DOSTOYEVSKİ Delikanlı

Transkript

1

2

3 DOSTOYEVSKİ Delikanlı

4 İletişim Yayınları, Dünya Klasikleri, (5 baskı) 2004 İletişim Yayıncılık A. Ş. Подросток Önsöz: 2003, Joseph Frank, Notes for A Raw Youth, The Mantle of the Prophet Önsözün hakları Aslı Karasuil Telif Hakları Ajansı aracılığıyla Georges Borchardt, Inc. den alınmıştır. Sonsöz: 1931, Edward Hallett Carr, Dostoevsky as Psychologist - A Raw Youth, Dostoevsky ( ): A New Biography Sonsözün hakları Akcalı Telif Hakları Ajansı aracılığıyla Curtis Brown Group Ltd. den alınmıştır. İletişim Yayınları 993 İletişim Klasikleri 18 ISBN-13: İletişim Yayıncılık A. Ş. 1. BASKI 2013, İstanbul DİZİ YAYIN YÖNETMENİ Murat Belge YAYINA HAZIRLAYANLAR Bahar Siber, Güneş Akkor, Cem Tüzün, Emrah Serdan KAPAK Suat Aysu KAPAK RESMİ Károly Ferenczy, Válás (The Leaving), 1892 UYGULAMA Hüsnü Abbas DÜZELTİ Seçkin Oktay BASKI ve CİLT Sena Ofset SERTİFİKA NO Litros Yolu 2. Matbaacılar Sitesi B Blok 6. Kat No. 4NB Topkapı İstanbul Tel: İletişim Yayınları SERTİFİKA NO Binbirdirek Meydanı Sokak İletişim Han No. 7 Cağaloğlu İstanbul Tel: Faks: iletisim@iletisim.com.tr web:

5 DOSTOYEVSKİ Delikanlı Подросток RUSÇA DAN ÇEVİREN Ergin Altay JOSEPH FRANK IN ÖNSÖZÜ VE EDWARD HALLETT CARR IN SONSÖZÜYLE

6 FYODOR MİHAİLOVİÇ DOSTOYEVSKİ doktor bir babanın oğlu olarak, 11 Kasım 1821 de Moskova da doğdu. Çocukluğunu Moskova daki Marya Hastanesi nin bir lojmanında, zorba ve alkolik bir baba ile hasta bir anne arasında geçirdi. Küçük yaştan itibaren edebiyatla ilgilenmeye başladı ve Puşkin, Goethe, Cervantes gibi yazarlarla tanıştı de annesini kaybetti ve aynı yıl St. Petersburg daki Askeri Mühendislik Okulu na gönderildi. Babasının ani ve şüpheli ölüm haberini burada aldı. Bu kayıp üzerine bunalıma giren Dostoyevski, 1839 yılında ilk sara nöbetini geçirdi te edebiyatla daha yakından ilgilenebilmek için askerlik mesleğinden istifa etti. Balzac ın Eugénie Grandet adlı romanını Rusçaya çevirerek bir dergide yayımlattı da ilk romanı İnsancıklar yayımlandı ve edebiyat çevrelerinde büyük ilgiyle karşılandı. Ne var ki ardından gelen çalışmaları Öteki (1846), Ev Sahibesi (1847), Beyaz Geceler (1848), Bir Yufka Yürekli (1848) aynı başarıyı sağlayamadı ve ilk romanında kendisine destek veren ünlü eleştirmen Belinski nin alaylarına hedef oldu. Aşırı duyarlı ve sinirli bir kişiliğe sahip olan Dostoyevski bunun üzerine ruhsal çöküntü yaşayarak hasta oldu da Çar I. Nikola nın baskıcı yönetimine karşı faaliyetlerinden dolayı tutuklandı ve ölüm cezasına çarptırıldı. İnfazın uygulanmasına dakikalar kala ölüm cezası affedilip, cezası Sibirya nın Omsk bölgesinde dört yıl kürek mahkûmiyetine çevrildi. Hapiste okumasına izin verilen tek eser İncil di. Bu süre boyunca etrafını kuşatan, horlanan ve ezilen kesimi derinlemesine inceleme ve tanıma fırsatı buldu te serbest bırakıldığında, askerlik hizmetine geri döndü ve subaylığa kadar yükseldi de yoksul ve dul Marya Dimitriyevna İsayevna ile kendisine mutluluk getirmeyen bir evlilik yaptı. Edebiyata dönüşü Amcamın Rüyası (1859) isimli, mizah öğeleri barındıran Gogolvari öyküyle oldu. Ardından yayımladığı, biraz daha iddialı kısa roman Stepançikova Köyü (1859) de istediği ilgiyi göremedi ta ağabeyiyle birlikte Vrenja (Zaman) adlı dergiyi çıkarmaya başladı. Bu dergide Batı karşıtı Slavcı düşüncelerini savunduğu tartışma yazıları yayımladı de toplum dışına itilmiş, özgürlüğünü yitirmiş kişilerin anlatıldığı Ölü Bir Evden Hatıralar ile kendini edebiyat çevrelerine tekrar kabul ettirdi. Tolstoy ve Turgenyev in övdüğü eser Omsk mahkûmiyetinden derin izler taşıyordu. Aynı yıl eleştirmenlerin sert tepkilerine sebep olan fakat okuyucu tarafından beğeniyle karşılanan Ezilmiş ve Aşağılanmışlar yayımlandı. Yoğun çalışma temposu nedeniyle sağlığı bozulan Dostoyevski, doktorunun tavsiyesi üzerine 1962 de hayalini kurduğu Avrupa seyahatine çıktı. Fransa, İngiltere ve İtalya yı kapsayan bu kısa gezinin ardından, 1863 te Batı kültürünü eleştirdiği Yaz İzlenimleri Üzerine Kış Notları nı kaleme aldı. Aynı yıl yayımlanan bir yazı sebebiyle dergisi kapatıldı ve yeniden mali krize sürüklendi. Maddi sıkıtılarından kutulma umuduyla Almanya, Wiesbaden e kumar oynamaya ve bir süredir ilişki yaşadığı Polina Suslova ile buluşmaya gitti. Birkaç yıl sonra yayımladığı Kumarbaz bu dönemde yaşadığı büyük yıkımları anlatır. Rusya ya döndükten sonra ağabeyiyle Epoha (Çağ) adında yeni bir dergi çıkardı ve Yeraltından Notlar ı burada tefrika etmeye başladı. Bunu izleyen on yıl boyunca, Dostoyevski art arda Suç ve Ceza (1866), Kumarbaz (1867), Budala (1868), Ebedi Koca (1870) gibi başyapıtlarını kaleme aldı. Sürekli borç baskısı altında yaşayan ve alacaklıları tarafından sıkıştırılan yazar, daha hızlı çalışmak için tuttuğu yirmi yaşındaki sekreteri Anna Grigoriyevna Snitkina ile, karısının ölümünden üç yıl sonra, 1867 de evlendi. Bu evlilikten doğan kızı üç aylıkken ölünce, derin bir sarsıntı yaşadı ve deliliğin eşiğine kadar sürüklendi. Bu dönemde yoksulluk, sara nöbetleri ve kumar tutkusuyla boğuştu da Budala, 1870 de Edebi Koca, 1872 de Cinler yayımlandı. Cinler in sağladığı başarı Dostoyevski yi aydın çevrelerin aranılan kişisi haline getirdi. Bir Yazarın Günlüğü (1873) ve Delikanlı (1875) romanlarıyla bütün Rusya da tanınan bir yazar haline geldi. Yazarlık hayatı boyunca işlediği önemli temaları bir araya getirdiği bir roman olan Karamazov Kardeşler i ölümüne üç ay kala tamamlayabildi. Dostoyevski 9 Şubat 1881 de St. Petersburg da hayatını kaybetti. Kalabalık bir halk kitlesinin katıldığı cenaze töreninin ardından St. Petersburg daki Tikhvin Mezarlığı na defnedildi.

