuyordu. (Aksarayî, Müsâmeretü l- Ahbâr, s. 52). II. İzzeddin Keykâvus, İstanbul a geldikten sonra Bizans İmparatoru kendisinden korkup onu hapsetmişti. Fakat belki de Keykâvus un Altınordu hükümdarı Berke ile gizlice irtibat kurması sonucunda Berke, İstanbul üzerine 20 bin kişilik büyük bir ordu gönderdi ve İzzeddin Keykâvus u kurtardı. Keykâvus ölene kadar Altınordu Devleti nde kaldı. (İbn Şeddâd, Baybars Tarihi, s ). İbn Bibî nin ifadesine göre Berke Keykâvus a ikisi de Kırım da olan Suğdak ve Sulhad ı iktâ etmiştir. (İbn Bibi, el-evâmir, c.ii, s.162). 55 S. Koca, Anadolu Türk Beylikleri, s Aksarayî, Müsâmeretü l- Ahbâr, s