HALK EDEBİYATI. Aşk, doğa, ayrılık, özlem, ölüm, din, tasavvuf konularının yanı sıra toplum hayatını

Transkript

1 HALK EDEBİYATI GENEL ÖZELLİKLERİ Halkın içinden doğan eserler, tema ve duyarlılık bakımından halkın hayatına sıkı sıkıya bağlıdır. Genellikle açık ve sade bir anlatım vardır. Şairler genellikle okumamış kişilerdir. Aşk, doğa, ayrılık, özlem, ölüm, din, tasavvuf konularının yanı sıra toplum hayatını ilgilendiren sorunlara da sık sık eğilen şairler daha çok somut konular işlemiştir. Biçimden çok konuya ağırlık verilmiştir. Şiir ağırlıklı bir edebiyattır düzyazı ikinci plana atılmıştır çünkü duygu ve düşüncelerin kalıcılığı şiirle daha kolay sağlanmaktadır. Şiirler aşık veya saz şairi denilen sanatçılar tarafından saz eşliğinde belli bir ezgi ile söylenir. Nazım birimi dörtlüktür. Yaygın olarak hece ölçüsü kullanılmıştır medrese eğitimi almış bazı ozanlar aruzu da kullanmışlardır. Hecenin en çok 7'li, 8'li ve 11'li kalıpları kullanılmıştır. Şiirler doğaçlama söylenir o yüzden şiirlerde derin bir anlam ve kusursuz bir biçim görülmez. Halk deyimlerine ve güzel halk söyleyişlerine yer verilir. Az da olsa mazmunlardan faydalanılmıştır. (Boy serviye, yüz aya, kaş kaleme, diş inciye, yanak güle benzetilmiştir.) Şiirlerin başlığı yoktur o yüzden şiirler nazım şekilleri ile adlandırılır. Genellikle yarım kafiye kullanılır. 1

2 Konu, şekil ve dil bakımından dış tesirlerden uzaktır. Nesir örnekleri arasında halk masalları, halk hikâyeleri, efsaneler, atasözleri, deyimler, halk tiyatrosu, bilmeceler, fıkralar sayılabilir. Sözlü edebiyatın devamıdır. Şairler, sazlarını omuzlarına alarak köy köy, kasaba kasaba, şehir şehir dolaşmışlardır. Şairler, şiirleri Cönk denilen yassı defterde toplanmıştır. Anonim, Âşık Edebiyatı ve Dini-Tasavvufi(Tekke) Edebiyatı diye üçe ayrılır. A-) ÂŞIK EDEBİYATI GENEL ÖZELLİKLERİ Âşık veya ozan denilen kişilerin, saz eşliğinde söyledikleri şiirlerden oluşur. Şiirlerde anlatım içten, canlı ve yalındır. Nazım birimi dörtlüktür. Koşma, semai, varsağı gibi nazım şekilleri kullanılmıştır. Aşk, tabiat, gurbet, ayrılık, ölüm, özlem, kıskançlık, yiğitlik, ve toplum sorunları işlenmiştir. Şiirlerin son dörtlüğünde şairin adı veya mahlası geçer. Genellikle yarım ve cinaslı kafiye kullanılmıştır. Benzetme (teşbih) ve kişileştirme (teşhis) dışında edebi sanatlara fazla yer verilmemiştir. Bazı ürünlerde yöresel özellikler görülür. Şiirler genellikle hazırlık olmaksızın irticalen yani içe doğduğu gibi söylenir. Divan Edebiyatı nda görülün kalışlaşmış benzetmeler (mazmun) Halk Edebiyatı nda da vardır. Buna göre sevgili anlatılırken yeşilbaşlı ördek, inci diş, elma yanak, badem göz, kiraz dudak, keman kaş, sırma saç, selvi boy gibi benzetmeler kullanılmıştır. 2