7 İÇİNDEKİLER KRONOLOJİ...7 ÖNSÖZ DELİKANLI ÜZERİNE NOTLAR / JOSEPH FRANK...19 Delikanlı Birinci Bölüm...43 İkinci Bölüm Üçüncü Bölüm SONSÖZ PSİKOLOG OLARAK DOSTOYEVSKİ: DELİKANLI / EDWARD HALLETT CARR

8

9 KRONOLOJİ Tarih Yazarın Hayatı ve Eserleri Dönemin Önemli Olayları Fyodor Mihayloviç Dostoyevski, 11 Kasım günü babası Mikhail in doktorluk yaptığı Mariinskii düşkünler hastanesinde dünyaya geldi. Altı çocuklu bir ailenin ikinci çocuğuydu. Napolyon Bonapart, Saint Helena adasında elli bir yaşında mide kanserinden öldü. John Keats aynı sene yirmi altı yaşında tüberkülozdan öldü. Bir demircinin oğlu olan Michael Faraday, soyluların tüm önyargısına rağmen Royal Institution ın başına getirildi. Thomas De Quincey, Bir İngiliz Afyon Tiryakisinin İtirafları; John Constable, The Hay Wain. Fransa, İspanya yı işgal etti ve üç yıl iktidarda kalan liberal hükümeti ( El Trienio Liberal ) devirerek tekrar monarşiyi getirdi. Lord Byron, Yunanistan a savaşmaya gitti ve burada sıtmadan öldü. Ludwig van Beethoven ın 9. Senfoni sinin galası, Viyana da Theater am Kärntnertor da yapıldı. Eugène Delacroix, Sakız Katliamı. 7

10 Tarih Yazarın Hayatı ve Eserleri Dönemin Önemli Olayları Aydınlanma fikirlerini benimseyen Ruslar, temsili demokrasi getirmek üzere ayaklandı. Aralıkçılar İsyanı olarak bilinen bu isyan, kanlı bir şekilde bastırıldı. I. Nikola tahta çıktı. XVIII. Louis nin ölümüyle, gerici kardeşi X. Charles Fransa da kral oldu. Kamuya açık ilk demiryolu olan Stockton ve Darlington Demiryolu kullanıma açıldı. Samuel Pepys in günlükleri ilk kez yayımlandı. William Blake ve Ludwig van Beethoven öldü. Viyana da Beethoven ın cenazesine binlerce seveni katıldı. Tolstoy doğdu. Rusya ve Osmanlı İmparatorluğu arasındaki savaş, Edirne Antlaşması ile sona erdi. Yunanistan bağımsızlığını kazandı. Sir Robert Peel, ilk modern polis teşkilatı olan Metropolitan Polis Servisi ni kurdu. Goethe nin Faust oyunu ilk kez sahnelendi. X. Charles ın sürgüne gitmesiyle Fransa da Temmuz Devrimi oldu ve yeniden kurulan parlamento, Louis- Philippe i başa getirdi. Hollanda Birleşik Krallığı ndaki ayaklanma sonrası bağımsız Belçika devleti kuruldu. Stendhal, Kırmızı ve Siyah. 8

11 Tarih Yazarın Hayatı ve Eserleri Dönemin Önemli Olayları Schiller in Haydutlar oyununu seyretti. Babası bu yıl Tula Oblastı nda Darovoye köyünde ufak bir arazi satın aldı. St. Petersburg a gidişine kadar, Dostoyevski yazlarını burada geçirdi. Babası Fyodor u N.I. Draşusov yatılı okuluna gönderdi, ertesi yıl kaydını Leonty İvanoviç Çermak ın özel yatılı okuluna aldırdı. Osmanlı İmparatorluğu nun Hersek Sancağı nda ayaklanma oldu. İki yıl sürecek Osmanlı-Mısır Savaşları başladı. Yirmi iki yaşındaki Charles Darwin, gönüllü doğabilimci olarak HMS Beagle gemisiyle Güney Amerika, Yeni Zelanda ve Avustralya ya gitti. I. Leopold, Belçika kralı oldu. Mısır bağımsızlığını ilan etti. Aleksandr Puşkin, Evgeni Onegin; Goethe, Faust II. Bölüm; Nikolay Gogol, Dikanka Yakınları nda Bir Köyde Akşamlar. İspanya da VII. Ferdinand ın eşi Ana Kraliçe Maria Christina, Engizisyon u resmen sona erdirdi. Puşkin, Maça Kızı ve Bronz Süvari. Britanya da aşı zorunlu hale getirildi. Fırat ve Dicle nehirlerinde buhar gemileri seyahat etmeye başladı. Balzac, Goriot Baba. Papa XVI. Gregorius, papalık devletlerinde demiryolunu yasakladı. Connecticut eyaletinde Samuel Colt, altıpatlar tabancayı icat etti. Gogol, Müfettiş. 9

12 Tarih Yazarın Hayatı ve Eserleri Dönemin Önemli Olayları Önce Puşkin in, arkasından annesinin ölümü Dostoyevski yi derinden etkiledi. St. Petersburg Mühendis Okulu na girdi. Okula kabul edilmeyen kardeşi Mikhail, Talinn deki akademiye gönderildi. Babası, vuralarak öldürüldü. Aile cinayetten serflerini sorumlu tuttu. Fyodor Dostoyevski, saha asteğmen mühendisliğinden astsubaylığa terfi etti. Mühendislik Akademisi dışında barınma izni alınca, Konnogvardeisky Manège yakınlarında Karavannaya Caddesi nde bir eve yerleşti. Oyunlar yazmaya başladı. Kraliçe Victoria nın tahta çıkmasıyla Britanya İmparatorluğu nun yükselişiyle birlikte anılan Victoria Dönemi başladı. Amerika Birleşik Devletleri, Teksas ı bağımsız bir devlet olarak kabul etti. Sam Morse, telgrafın patentini aldı. Puşkin öldü. Charles Dickens, Oliver Twist. Belçika Krallığı resmen kuruldu. Mısır, Osmanlı İmparatorluğu nu Nusaybin de yendi. Stendhal, Parma Manastırı; Dickens, Nicholas Nickleby. Justus Liebig in bilimi çiftçiliğe uygulama yöntemleriyle Sanayi Devrimi tarım alanında başladı. Mihail Lermontov, Zamanımızın Bir Kahramanı. Nanking Antlaşması yla Hong Kong, İngiltere ye devredildi. Ruslar Kuzey California da Fort Ross tan, İngilizler Afganistan dan çekildiler. Nikolay Gogol, Ölü Canlar ve Palto. Avrupa yı kasıp kavuran Lisztomania dönemi başladı. 10

13 Tarih Yazarın Hayatı ve Eserleri Dönemin Önemli Olayları Harp okulundan mezun oldu. Subaylığı bırakarak edebiyatı meslek olarak seçmeye karar verdi. İlk edebi eseri, Balzac ın Eugénie Grandet romanının Rusça çevirisiydi. İlk romanı İnsancıklar ı yazdı. Romanını ev arkadaşı Dmitri Grigoroviç e okudu, o da St. Petersburglu şair Nekrasov la, o da ünlü eleştirmen Belinski yle paylaştı. İnsancıklar yayımlandı; Dostoyevski nin adı St. Petersburg edebi çevrelerinde duyulmaya başlandı. Kısa romanı Öteki ilk romanı kadar beğenilmedi. Bu yıl Dostoyevski ye sara teşhisi kondu. Ev Sahibesi romanı, Öteki gibi Belinski tarafından alay konusu oldu. Petraşevski grubuna katıldı, Petraşevski nin kütüphanesine ulaştı. Beyaz Geceler ve Bir Yufka Yürek yayımlandı. Amerikalı Charles Thurber, daktiloyu icat etti. Dickens, Bir Noel Şarkısı ; Edgar Allan Poe, Gammaz Yürek. Richard Wagner ın Uçan Hollandalı operası Dresden de ilk kez sahnelendi. Charles Dickens, Martin Chuzzlewit; Alexandre Dumas, Üç Silahşörler. İrlanda da Büyük Patates Kıtlığı patlak verdi. Alexandre Dumas, Monte Kristo Kontu. Rus yönetimi altındaki Lehler, Krakov da ayaklandılar. Avusturya ve Rus askerleri şehre girdiler ve Avusturya, şehri topraklarına kattı. Honoré de Balzac, Bette Abla. Almanya ve Fransa da monarşinin baskısından kaçan işçi sınıfı temsilcileri Londra da toplandılar ve 2 Haziran da isimlerini Komünist olarak değiştirdiler, sloganlarını Bütün ülkelerin işçileri, birleşin! olarak belirlediler. Emily Brontë, Uğultulu Tepeler; Charlotte Brontë, Jane Eyre. Avrupa da 1848 Devrimleri patlak verdi. İsviçre de iç savaş sona erdi ve federal devlet kuruldu. Orta California da altına hücum başladı. Belinski öldü. 11

14 Tarih Yazarın Hayatı ve Eserleri Dönemin Önemli Olayları Netoçka Nezvanova yayımlandı. Petraşevski grubunun radikal üyelerinin devleti devirme planına katıldığı iddiasıyla tutuklandı. Peter ve Paul Kalesi nde hapis yattığı dönem, Küçük Kahraman ı yazdı. İdam cezasına çarptırıldı, infaz edilmesine birkaç dakika kala bağışlandı ve cezası Sibirya ya sürgüne, dört yıl kürek ve altı yıl hapis cezasına çevrildi. Karl Marx, Komünist Manifesto; William Makepeace Thackeray, Gurur Dünyası. Rusya nın Macaristan ı işgal etti. Karl Marx, Paris ten kovuldu ve Londra ya yerleşti. Dickens, David Copperfield Omsk Hapishanesi ne ulaştı. Prusya da köylülerin kazandığı özgürlükler muhafaza edilirken, alınan kararla 640 bin çiftçi özgür tarıma başladı. Çin de Taiping Ayaklanması yüzyılın en kanlı isyanı oldu; 20 milyon kişi bu olaylar sonucu öldü. Küçük Buz Çağı bu yıl bitti. Nathaniel Hawthorne, Kızıl Harf. Londra da Hyde Park ta inşa edilen dev Kristal Saray da ilk dünya fuarı yapıldı. Bonaparte ın yeğeni Louis Napoleon, bir darbeyle Fransa da hükümeti devirdi. Herman Melville, Moby Dick. Louis Napoleon muhafazakârların desteğini toplayarak parlamentoyu lağvetti ve diktatörlüğünü ilan etti. Gogol öldü. Leo Tolstoy, Çocukluk; İvan Turgenyev, Bir Avcının Notları. 12

15 Tarih Yazarın Hayatı ve Eserleri Dönemin Önemli Olayları Kürek mahkûmluğu sona erdi. Semipalatinsk te er rütbesiyle kışla hizmetine gönderildi. Burada subaylığa kadar yükseldi. Maria Dmitrievna İsayeva yla evlendi. Çar I. Nikola, Osmanlı topraklarındaki Ortodoks Hıristiyanların haklarının korunması gerekçesiyle Osmanlı İmparatorluğu na savaş açtı. Kırım Harbi patlak verdi; Fransa ve İngiltere, Osmanlı İmparatorluğu nun yanında yer aldı. Louis Napoleon, kendini İmparator III. Napoleon olarak ilan etti. Fransa, İkinci İmparatorluk adını aldı. Balaklava Muharebesi yapıldı. Sivastopol Kuşatması sonucu şehir İngilizlerin eline geçti. Londra da, bugün Big Ben adıyla bilinen saat kulesinin yapımı tamamlandı. Şehirleşmede ve sanayileşmede yeni bir çağa girildi. I. Nikola nın ölümünden sonra, sosyal ve siyasi reformlar beklenirken, II. Aleksandr çar oldu. II. Aleksandr İngiltere ve Fransa yla ateşkes yaptı. Kırım Harbi nde hezimete uğrayan Rusya da şiddetli bir reform başladı. Louis Pasteur, pastörizasyonu keşfetti. Turgenyev, Rudin. Beş yıldır New York ta yaşayan Giuseppe Garibaldi, İtalya nın birleşmesini savunan İtalyan Ulusal Birliği ni kurdu. Gustave Flaubert, Madame Bovary; Charles Baudelaire, Les Fleurs du mal. Franz Liszt, Si Minör Piyano Sonatı. 13

16 Tarih Yazarın Hayatı ve Eserleri Dönemin Önemli Olayları Stepançikovo Köyü ve Sakinleri ve Amcanın Rüyası yayımlandı. Aralık ayında ailesiyle birlikte St. Petersburg a döndü. Ölü Bir Evden Hatıralar ın tefrikası başladı. Vremya dergisini çıkarmaya başladı. Ezilmiş ve Aşağılanmışlar yayımlandı. Batı Avrupa da Berlin, Dresden, Köln, Paris, Londra, Floransa, Turin, Cenevre, Viyana gibi yirmiden fazla kente seyahat etti. Buradaki tecrübelerini ertesi yıl Yaz İzlenimleri Üzerine Kış Notları nda kaleme alacaktı. Polina Suslova yla aşk yaşadı. Aleksandr Ivanov, yirmi yıl boyunca üzerinde çalıştığı ve Rus sanatında bir dönüm noktası olarak kabul edilen İsa nın Halka Görünmesi adlı başyapıtını tamamladı. Süveyş Kanalı nın yapımına başlandı. Charles Darwin Türlerin Kökeni ni yayımladı. Dickens, İki Şehrin Hikâyesi; İvan Gonçarov, Oblomov; Tolstoy, Aile Mutluluğu. Richard Wagner, Tristan und Isolde. Rus entelektüellerinde, Batı da popülizm adıyla bilinen narodnichestvo akımını benimseyenler oldu. Britanya da Yahudilere oy hakkı tanındı. Anton Çehov doğdu. Turgenyev, Arefe; George Eliot, Kıyıdaki Değirmen. II. Aleksandr serfliği feshetti. Devrimci Zemiya Volya örgütü kuruldu. Abraham Lincoln, ABD Başkanı oldu. Dolaylı ya da dolaysız olarak köleliğe dokunmayacağını söylese de güney eyaletler ayrılıkçı bir siyaset izlediler. Bunun sonucu olarak 1865 e kadar sürecek İç Savaş başladı. Dickens, Büyük Umutlar. St. Petersburg da devrim rüzgârları başladı. Sovremennik dergisi kapatıldı, Nikolay Çernişevski tutuklandı. Alman devletlerinin en büyüğü olan Prusya da Otto von Bismarck başbakan atandıktan sonra meclisi dağıttı ve kralın yetkisinin üstünde bir güç tanımadığını açıkladı. 14

17 Tarih Yazarın Hayatı ve Eserleri Dönemin Önemli Olayları Yaz İzlenimleri yayımlandı. Vremya (Zaman) dergisi kapatıldı. Suslova yla birlikte tekrar Avrupa da uzun bir tatile çıktı. Epoha dergisini kurdu, Yeraltından Notlar ı yazdı. Karısı ve kardeşi Mikhail i bu yıl kaybetti. Epoha parasal zorluklar nedeniyle kapandı, Dostoyevski kardeşinin borçlarını üstlendikten sonra ağır maddi zorluklar geçirdi. Suç ve Ceza üzerinde çalışmaya başladı. Suç ve Ceza yayımlandı. İkinci karısı olacak stenograf Anna Grigoriyevna Snitkina yla tanıştı ve Kumarbaz kitabını ona dikte etmeye başladı. Bu şekilde yirmi altı günde kitabı yazmayı bitirdi. Anna Grigoriyevna yla evlendi. Balayı için, ama alacaklılarından uzaklaşmak amacıyla birkaç aylığına Avrupa ya gittiler; burada dört yıl kalacaklardı. Berlin i, Dresden i, Cenevre ve Milan ı gezdiler. Dostoyevski, Baden de Turgenyev le tanıştı. Budala yayımlandı. Bu yılı da yurtdışında geçirdi; yeni doğmuş kızı Sofia yı kaybetti. Bu ölüm Dostoyevski yi derinden sarstı. Turgenyev, Babalar ve Oğullar; Victor Hugo, Sefiller. İç Savaş yüzünden pamuk sıkıntısı çeken Rusya, ordularını tarıma uygun toprakların olduğu Orta Asya ya gönderdi. Polonya da ayaklanma başladı. Londra metrosunun ilk kısmı halka açıldı. Tolstoy, Kazaklar; Çernişevski, Ne Yapmalı? Birinci Enternasyonal kuruldu. Kazan da öğrenci hareketleri ve Rusya da yasal reformlar gerçekleşti. Dickens, Müşterek Dostumuz. Rusya, Taşkent i işgal etti. ABD Başkanı Lincoln suikaste uğradı. Dmitri Karakozov isimli bir Rus öğrenci Çar II. Aleksandr a suikast girişiminde bulundu. Devlet tüm öğrencilere karşı baskıcı bir politika uygulamaya başladı; Eğitim Bakanlığı üniversitelerin kontrolünü üstlenerek sıkı yönetime başladı. Çar II. Aleksandr, Alaska yı Birleşik Devletler e sattı. Turgenyev, Duman. Johann Strauss un Güzel Mavi Tuna eseri Viyana da ilk defa seslendirildi. 15