3 Divan Edebiyatı daha çok düşünceye önem verdiği için soyut bir edebiyattır. Halk Edebiyatı nda ise şair gördüğünü, yaşadığını anlatır. Bu nedenle Aşık Edebiyatı, somut bir edebiyattır. Ayrıca Divan Edebiyatı nda sevgilinin tipi çizilir, adı söylenmez. Halk Edebiyatı nda ise sevgilinin adı (Elif, Ayşe...) vardır. Şiirler, işlenen konulara göre koçaklama, güzelleme, taşlama, ağıt gibi adlar alır. Âşık Edebiyatı hayali olaylardan çok, gerçekçiliğin ön plana çıktığı bir edebiyattır. I.ÂŞIK EDEBİYATI NAZIM BİÇİMLERİ 1. KOŞMA Âşık edebiyatında en çok sevilen ve kullanılan nazım şeklidir. Dörtlüklerden oluşur. Dörtlük sayısı 3-5 arasındadır. 11 li hece ölçüsüyle Şair son dörtlükte mahlâsını söyler. Uyak düzeni abab cccb dddb... şeklindedir. İlk dörtlüğün uyak düzeni xbxb ya da aaab şeklinde de olabilir. Koşmalar genellikle lirik konularda söylenir. Aşk, güzellik, tabiat, sevgi vb konular işlenir. Koşmalar konularına göre güzelleme, koçaklama, taşlama, ağıt gibi nazım türleri içerir. Karşılıklı konuşma (dedim-dedi) biçiminde olan koşmalar da vardır. Önemli koşma şairleri: Köroğlu Karacaoğlan, Seyrani 2. SEMAİ Koşma ile benzerler. Semai sekizli kalıpla yazılır. 3

4 Kendine özgü bir ezgiyle söylenir. Dörtlüklerden oluşur. Dörtlük sayısı 3-5 arasındadır. Uyak düzeni koşma ile aynıdır. Sevgi, güzellik, ayrılık ve doğa konularını işler. Aruzla ve heceyle yazılan olmak üzere iki türlü semai vardır. Heceyle yazılanlar koşmaya benzer. 3. VARSAĞI Toroslardaki Varsak(Avşar) boyunun özel bir ezgiyle söylediği türkülerden geliştirilmiş bir nazım biçimidir. Genellikle bre, bre hey, hey, be hey gibi ünlem sözcüklerine yer verilir. Kendine özgü bestesi vardır. Hecenin 8 li kalıbıyla yazılır Sert, yiğitçe bir söyleyişi vardır. Hayattan ve talihten şikâyet gibi konular da işlenir. Kafiyelenişi koşmayla aynıdır. Dörtlük sayısı 3-5 arasındadır. Epik şiirlerdir. 4. DESTAN Âşık şirinin en uzun nazım biçimidir. Dörtlüklerden oluşur. Savaşlar, kahramanlıklar, ayaklanmalar, kıtlıklar, doğal afetler, salgın hastalıklar, eşkıya ve ünlü kişilerin serüvenleri, gülünç olaylar, toplumsal taşlama ve eleştiri, atasözleri, hayvanlar destanlara konu olur. 4

5 Destan koşma gibi kafiyelenir: abab cccb dddb... İlk dörtlüğün uyak düzeni: xbxb şeklinde de olabilir. Hecenin daha çok on birli kalıbıyla yazılır/söylenir. Destanların kendine özgü bir ezgisi vardır. Destanda da şair son dörtlükte mahlâsını söyler. Türk destanlarında görülen mitolojik unsurlar ve özellikleri: At: Sahibini koruyan, kollayan ona yol gösteren unsurdur. Ok-Yay: Savaşta kullanılmasının yanında Türk ün gücünü temsil eder. Ağaç: Atalarımızı, varlığımızı ve devleti temsil eden unsurdur. İhtiyar: Hakanların danışıp öğüt aldıkları kişi. Işık: Destanların kuruluşunda hayat verici özelliğe sahip olduğu düşünülen unsurdur. 5

6 II. AŞIK EDEBİYATI NAZIM TÜRLERİ 1. GÜZELLEME İnsan, tabiat, aşk, sevgi sevgilinin güzelliklerinden bahseden şiirlerdir. Lirik şiirlerdir. En önemli şairi Karacaoğlan dır. 2. KOÇAKLAMA Coşkun ve yiğitçe bir üslûpla yiğitlik, kahramanlık ve savaş konularını işler. Epik şiirlerdir. Koşma şeklinde söylenir. Edebiyatımızda Köroğlu ve Dadaloğlu koçaklama şairi olarak tanınır. 3. TAŞLAMA Bir kimseyi veya toplumun bozuk yönlerini eleştirmek için yazılan şiirlerdir. Koşma nazım şekliyle yazılır. Aşık Dertli, Bayburtlu Zihni, Ruhsati ve Seyrani önemli taşlama şairleridir. Divan edebiyatındaki adı hicviye dir. 4. AĞIT Sevilen bir kişinin ölümünden duyulan üzüntüyü dile getirmek amacıyla ve koşma nazım şekliyle yazılan şiirlerdir. İslamiyet öncesindeki adı sagu, Divan edebiyatındaki adı mersiyedir. Anonim halk edebiyatında da ağıtlar olmakla birlikte ağıtlar âşık tarzı Türk edebiyatına aittir. Doğal afetler, ölüm, hastalık vb. çaresizlikler karşısında korku, heyecan, üzüntü, isyan gibi duyguları ifade eden ezgili ürünlerdir. Ağıt söyleme işine ağıt yakma, ağıt söyleyenlere ise ağıtçı denilmektedir. 6