18 Tarih Yazarın Hayatı ve Eserleri Dönemin Önemli Olayları Yolculuğu sırasında uğradığı Dresden e döndü ve Büyük Bir Günahkârın Hayatı nı tasarlamaya başladı. Ebedi Koca yı yazdı. St. Petersburg a döndü ve Cinler i yazdı, yayımladı. Grajdanin (Vatandaş) dergisinin editörlüğüne geldi. Bir Yazarın Günlüğü ne başladı. İvanov adlı bir öğrenci, Moskova da Neçayev in siyasi çevresine mensup kişilerce katledildi. Akdeniz le Kızıldeniz i bağlayan Süveyş Kanalı açıldı. Tolstoy, Savaş ve Barış; Flaubert, Duygusal Eğitim; İvan Gonçarov, Yamaç; Henry James, Daisy Miller. Fransa-Prusya Savaşı sonucu önce Almanya, arkasından İtalya siyasi birliğini sağladı. Herzen öldü. Vladimir İlyiç Lenin doğdu. Anselm Feuerbach, Medea. Fransız güçleri Paris Komünü ne girdi ve sayıları i bulan komüncü ve Paris vatandaşını idam etti. Bessemer ve Thomas Çeliği nin icadıyla İkinci Sanayi Devrimi başladı. Neçayev in mahkeme süreci. Das Kapital ilk kez Rusya da yayımlandı. Rus devleti İsviçre ye gönderdiği öğrencilerini geri çağırdı. Geri dönen öğrenciler, toplumda devrim yaratacağını düşündükleri Narodnik/ Halkın Dostları hareketini kurdular. Ressam İlya Repin, Volga da Sal Çekicileri ni tamamladı. 16

19 Tarih Yazarın Hayatı ve Eserleri Dönemin Önemli Olayları Grajdanin den ayrıldı. Amfizem ve solunum yetmezliği tedavisi için Almanya da Bad Ems şehrine gitti. Delikanlı yı yayımladı. Oğlu Aleksey öldü. Filozof Vladimir Solovyov ile birlikte Optina Manastırı nı ziyarete gitti. Binlerce Rus öğrenci, köylü sınıfını ayaklandırmak için çalıştı. Société Anonyme Coopérative des Artistes Peintres, Sculpteurs, et Graveurs, ya da bugün bildiğimiz adıyla Empresyonistler, fotoğrafçı Nadar ın stüdyosunda ilk sergilerini düzenlediler. Modest Musorgski nin operası Boris Godunov ilk kez St. Petersburg da sahnelendi. Odessa da grevler başladı. Osmanlı topraklarındaki ayaklanma Bulgaristan a sıçradı. Sultan Abdülaziz Genç Osmanlılarca tahttan indirildi. Yerine geçen V. Murat ın akli dengesi bozulunca, Mithat Paşa ya Kanun-i Esasî yi ilan edeceğini taahhüt eden II. Abdülhamit tahta geçti. Wagner in Nibelung Yüzüğü ilk kez eksiksiz sahnelendi. Pierre-Auguste Renoir, Au Moulin de la Galette. Rus ordusu, İstanbul a doğru ilerlemeye başladı. Turgenyev, Ham Toprak. 93 Harbi nin ardından Osmanlı İmparatorluğu ile Rusya arasında Ayestefanos Antlaşması imzalandı. Avrupa devletleriyle imzalanan Berlin Antlaşması yla Sırbistan, Karadağ ve Romanya imtiyazlı vilayet haline getirildi. Bulgaristan Prensliği kuruldu. Vera Zasuliç tutuklandı ve mahkemeye çıkarıldı. Rus şair ve yazar Nikolay Nekrasov öldü; Tolstoy, Anna Karenina. 17

20 Tarih Yazarın Hayatı ve Eserleri Dönemin Önemli Olayları Karamazov Kardeşler i tamamladı. Puşkin Konuşması nı yaptı. Bir Yazarın Günlüğü nün son kısımları yayımlandı. 28 Ocak ta St. Petersburg da hayata gözlerini yumdu. Sayıları otuz bini aşan bir kalabalık, Aleksandr Nevski Manastırı ndaki cenazesine katıldı. Naaşı, Anton Rubinstein, Modest Mussorgsky ve Mikhail Glinka nın mezarlarının olduğu Tihvin Mezarlığı na defnedildi. St. Petersburg da sanayi işçileri ilk büyük grevi düzenledi. Tolstoy, dini buhranlar geçirdi ve İtiraflarım ı yazdı. II. Aleksandr a gerçekleştirilen bir diğer suikast teşebbüsü yine başarısız oldu. Radikaller çarın sarayındaki yemek odasını havaya uçurdu, on bir kişi öldü, elli altı kişi yaralandı. Çar yemeğe geç kalmıştı. Polis, Narodnaya Volya ( Halkın İradesi ) örgütünün pek çok üyesini tutukladı. Arnold Böcklin, Ölüler Adası. Çar II. Aleksandr, Narodnaya Volya mensubu Grinevistski isimli bir öğrencinin bombalı suikasti sonucu öldü. Oğlu ve halefi III. Aleksandr şiddet yanlısı olmayan siyasi eylemcilerle teröristleri bir tuttu, liberal fikirleri savunan yazarları ve yayınevlerini ağır baskıya aldı. Édouard Manet, Folies-Bergère de Bir Bar; Pierre-Auguste Renoir, Sandalda Öğle Yemeği. 18

21 ÖNSÖZ DELİKANLI ÜZERİNE NOTLAR JOSEPH FRANK 1 Dostoyevski nin Delikanlı yı [Podrostok] tasarlarken tuttuğu defterler, eserleri arasında en kapsamlı olanlardandır. Hatta, beş büyük eseri arasında en zayıf romanı olan bu kitabın ilk aşamaları hakkında elimizde daha fazla bilgi bulunmaktadır. Bu bolluğun sebebi, aynı dönemde Karamazov Kardeşler in ilk taslaklarını da yazmaya başlamış olmasıdır. Notlar bu sebepten iki ayrı gruba ayrılabilir. Birinde, Dostoyevski nin hâlâ bir konu arayışında olduğu görülebilir; diğerindeyse ergenlik çağını henüz tamamlamış gayrimeşru, aykırı bir gencin, 1840 lar kuşağından fiyakalı ve gizemli babasıyla ilişkisine yoğunlaştığı kesindir. Bu baba figürü hicvedilmez, hatta yarı-trajik bir saygınlık görür. Kurduğu bu temaya oturtmasının ardından kitap, 1860 larda yazdığı romanlarındaki ani plan değişiklikleri ve baştan yeniden yazmalar olmadan, daha pürüzsüzce şekillenmiştir. 2 Dostoyevski Şubat 1874 te yeni bir roman için notlar çıkarmaya başlamış; ilk taslaklarından anlaşıldığı üzere, önceki eserleri için kenara yazdığı fikirlere dönmüştü. Bu yüzden ilk yazıları, Budala için düşündüğü, ama kullanmadığı fikirleri anımsatır bu notlarda Prens Mişkin, etrafına do- 19

22 luşan çocuklarla iyi anlaşır ve onların lideri olur. Bu motiften yola çıkarak bir plan oluşturur ve büyük harflerle şöyle yazar: çocuklar, yalnızca çocuklar ve yeniyetme bir kahraman hakkında bir roman (N.B. acı çeken bir çocuğu kurtaracaklar, savaş hileleri, vs.). Birkaç satır sonra Feodor Petroviç (çocukları ve hemşireyi seven bir adam) adı göze çarpar. Feodor Petroviç, kendisini bir grup çocuğun hizmetine adayan ve onlarla büyük bir ağırbaşlılıkla konuşan Mişkin benzeri bir karakterdir: Efendiler, işimi tamamladım. Aynı Mişkin gibi, kendisi de yetişkin bir çocuk gibidir, çocuklara duyduğu sevgi son derece güçlüdür, hayat ve kederle dolu dur. Bu notlar Karamazov Kardeşler e bir hazırlık niteliğindedir, ve Alyoşa Karamazov un etrafına üşüşen çocukları hatırlatır. Delikanlı da daha önemli olan, çocuklarla alakalı bir romanda adı açıklanmadan geçen Lambert dir. Bu durum Dostoyevski nin aynı zamanda Aralık 1869 ve Ocak 1870 arasında kaleme aldığı ve Büyük Bir Günahkârın Hayatı na dönüştürmek istediği bir başka taslakla meşgul olduğunu gösterir. Bu notlarda Lambert büyük günahkârın okuldan arkadaşıdır, aynı delikanlının olduğu gibi. Şehvetin ve ahlaksızlığın timsali olan Lambert, milli kişiliğinin ciddiyetsizliği nedeniyle (kendisi Fransızdır) şehvet dışında öykünecek bir şey bulamaz ; ama hovarda hayatının yaşattığı boşluk, adilik ve manasızlık [büyük günahkârı] zıvanadan çıkarır. Lambert, Delikanlı da da aynı rolü oynayacaktır. Büyük Bir Günahkârın Hayatı için kaleme alınmış notlar bu yüzden Delikanlı nın erken safhalarında göze çarpar, ve Dostoyevski bir süre bu önceki projesinden faydalanmaya devam eder. Bildiğimiz gibi, Cinler e Stavrogin in günah çıkardığı bölümü ekleyememiştir; şimdi, sanki tüm imkânlarından faydalanamadığını düşünmüş gibi tekrar bu Stavrogin tiplemesine döner (o yıllarda kaybettiği dostu, şair ve eleştirmen Apollon Grigoryev in deyişiyle yırtıcı tiplemesine). Defterlerinde birkaç yerde, en incelikli cömertliği en adi bayağılıkla birleştiren... hem çekici, hem de itici (küçük kırmızı böcek, Stavrogin) olarak tasarladığı yırtıcı tiplemeden bahseder. Parantez içindeki kelimelerden, bu alıntının Stavrogin in günah çıkardığı kısım, bilhassa da Dostoyevski nin en sevdiği resimlerden Claude Lorrain in Acis ve Galatea sından esinlenerek hayal ettiği insanlık masumiyetinin altın çağı düşüyle bağlantılı olduğunu gösterir. Stavrogin in korkunç suçunun sembolü olan küçük kırmızı böcek bu huzurlu hayalin içine girer ve vicdanında sızlamaları tetikler. Rü- 20

23 ya düzeltilmiş bir metinde daha sonra Delikanlı nın doruk noktalarından birini oluşturacaktır. Bad Ems de almış olduğu uzun notlardan birkaçı, hem eylem hem düşüncede bir ahlaki uçtan diğerine savrulan yırtıcı tiplemenin kişiliğini ayrıntılandırmaya ayrılmıştır. Kötü olduğunun farkındayım, diye karakterinin bir monoloğunu alıntılar, ve pişmanlık da duyuyorum, ancak yine de en asil duygularımın yanında onları da tutuyorum. Bu ahlakipsikolojik ikilik, en feci dağılma hali sırasında yeraltı adamının yücelik ve güzellik hisleriyle coştuğu anları hatırlatır, ve sonra iki eylem satırının tek ve aynı anda meydana geldiği bir eser fikrine dönüşür. Birinde, yırtıcı tipleme ruhunda kapıldığı coşkular için yaşayan... diğer faaliyetlerinde korkunç bir suçlu, yalancı ve müsrif olan... ama yalnız başınayken, her iki davranışına da kibir ve üzüntüyle bakan... büyük, erdemli bir adam dır. Tek bir karakterin ikiliğinden ortaya çıkan bu iki eylem, iki roman fikrine dönüşür biri çocuklar, diğeriyse yırtıcı kişilik hakkındadır ve bunlar daha sonra birleşirler (aynı Suç ve Ceza yı ilk yazdığı dönemde, Dostoyevski nin idealist bir katilin hikâyesiyle bir sarhoşun ailesinin yaşadığı sıkıntıları birleştirmiş olduğu gibi). Yırtıcı kişilik böylelikle bir grup çocukla kıyaslamaya tutulur ve kişiliğinin çelişkilerinin sergilenebileceği daha doğal bir zemin oluşur. Dostoyevski daha sonra yırtıcı kişiyle çocuklar arasında yaşanabilecek bazı olası etkileşimleri kâğıda döker. Yırtıcı kişilik büyük bir kuşkucudur. Etrafındaki kişilerin sahip olduğu sosyal ideallere burun büker. Başkalarının (genç bir çocuğun) gözünde büyüttüğü kimseleri acımadan yıkar ve bundan zevk de duyar. Bu roman fikri bu şekilde kalmamıştır, ama Delikanlı nın nasıl devam edeceğini gösterir. Genç bir çocuğun sosyal ideallerini sarsan ve tatmin duyan yırtıcı tipleme, delikanlıyla babası arasındaki ilişkinin habercisi gibidir. Yırtıcı kişiliği diğerlerinden ayıran katıksız bencilliği, diğer yandan da aksi tavırlar göstermesine neden olan değişkenliği ve tahmin edilemezliğidir. Biri için en ufak bir merak kırıntısını bile feda etmeyeceğini söyler; ama bir başkasının merakından ötürü her şeyini feda edebilir. Dostoyevski daha sonra böylesine psikolojik olan bir dürtüyü, karakterin egoizmini destekleyen bir dinsel-ideolojik dürtüyle derinleştirir. Ateist olduğunu söyleyen yırtıcı kişilik bir anda ilan eder: Başka bir hayat yoktur. Bu dünyada kısa bir an için yaşıyorken, bu kadar resmi davranmaya ne 21

24 gerek var? Halkın bazı şartlarının toplum tarafından bir sözleşmeyle oluşturulduğunun ve bu şartları ihlal eden yüzsüz bencilliğinin gelecek toplumuna bir uyumsuzluk getirdiğinin gayet farkındadır. Ama ne fark eder, der, dünya yarılsa da benimle beraber herkesi yutsa! Après moi, le déluge! * Ateizm teması bu tiplemenin psikolojisini etkilemeye, daha belli belirsiz ve kendinden şüphe eden bir yoldan devam edecektir. Ancak burada ortaya konulan fikir, yalnızca dünyevi içkinlikle sınırlandırılan bir hayatın anlamsızlığının yalnızca delikanlı tarafından söze dökülmüş olmasıdır Yırtıcı kişilik diğer doğrultularda da geliştirilir; özelliklerinden bazılarına romanda rastlanabilir. Tek bir kadınla evli (ya da birlikte yaşayan), bir başka kadına delicesine âşık ve başına kötü işler gelen bir üvey kızın (ya da gayrimeşru kızın) babası olan yırtıcı kişiliğin romantik eğilimlerini gösteren bir melodramatik entrikaya yer verilir. Ateizm yırtıcı kişiliğin esas niteliği olmaya devam eder (ve delikanlının babası Versilov a dönüşür) ama dini inanca olan belli belirsiz nostaljik duygularla daha karmaşık hale gelir. Bir Hıristiyan vaizi, diye yazar Dostoyevski, bu yüzden prenses yüksek sosyete yaşantısını bırakıp onun peşinden gitmiştir. Bir gün bir ikonayı parçalar... Ben yoz bir adamım, ateistim. Versilov un kişiliğindeki bu çelişkiler akla dini inancı bir yandan uyandıran, bir yandan da sarsan, ve yine bir doruk noktasında ikonayı kıran Stavrogin i getirir. Sabit bir sosyal çevreye yırtıcı kişisini yerleştirmenin çeşitli yollarını arayan Dostoyevski, notlarından birinde delikanlısı için önemli olacak bir motife değinir. Tanınmayan bir ailenin çocuğu, bir çeşit devlet memurunun oğlu... Belki bu muğlak soyundan utanmakta ve sıkıntı duymaktadır. (N.B. Kardeşi onun hakkında, ya da doğrudan ona, Aristokrat olmadığın için utandığını itiraf et, der.) Toprak sahibi bir babayla (Versilov) köylü bir annenin gayrimeşru çocuğu olan delikanlı Arkadiy, hem aristokrat olduğu hem de olmadığı için üzüntü ve hınçla doludur. Aynı zamanda onunla konuşmayı reddeden Versilov un yasal oğlu erkek kardeşinin devamlı hakaretlerine maruz kalır. (*) (Fr.) Benden sonra tufan! ç.n.