7 Koşma nazım şekliyle söylendiğine göre dörtlüklerden oluşur. Kafiye şeması koşmadaki gibidir. III. AŞIK EDEBİYATI SANATÇILARI 1-) KÖROĞLU 16. yy şairidir. Bolu Beyi ile yaptığı mücadele ile bilinir. Haksızlıklarla mücadele etmiş. Şiirlerinde de bu konular ve kahramanlık duygusu işlenmiştir. Daha çok koçaklama türünde eser vermiştir. Divan şiirinin etkisi yoktur. Tüfek icat oldu mertlik bozuldu. sözü Köroğlu na aittir. 2-) KARACAOĞLAN 17 yy şairdir. Güney Anadolu bölgesinde yetişmiştir.(çukurova da Türkmenler arasında) Halk edebiyatının en güçlü ozanlarındandır. Sade bir dille ve hece vezniyle söylemiştir. Güzellik, coşku, doğa şiirlerindeki önemli konulardır. Daha çok koşma ve semai türünde eser vermiştir. Aşık edebiyatında hakkında en çok bildiri sunulan, makale yazılan ve kitap yayımlanan sanatçıdır. Her gördüğü güzele şiir yazan sanatçı âşık edebiyatının en büyük ya da en başarılı şairi kabul edilir. En çok varsağı yazan âşıktır. Şiirlerinde özel isim kullanan ilk âşık olduğu söylenir. 7

8 Nemçe Destanı adlı epik şiir Karacaoğlan a aittir. 3-) KAYIKÇI KUL MUSTAFA 17. yy şairidir. Yeniçeri ocağından yetişmiştir. Daha çok destan ve türkü nazım biçiminde eserler vermiştir Genç Osman Destanı adlı eseri ünlüdür. Bu şiirde Sultan Dördüncü Murad ın Bağdat Seferi ne katılan Genç Osman adlı birini anlatır. 4-)ÂŞIK ÖMER 17. asırda yaşamıştır. Divan şiirinden etkilendiği için şiirleri sade değildir. Aruz vezni ile de yazmıştır. En çok şiiri olan âşıklardandır. Diğer âşıklar tarafından üstat diye de görülür. Koşma, nefes, destan, semai vb. türlerde eser vermiştir. Şiirlerinde zamanın aksaklıkları ile ilgili taşlamalar da vardır. Şairname: Aşıkların çağdaşları ya da kendilerinden önce yaşamış aşıkların mahlaslarına ve bazı özelliklerine yer verdikleri şiirlerdir. Şairname örneğini ilk olarak Âşık Ömer vermiştir. 5-) GEVHERİ Toplumsal olaylarla ilgilenmemiş, aşk ve doğa güzelliklerini işlemiştir. Aruzu da kullanmıştır. Kırımlıdır yy şairidir Türk müziğinde kendi adıyla bilinen bir müzik makamı vardır. 8

9 6-) ERCİŞLİ EMRAH 17. yüzyıl sanatçısıdır. Aynı zamanda bir hikâye kahramanıdır. Aruzla yazmamıştır. Tasavvuftan etkilenmemiştir. 7-) LEVNİ Lâle Devri nde yaşayan sanatçı Türk resminde büyük başarılar ortaya koymuş ve bu alana buketler, köşeler ve kenar suları gibi yeni süsleme malzemeleri katmıştır. Süsleme sanatının en önemli minyatürcülerindendir. Aşık Ömer in resmini çizen sanatçı Kaygusuz Abdal ın da minyatürünü yapmıştır. Aynı zamanda bir halk şairidir. Hem heceyi hem aruzu kullanmıştır. Yirmi kadar şiiri günümüze ulaşmıştır. Atalar Sözü Destanı adlı ünlü bir şiiri vardır. 18. yy. sanatçısıdır. 8-) DADALOĞLU 19. asırda Toroslar da yaşamış Avşar Türklerine mensup bir şairdir. Şiirlerinde göçerlik koşullarını, döneminde orta Anadolu'da hüküm süren aşiret kavgaları ve aşiretlerin Osmanlı ile savaşlarını yansıtır. Zaman zaman isyan eden Türkmen boylarının göçebelikten çıkarılıp köylere yerleştirilmeleri için harekete geçmiş, Gavur dağlarındaki (Toroslar) Türkmenler ise bu karara karşı ayaklanmış, Osmanlı Devleti, bu ayaklanmayı bastırınca Dadaloğlu nun aşiretini Sivas ın köylerinden birine yerleştirmiştir. Şiirlerinde içli, özlü, yiğitçe bir söyleyiş hakimdir. 9