25 Yırtıcı kişiliğe ayrılan notlarla birlikte epey bir yazı da taban tabana zıttır, hâlâ Mişkinvari özelliklerini kaybetmemiş ve bir grup çocuğun liderliğini yapan Feodor Feodoroviç adını almış karaktere ayrılmıştır. Bu kişilik özellikleri birkaç olayla tasvir edilir, bunlardan birinde bir dava sonucu kazandığı araziyi reddeder, diğerinde de kazanan piyango biletini aldığı kişiye iade eder, her ne kadar nişanlısı ve ailesi bileti iade etme niyetine şiddetle karşı çıkıyor olsalar da. Bu Mişkin benzeri kişi, aynı zamanda çocukları komünizmin ilkeleriyle kışkırtan bir sosyal radikal olarak da resmedilir. Popülistlerinkine benzeyen bir laik Hıristiyanlığı benimsemiş olsa da, koyu bir sosyalist damgası yer. İsa konusunda, Feodor Feodoroviç pek çok açıdan rasyonel olduğunu, bir demokrat olduğunu, sağlam inançları olduğunu, ve bazı hakikat düşüncelerinin doğru olduğunu dile getirir. Ama hepsi de değildir. Feodor Feodoroviç şimdi koyu sosyalist in ağabeyi olan ateist ve egoist yırtıcı tiplemeyle karşılaştırılır. İkilinin tartışmalarını dinleyen üçüncü bir küçük erkek kardeş de vardır ve Dostoyevski bu münazaraları Büyük Engizisyoncu nun Hikâyesi nin muazzam fikirlerinin habercisi olan bir şekilde sunar. Büyük kardeş (Adam) 1 karısı ve küçük kardeşinin huzurunda Feodor Feodoroviç e İsa nın hür toplumun temelini attığını, ve İsa dışında hürriyetin mümkün olmadığını ispat eder. Komünist Feodor Feodoroviç inse kendi ilkelerini esaret ve budalalık üzerine kurduğunu söyler. Tartışmada Feodor Feodoroviç e söyleyecek söz kalmasa da, duyguları yenik düşmez: Pekâlâ, madem öyle, İsa nın sistemini kabul edelim, der. Ama önce birkaç kısmına çeki düzen verelim aynı birkaç yıl sonra Büyük Engizisyoncu nun da söyleyeceği gibi. Yine de, Feodor Feodoroviç in sosyalist görüşleri, karşılıklı sevgi üzerine kurulmuş Hıristiyan toplumu ülküsünü ifade etmeye çok yaklaşır. Görüşlerinin sarsılması için kendisine yeni toplumda çocukların babasız olacağı, çünkü ailelerin olmayacağı söylenir ( aile mi, özel mülkiyetten ne farkı var ). Ama bu fikir onu hiç rahatsız etmez ve cevabı yapıştırır: O gün herkes baba ve anne olacağından öz babalara ihtiyaç duymayacağız, bence bu fikir hep tekelcilikle eşdeğer olmuştur. Birisi bu noktada Feodor Feodoroviç e cevap verir: Sen ki Tanrı nın Krallığı ndan fazla uzak değilsin... Hıristiyanlığı komünizmle karıştırmışsın. Şimdilerde bile 1 Karışıklık yaratmaması adına, Dostoyevski nin notlarında büyük harfle yazılmış I to nun Versilov olacak yırtıcı tiplemeyi kastettiğini ekleyeyim. 23

26 bu uyumsuz karışımı hazırlamaya çalışan pek çok insan var. Böyle bir kafa karışıklığının olasılığı, karışımın ne kadar uyumsuz olacağını sahneleme mecburiyetini göstermiştir Dostoyevski nin elindeki üç kardeşin hikâyesini anlatan roman tasarısı, eğer yazma hevesine yenik düşseydi Karamazov Kardeşler e dönüşebilirdi. Notlardan birinin içindeki ana hatlar, yapılacak birkaç değişiklikle bir sonraki eseri anlatıyor olabilir. O halde, diye yazar, Kardeşlerden bir tanesi ateist olsun. Ümitsizlik. Diğeri su katılmamış bir yobaz. Üçüncü yeni nesli, yaşam gücünü, yeni halkı temsil ediyor. Bu yüzden [en genç kardeş] Lambert e karşı koyabiliyor. (Çocuklar da, en genç nesil olduklarından, aynı şekilde.). İvan Karamazov un haksızlık ve acı üzerine kurulu sonsuz bir ahenge sahip dünyaya giriş biletini öfkeyle reddetmesi, büyük kardeşin meydan okumasında görülebilir. Eğer saf bir şeyin yerine her zaman mide bulandıran bir şey gelecekse, o halde yıkılsın bu düzen: Böyle bir dünyada yaşamayı reddediyorum ben. Bu açıklamadan sonra yazarın sesi söze girer: En büyük talihsizliği ateist olması, ve dirilişe inanmamasıdır, ki durum elbette İvan için de böyledir. İvan ın Öklityen zekası ve inancın sırlarını kabul etmeyi reddedişi, bu bağlamda da karşımıza çıkar. Sonsuz irfan insanın zihnini ezer, yine de insan arayışını sürdürür. Var oluş, tartışmasız olarak her koşulda insan zihninden üstün olmalıdır. İnsan aklının evrenin son sınırı olduğu inancı aptallık ötesinde bir aptallıktır ve iki dükkân sahibinin oynadığı dama oyunundan da aptalcadır sonsuz kere aptalcadır. Versilov un diğerleriyle ilişkisi ve İsa nın sevgi ahlakına getirdiği yorum da, İvan Karamazov un Büyük Engizisyoncusu nu akla getirir. İnsanları oldukları gibi kabul etmek mümkün değildir, diye belirtir. Yine de onları sevmemiz gerekir, çünkü (İsa nın bize verdiği) emir böyledir. Fakat insanoğlu aşağılıktır, ancak korku yüzünden sever ve hayranlık duyar ve şüphesiz ki İsa nın onları sevmiş olması mümkün değildir; onların derdini çekmiş, onları affetmiş, fakat onlardan elbette ki nefret de etmiştir... İnsanoğluna duyulan sevgi kusurlarından arınmış bir insanoğluna duyulan sevgi olarak anlaşılmalıdır, bu sevgi bu zamana kadar yalnızca bir idealdir ve gerçek

27 olup olmayacağını yalnızca Tanrı bilebilir. Yazı boyunca geçen örnekler İsa nın çölde denenmesine atıfta bulunur, Dostoyevski bunları da kullanmayı düşünmüştür. Şeytanın kışkırtmalarından üçü. Bu ahlaki-felsefi tartışmaların dışında, notların içindeki karalamalardan biri, Karamazov Kardeşler in hikâyesinin ilk versiyonunu sağlar niteliktedir. Yirmi yıl önce Tobolsk ta, İlyinski hikâyesi gibi. Dostoyevski nin Siberya dan hapis arkadaşı D. I. İlyinski, tamamen dolaylı kanıtlar kullanılarak babasını öldürmek suçundan tutuklanmış genç bir subaydır. İlyinski nin tanıdığı kadarıyla kişiliğinden, böyle hunharca bir cinayeti işlemiş olmasına inanmakta zorlanmıştır; on yıl sonra sıradan bir suçlu itiraffta bulunduğunda düşüncelerinde haklı çıkmıştır. Tobolsk ta geçen hikâye de de masum bir adam babasını öldürmekten hapse atılmıştır; bu olaydaysa iki büyük kardeş aynı kıza âşık olmuştur. Küçük kardeş cinayeti işlemiş ama suçu ağabeyinin üzerine atmış, ağabeyi Siberya ya gönderilmiştir. On iki yıl sonra katil mahkûmu ziyaret eder ve konuşmadan birbirlerini anlarlar. Yedi yıl sonra şimdi unvanlı ve şerefli olan küçük erkek kardeş suçunu karısına itiraf eder ve ağabeyinden sessiz kalmasını ister. Ağabeyi kabul eder; kardeşine Sen zaten kendi cezanı çekmişsin, der. Ama vicdan azabına dayanamayan küçük kardeş sonunda suçunu itiraf edip sürgüne gönderildiğinde, ağabeyi çocuklarının babası olmayı kabul eder. İlyinski hatıralarıyla birlikte bu uzun not besbelli Karamazov Kardeşler in çekirdeğini oluşturmaktadır (masum ağabey, küçük kardeşinin işlediği suçtan Siberya ya gönderilir, sonunda kardeş suçunu saklı tutamaz) ve Dostoyevski nin böyle bir romana başlamaya ne kadar yaklaşmış olduğunu gösterir. Kendisi de zaten bu olasılığın farkındadır ve Bir Yazarın Günlüğü nde Ocak 1876 tarihinde bu konu hakkında yazar. Nikolay Alekseyeviç Nekrasov benden Oteçestvenniye Zapiski için bir roman yazmamı istediğinde, neredeyse Babalar ve Oğulları na başlıyordum ama kendime engel oldum; iyi ki de olmuşum, çünkü hazır değildim. Bu arada yalnızca fikrimin ilk teşebbüsü olan Delikanlı yı yazıyordum. Ama burada çocuk çoktan çocukluğunu geride bırakmıştı ve yalnızca ihtiyatsız, hayatındaki ilk adımı vakit geçirmeden atmak isteyen bir oğlan olarak çizilmişti. Günahsız ama kötülüğün korkunç başa gelebilirliğince, kendi önemsizliğine ve kazaen varlığına duyduğu vakitsiz nefretle çoktan lekelenmiş olan bir ruhu ele aldım. 25