10 Daha çok konaklamalarıyla tanınır. Aşk, doğa, savaş konularını işler. Daha çok, semai, varsağı, koşma ve destan türlerinde yazar. Ferman padişahın dağlar bizimdir. sözü Dadaloğlu na aittir. 9-)ERZURUMLU EMRAH Divan şiirini en iyi bilen halk şairlerindendir. Hem heceyi hem aruzu kullanmıştır. Tasavvufi şiirleri de vardır. Asıl kişiliğini aşık tarzında göstermiştir. 19.yy. sanatçısıdır. Koşma, semai gibi türlerin yanında gazel, murassa, muhammes tarzında da şiirleri vardır. Yani hem heceyle, hem aruzla şiirler yazmıştır, heceyle yazdıklarında daha başarılı olmuştur. Not: Erzurumlu Emrah ve Ercişli Emrah yıllarca aynı kişiymiş gibi anlatılmıştır. Yapılan yeni araştırmalarda bu iki kişinin farklı kişiler olduğu tespit edilmiştir. Erzurumlu Emrah on dokuzuncu yüzyıl Ercişli Emrah ise on yedinci yüzyıl sanatçısıdır. Ercişli Emrah aruzu hiç kullanmamış, Erzurumlu Emrah aruzu kullanmıştır. Ercişli Emrah badeli bir âşıktır Erzurumlu Emrah ise bade içmemiştir. Ercişli Emrah ın hayatı etrafında şekillenen bir halk hikayesi varken Erzurumlu Emrah ta böyle bir durum görülmez. Ercişli Emrah medrese eğitimi almamış Erzurumlu Emrah ise medrese eğitimi almıştır 10

11 10-)SEYRANİ Kayseri'nin Develi ilçesinde doğmuştur. Taşlamalarıyla tanınır. Çağının aksaklıklarını, değersiz yöneticilerini yerden yere vurmuştur. Aruzla da yazmıştır ama gerçek kişiliğini koşma, destan, semai, devriye tarzındaki şiirlerinde göstermiştir. 19.yy. sanatçısıdır. 11-) BAYBURTLU ZİHNİ Hem heceyi hem aruzu kullanmıştır. 19.yy. sanatçısıdır. Asıl ününü heceyle yazdığı taşlama ve yergi türlerindeki aşık tarzındaki şiirleriyle kazanmıştır. Divan edebiyatından etkilenmiş; gazel, kaside gibi türlerde ve aşık tarzındaki koşma, semai gibi türlerde şiirler yazmıştır. Şiirlerinde eleştiri ve mizah da görülür. Bir divanı olan sanatçının Kitab-ı Hikaye-i Garibe ve Sergüzeştname adlı eserleri vardır. 12-) DERTLİ Sevgilisi için intihara kalkıştığı için bu adı almıştır. Aruzu da kullanmıştır. 19. yy. sanatçısıdır. Taşlamalarıyla tanınır. Fes ve saz üzerine söylediği şiirleri ünlüdür. 11

12 Halk arasında şarkı olarak bilinen şeytan bunun neresinde dizelerinin geçtiği Telli Sazdır Bunun Adı adlı şiir Dertli ye aittir. 13-) SÜMMANİ Hem heceyi hem aruzu kullanmıştır. Rüyasında bade içtikten sonra kendisine gösterilen Gülperi yi bulabilmek için yollara düşen âşıktır. 19.yy. sanatçısıdır. 14-) RUHSATİ 19.yy. sanatçısıdır. Ruhsati kolu adı verilen aşık kolunu oluşturmuştur. Hem heceyi hem aruzu kullanmıştır. Dini içerikli şiirler de yazmıştır. Not: Aruzu kullanan halk edebiyatı sanatçıları: Âşık Ömer, Gevheri, Dertli, Levni, Seyrani, Baybutlu Zihni, Erzurumlu Emrah, Ruhsati (Sonu i harfi ilen âşıklar genellikle aruzu kullanmıştır.) YÜZYILLARINA GÖRE AŞIK EDEBİYATI SANATÇILARI 16 YY: Köroğlu 17 YY: Karacaoğlan, Kayıkçı Kul Mustafa, Aşık Ömer, Gevheri 19 YY: Dertli, Dadaloğlu, Seyrani, Erzurumlu Emrah, Ruhsati, Bayburtlu Zihni 20 YY: Aşık Veysel 12

13 UYARI: 20. yy. âşık edebiyatı sanatçıları Cumhuriyet Edebiyatı notunda Cumhuriyet Döneminde Halk Şiiri başlığıyla anlatılmıştır. B. TEKKE (TASAVVUF) EDEBİYATI GENEL ÖZELLİKLERİ Kurucusu Hoca Ahmet Yesevi dir. Tekke Edb., Anadolu da 13. y.y.dan itibaren gelişmiştir. Bu edebiyat şairleri tarikat merkezi olan tekkelerde yetişmiştir. Nazım birimi genellikle dörtlüktür. Allah, insan, felsefe, doğruluk, ibadet gibi konular işlenmiştir. İlahi, nefes, nutuk, devriye, şathiye, deme gibi nazım şekilleri kullanılmıştır. Dili Âşık Edebiyatı na göre ağır, Divan Edb. na göre sadedir. I. TEKKE(TASAVVUF) EDEBİYATI NAZIM TÜRLERİ 1. İLÂHÎ Allah aşkını konu edinen, Tanrıyı övmek, ona yalvarmak için yazılan/söylenen şiirlerdir. Özel bir ezgiyle okunur. İlâhîler tarikatlara göre türlü adlar alır: Mevlevîlerde âyin, Bektaşîlerde nefes, Alevilerde deme (deyiş, deme), diğer tarikatlarda de cumhur ya da ilâhî denir. İlâhîleriyle en çok Yunus Emre ünlenmiştir. İlâhî, yedili, sekizli ve on birli hece ölçüsüyle yazılır. Dörtlük sayısı 3-7 arasındadır. 13

14 Kafiye düzeni koşmaya benzer: abab cccb dddb... İlk dörtlüğün uyak düzeni xbxb ya da aaab şeklinde de olabilir. 2. NEFES Bektaşî şairlerinin yazdıkları tasavvufî şiirlerdir. Nefeslerde genellikle tasavvuftaki vahdet-i vücut (varlığı birliği) kavramı anlatılır. Bunun yanı sıra Hz. Muhammet ve Hz: Ali için övgüler de söylenir. Nefeslerde alaycı bir üslûp göze çarpar. Edebiyatımızda Pir Sultan Abdal nefesleriyle ünlüdür. 3. NUTUK Tekke önderlerinin tarikata yeni giren dervişlere tarikatın ilkelerini öğretmek amacıyla söyledikleri didaktik şiirlerdir. 4. DEVRİYE İlâhîye benzer. Ezelden beri var olan insan ruhunun Allah tan gelip tekrar Allah a dönmesi düşüncesini işleyen şiirlerdir. 5. ŞATHİYE Dinin ilkelerinden, inançlardan teklifsizce ve alaycı bir dille söz ediyormuş gibi söylenen şiirlerdir. Görünüşte saçma sanılan bu şiirler aslında toplumun ve insanların eleştirisini yapmakta ve tasavvuf kavramlarını anlatmaktadır. 14

15 II. TEKKE EDEBİYATI NIN ÖNEMLİ SANATÇILARI 1-) AHMET YESEVİ Ahmet Yesevi Tasavvuf şiirinin öncüsüdür. Bazı şiirlerinde heceyi, bazı şiirlerinde aruzu kullanmıştır. İslamla ilgili sözlerini "Divan-ı Hikmet'te toplamıştır. Divan-ı Hikmet'teki şiirler dil, ölçü, şekil gibi unsurları bakımından halk şiirine yakındır. Bu şiirler dörtlüklerden oluşmuştur. 7 ve 12'li hece ölçüsü kullanılmıştır. Dili sadedir. 2-) HACI BEKTAŞ-I VELİ: Anadolu nun Türkleşmesinde ve İslamlaşmasında büyük rol oynamıştır. Birçok mutasavvıftan ders alarak iyi bir tahsil görmüştür. Türkistanın büyük şeyhi Ahmet Yesevi'nin işaretiyle Anadolu'ya gelmiştir ve Kırşehir'e yerleşmiştir. Sohbetler, sözler anlamına gelen "Makalat" adlı bir eseri vardır. Makalat'ın konusu tasavvuftur. Hz.Adem'in yaratılışı, Şeytan ve şeytani işler, Allah'ın birliği konuları ele alınmıştır. 13. yy. sanatçısıdır. 3-) YUNUS EMRE Tekke edebiyatının en büyük şairidir. Şiir dili; güzel, temiz ve içtenlik taşıyan bir halk Türkçesidir. Türkçeyi özenli ve düzgün kullanmıştır. Divanında insan, Allah, ölüm, varlık, yokluk kavramlarını tasavvuf anlayışında eriterek işlemiştir. Lirik şiirin en güzel örneklerini vermiştir. 15