28 Dostoyevski nin bu ilk teşebbüs e neden kendini zorlamaya karar verdiğini kesin bir dille açıklamak mümkün değildir; ama bir-iki varsayımda bulunulabilir. Sonuçta Oteçestvenniye Zapiski de yayınlanacak bir kitap üzerinde ter döküyordu; itibarlı Mikhailovski, (cinayet gibi) heyecan verici konuları tercih etmesinden anlaşılabileceği gibi, bu dergide yeteneğin kötüye kullanılmasına açıkça burun büküyordu. Ayrıca 1873 yılı boyunca yazılarında, Bir Yazarın Günlüğü nde Dostoyevski nin genç nesle ve gençlerin ahlaki değer arayışına kafa yorduğu görülüyordu. Babaları ahlaki açıdan iflas etmişlerken, genç idealistler bu değerleri nereden edineceklerdi? Bu nedenlerle cinayet motifini daha az sorunlu bir mecraya saklamayı seçerek, babaların oğullarına hayatlarını güzelleştirecek ahlaki değerler katmakta başarısız oluşu gibi ölümcül olmasa da aynı derecede zararlı günaha yönelmiştir Temmuz 1874 te yazdığı bir notta, Dostoyevski bir sonraki romanının sahip olacağı biçime nihayet karar vermişti. Büyük harflerle kendisine DELİKANLI diye söylemişti, asıl KAHRAMAN, O [yırtıcı kişi] değil... O ise, diğer taraftan, yalnızca bir VASITA, ama nasıl bir VASITA! Bir başka satıra yeni eserinin adını yazar: Delikanlı. Bu şekilde de kalacaktır. Yırtıcı kişiye ikincil bir rol vererek, bunun ortaya çıkaracağı sanatsal sorunu bir yandan öngörse dahi (ki bu sorunu çözmekte hiçbir zaman tam başarılı olmuş değildir), yazdığı romanın temasına karar verir: Bir delikanlının hikâyesi; geldiği yer, tanıştığı insanlar, kimler tarafından bakıldığı... üniversiteye gitmeyi düşler, bir yandan da zengin olma hayalleri kurar. Bir süre geçtikten, GENCE DAHA BÜYÜK BİR ROL vermesi gerektiğini kendisine hatırlatmasından kısa bir süre sonra karakterin iç yolculuğunu tasarlamaya başlar: Nihilizm ve diğer şeyleri okuması, neyin iyi, neyin kötü olduğunu öğrenmesi. Dostoyevski delikanlıyı ana karakteri haline getirdikten sonra, karakterlerin arasındaki ilişkilere kurduğu çatı hızla gelişir. Delikanlıyı ana karakter yapmaya karar vermesinin ardından yazdığı bir paragrafta, karakter ve ağabeyi olan yırtıcı kişilik üvey kardeş olmuştur. 7 Ağustos diye belirtme gereği duyduğu bir cümlede müstakbel roman belirmeye başlar: Bir fikir geldi. O çağdaş bir baba olsa, Delikanlı da oğlu olsa olmaz mı? (Bir dü-

29 şün). Öyle de yapar, ve baba-oğul ilişkisini yeni romanının teması haline getirmeye karar verir. Bir diğer notunda çizeceği oğul portresi büyük ölçüde aynı kalacaktır: Delikanlı işittiği hakaretin ertesinde yüzü kızarmış halde içeri girer, intikama susamıştır. Muazzam bir kibri, Rothschild olmak gibi bir fikri vardır (sırrı). Hakaret burada hâlâ özel (henüz belirtilmemiş) bir olaydır, ama Arkadiy nin ilk gençliği boyunca babasından gördüğü sorumsuz yetiştirme biçimi haline gelecektir; kibriyse, Dostoyevski nin eserlerinde sıkça rastlandığı gibi, bir Rothschild olma biçimini alacaktır (öncesinde böyle bir yaftaya sahip olmasa da.) 2 Bu motife en erken notlarında rastlanabilir ve Delikanlı nın hisse senedi alım satımı hakkında ahkâm kesmesini istediği bir yerde kendisine Ayrıntıları Anna Grigoryevna dan öğren diye komik bir hatırlatma notu düşmüştür. Varlık sahibi olma gibi bir konu, Dostoyevski nin eserlerinde Puşkin in küçük tragedyaları ndan Pinti Şövalye nin etkisinde kalmıştır; bu hikâye kurmaca Arkadiy yi de hayli derinden etkiler. Servetini çoğaltmak için her türlü suçu işlemeye hazır olan pinti şövalye, aslında zenginliğe çok da meraklı değildir; kullansa da kullanmasa da, kendisine sağladığı sınırsız kudret hissini başkalarının yüzüne vurmak için bu serveti toplamıştır. Zenginliğin psikolojik bir motif olarak kullanımı 1846 yılına dayanır (Bay Prokarçin) ve kariyeri boyunca tekrar tekrar karşımıza çıkar. Büyük Bir Günâhkarın Hayatı nda da görülebilir, oradaki delikanlının karakterine de işlemiştir. Gerçekten de, yazmadığı bu eserinin notlarından biri, Arkadiy nin Rothschild fikri ne olan takıntısını tarif etmek üzere kullanılabilir: Bazı zamanlar olağanüstü olamazsa ve olağan biri haline gelirse, para ona her şeyi sağlayacak gibi gelirdi yani gücü, ve küçük görme hakkını. 2 Gücün kaynağı olarak muazzam servet düşüncesi Rus kültüründe Rothschild adıyla ilişkilendirilmeye muhtemelen 1850lerde başlamıştır; Herzen bu yıllarda I. Nikolay ın devletini kendisi adına dava eden ve davayı kazanan banker James Rothschild in muazzam özgüvenini alaycı bir şekilde ele almıştır. Bir süre sonra, 1864 yılında Dostoyevski nin dergisi Epoha, Heinrich Heine nin dudak uçuklatıcı Almanya da Din ve Felsefenin Tarihi Üzerine kitabından bölümler yayınlamıştır; bir pasajda papalık elçisinin papalık borcunun faizini ödemek üzere aynı James Rothschild i nasıl düzenli ziyaret ettiğini bir yandan bıyık altından gülerek zevkle anlatır. Alexander Herzen, My Past and Thoughts (Geçmişim ve Düşüncelerim) çev. Constance Garnett, ed. Humphrey Higgins, 4 cilt (New York, 1968), 2: ); Heinrich Heine, Samtliche Werke, 10 cilt, ed. Oskar Walzel (Leipzig, 1919), 7:

30 1874 ün Ağustos ayında yazılmış notların büyük çoğunluğu, Versilov olacak karakteri ve babasına hem gücenen, hem onu seven, bir yandan da onun alaycılığını ve akıl ermez davranışlarını anlamaya çalışan oğluyla olan ilişkisini ayrıntılandırır. Delikanlının bu tavrı ana karakter olmasından önceki bir notta tayin edilmiştir ve ilginç bir şekilde, Dostoyevski nin sonunda geçeceği birinci şahıs gözünden yazılmıştır: Derdi ne onun [Versilov olacak karakter]? Derdi benimle çene çalmak mı? Sohbet edecek başka kimsesi yokmuş gibi. Bir terslik olduğunu fark ettim ama aynı zamanda, her macerasında öyle zoraki ve insanı tüketen bir eziyet hali var ki, ne kadar yapmacık gelse de, ondan uzak duramıyor veya ilgisiz kalamıyorum. Aksine, her geçen gün ona daha çok yakınlaşıyorum. İşte delikanlının anlatısının ortaya çıkacağı üzere üslubu ve tavrı burada görülebilir. Dostoyevski bu noktada Delikanlı nın ahlaki-psikolojik anahatlarını belirgin bir şekilde görüyor olsa da, baba hakkında kafasındaki görüntü aynı açıklıktan uzaktır. Bu yüzden dış niteliklerle sınırlı bir özgeçmiş çıkarır: Bir toprak sahibi ve bir toprak sahibinin oğlu... Rus ve Alman üniversitelerinden tahsilli. Genç yaşta evlenmiş (ilk karısı hakkında bilinenler unutulmuş). Kırım Harbi sırasında orduda görev yapmış ama uzun süre kalmamış ve cephede savaşmamış. Görevinden istifa etmiş, ilk celpte tarım reformu dairesinde bölge komisyonu üyesi olarak atanmış, istifa etmiş. Amaçsızca yurt dışında gezmiş. Hisse sahibi ve sosyete siması olan... dul bir prensesle evlenmiş. Ayrıca bir sosyo-kültürel ayrıntıya da yer verir: Herzen i hatırlar, Belinski yle tanışmıştır. Versilov bu sayede 1840 lar neslinin üyesi haline gelir; onun vasıtasıyla Dostoyevski idealizm ve ahlaki-manevi aşırılıkları üzerine unutulmaz bir portre daha çizecektir. Alexander Herzen in kişiliği, Versilov için kullanılan kaynaklardan biridir; fikirleri, Herzen in Avrupa kültürünün kaderi hakkında beslediği kötümserliği benimsemektedir ki bu kötümserliği elbette Dostoyevski de tümüyle paylaşmaktaydı. Herzen üzerine yazdığı bir dizi önemli denemede Nikolay Strakhov yazarı herkese yüreği evrensel olarak kanayan bir Rus kişiliği olarak tarif etmiştir; Dostoyevski bu tasviri Versilov un dünya görüşünün esas bir niteliği olarak ödünç almıştır. Bir diğer prototipse, kültürel miras yoksulluğu, bilhassa Batı da Katoliklik ile yayılmış klasik kültür eksikliği yüzünden Rusya ya milletler arasında bir yetim dediği için ülkeyi ayağa kaldıran (ve deli olarak yaftalanan) P. Y. Çaadayev dir. Ver- 28

31 silov un Katoliklik ile yakınlaşmasının nedeni, Çaadayev in Rusya ya olan bu ithamıdır; Rusya nın ikinci sınıf bir ülke olması düşüncesine dayanamayan Kraft adlı genç adamın tuhaf intiharının da öyle. İki ana karakteri üzerinde düşündüğü sırada, birkaç tane yan karakteri de tasarlama imkânı bulmuştur. Arkadiy yi bir nevi kâtip olarak işe alan yaşlı Prens Sokolski nin karakteri daha baştan en gelişmiş haliyle düşünülmüştür muhtemelen Dostoyevski nin böyle sarsak, iyi kalpli ve hayli Batılılaşmış bir Rus toprak sahibini kısa romanı Amcanın Rüyası nda (1859) anlatmış olduğu için. Yaşlı bir çenebaz. Zamanında şık bir beyefendiymiş ve atlı muhafızlardanmış... Şimdilerde nükteli sözler bulmaktan, ve anlamayan tarafa çocuksu (ancak oldukça masum ve neşeli) bir kibirle tam da bunu yaptığını, ve nükteli bir söz söylediğini belirtmekten hoşlanıyor... Tam bir kapitalist, ve birkaç şirkette hisse sahibi. Dostoyevski kapitalist ilerlemenin dehşetini eserinde yansıtmadığı için Mikhailovski tarafından eleştirildiğinden, bir daha benzer bir eleştiriye davet çıkarmak istememiştir. Bir sonraki sayfada, karaktere daha derin nitelikler verilse de, hâlâ güldürü seviyesindedir. Prens çeşitli ateistleri uzun bir süredir dinlemişti, ve kendisi de bir ateist olmuştu bu özelliği de elbette ki soy içinden ve soyluluktan gelen Batıcılığıyla uyum sağlamaktadır. Tanrı konusunda nükteli sohbetinin bir örneği romana birebir geçirilecektir: Son olarak, eğer söylediğin gibiyse [konuştuğu kişi büyük olasılıkla Arkadiy olacak], o halde bana kanıtla ki göreyim, ya da söyledikleri gibi, duyumsayayım. Eğer ki O (Tanrı) bir kişi olarak varsa ve bir ruh bulutu biçiminde değilse (ki ne yalan söyleyeyim, bunu anlaması benim için daha bile zor olur), o halde ne giyer? Boyu ne kadar uzundur? Kızacak bir şey yok, canımın içi, elbette ki bu soruyu sorma hakkına sahibim; eğer ki O Tanrı ysa, ve kişisel bir Tanrı ysa, yani bir kişiyse, o halde boyu ne kadar uzundur, et enfin,* nerede oturmaktadır? Dostoyevski böylelikle ahmaklığıyla güldüren bir ateisti Versilov gibi inanmayı becerememesi yüzünden duygusal olarak azap çeken ciddi bir ateistle yan yana koyar; ayrıca bu, Feodor Pavloviç Karamazov un doğaüstü olanı daha alaycı bir şekilde doğrudan sorgulayacağı sahnelerin de habercisidir. Yaşlı Prens Sokolski, aynı isimli gençle sürekli karıştırılır; genç olanda sarsak bon vivant ın** zararsız tuhaflıkları zararlı alışkanlıklara dönüş- (*) (Fr.) Ve son olarak e.n. (**) (Fr.) Ehli keyif e.n. 29

32 müştür. Genç prens süslü bir adam, düzensiz, ailesinin son ferdi ve tam bir soysuz, müsrif ve kumarbaz, gizliden gizliye de tabansız... Kendisini vuruyor. Soyluluk ve soyluluğun ödevinin esası, ve [delikanlının baştan çıkaracağı kız kardeşi] Liza yla nasıl evleneceği hakkında coşkulu ve samimi düşler görüyor. Genç prens burada kendisine biçilen aşağılık rolü oynamakta, yetkililere Dergaçov grubunu ele vermesi ve intiharından önce Liza yla evlenememesini işlediği kabahatlere eklemektedir. Notlarda pek çok sayfa Arkadiy, Versilov ve Dergaçov grubuna mensup Vasin (bazı yerlerde Vitia) arasında geçen sosyalizm üzerine sohbetlere ayrılmıştır. Rothschild fikri ne tamamen kapılmış veya kendini teslim etmiş olan Arkadiy, hakkında hiçbir şey bilmediği diğer fikirleri öğrenmeye açıktır ve sosyalizm hakkında sorular yöneltir: özel mülkiyetin yasaklanması bilhassa merakını cezbeder. Kendisi de çat pat haberdar olan dostu Vidia onu Dolguşin gibi biriyle tanıştırır, bu grupta normal insan üzerine sohbetler yapılır (sonra tutuklanırlar). Sosyalizmi benimsemez: doğaya aykırı bulur. Versilov başta grubun tutuklanmasını destekler gibi gözükse de, daha sonra sosyalizm fikrinin ihtişamına dikkat çekerek [Arkadiy yi] şaşırtır. Bir an, Delikanlı [büyük ihtimalle bu ideali duyduktan sonra] kendini kaptırdığını hisseder. Arkadiy nin bu geçici hevesinin ne kadar süreceğine niyetlendiğini Dostoyevski nin notlarından anlamak mümkün değildir. Bir diğer notta Versilov, Dergaçov u ahlaki yozluğun bir diğer örneği olarak suçladığında savunmaya geçen Arkadiy de bu sözlerin bıraktığı etkiyi görürüz. Delikanlı cevapta gecikmez: Yanlışsa yanlış olsun... diğer yandan inançlarında onur ve ödeve yer var, durum böyleyse yozluk olduğu söylenemez. Versilov müstehzi bir şekilde yanıtlar: Onur ve ödeve yer veren inançlar, bir yandan toptan yıkımı hedefliyor; ne âlâ düzenmiş bu! Ama sana laf yetiştirmek istemiyorum. Bir yandan, diğer notlarda Dergaçov toptan yıkıma karşı olarak gösterilir. Grubun bir toplantısında, genç bir adam ayağa kalkıp, asıl ahlaki sorunun Fransa nın tamamı helak olsa da ölecek milyonların bir önemi olmadığını iddia ettiğinde, Dolguşin [Dergaçov] ve diğerleri onunla aynı fikirde değildir. Bir diğer üyenin fikriyse tüm şehirleri ve köyleri yakmak ve bunu bir başlangıç saymak tır, ama bir provokatör olduğu anlaşılır ( bunu söyleyen casustur; diğerleri de onunla tartışır ). Dostoyevski 1870 ler neslinin Neçayevizmi artık ilginç bulmadığını biliyordu, Versilov da bu görüşü açık bir biçimde ifade eder: Onlar [radikal- 30