16 Şiirlerinde hem aruz hem de hece veznini kullanmıştır. İnsana ait konuları işlemesi yönüyle evrenseldir de Unesco tarafından Yunus Emre Sevgi Yılı ilan edilmiştir. Dertli Dolap şiiri popülerdir. Anadolu sahasında Türkçe divan sahibi ilk şairdir. Divanı ve Risalet'ün Nushiye adlı bir mesnevisi vardır. Mevlânâ, Yunus Emre için şöyle demiştir: İlâhî konaklardan geçerken her çıktığım menzilde Yunus un izini gördüm. Not: Yunus Emre ve Mevlana nın mukayesi: İkisi de 13. yy. sanatçısıdır. Tasavvufi şiirleriyle tanınırlar. İkisi de mesnevi yazmıştır. Yunus Emre, şiirlerinde ağırlıklı olarak Türkçe kelimeler kullanırken Mevlana Farsça kullanmıştır. Yunus Emre hem hece hem aruzu ölçüsünü kullanırken Mevlana sadece aruzu kullanmıştır. 4-) HACI BAYRAM VELİ 15. yy sanatçısıdır. Bayramiye tarikatının kurucusudur. Şiirlerinde Yunus'un etkisi vardır Aruzla da yazmıştır ama daha çok heceyi kullanmıştır. 16

17 5-) KAYGUSUZ ABDAL Nefeslerinde nükteli ve iğneli bir dil kullanmıştır. Alevî-Bektaşî edebiyatının kurucusu olarak kabul edilen mutasavvıf şairdir. Daha çok şathiyeleriyle tanınmıştır. Ham sofuları mizahi bir üslupla eleştirmiştir. Hem aruz hem hece ölçüsüyle yazmıştır. 15. yy sanatçısıdır. Alanya beyinin oğludur. Şiirlerinde Gaybi mahlasını kullanmıştır. Üslubu, konuları ve insanları kucaklaması yönleriyle Yunus Emre'nin devamı gibidir. Dolapname şiiri önemlidir. Mugalataname ve Budalaname adlı eserleri önemlidir. 6-) PİR SULTAN ABDAL Alevi-Bektaşi şiir geleneğinin en büyüğüdür. Aleviliği yaymaya çalıştığı şiirlerinde lirizm vardır. Divan şiirinden hiç etkilenmeyen sanatçı aruzu kullanamamıştır. 16. yy sanatçısıdır. Aşkı, doğayı, halkın gerçek yaşayışını dile getiren duru söyleyişli, din dışı şiirleri de vardır. (Aşık edb.) Asıl adı Haydar'dır. Kanuni döneminde bir ayaklanmaya katılmış, bu nedenle de asılmıştır. Nefesleriyle tanınır. 17

18 Bugün bestelenmiş birçok şiir olan sanatçının türkü olarak bazı şiirleri şunlardır: Kul Olayım Kalem Tutan Ellere, Bin Cefalar Etsen, Derdim Çoktur Hangisine Yanayım, Geçti Dost Kervanı, Kahpe Felek 7-) ERZURUMLU İBRAHİM HAKKI Şair, bilgin ve mutasavvıftır. Tasavvufi coşkunluk vardır. 18. yy. sanatçısıdır. Divan'ını da olan sanatçının birçok ilimden bahseden Marifetname adlı eseri önemlidir. Aruzla da yazmıştır. Tevfikname adlı şiirindeki "Mevla görelim neyler, neylerse güzel eyler." dizeleri meşhurdur. 8-) EŞREFOĞLU RUMİ 15. yüzyılda yaşamıştır. Müzekkin i Nüfus adlı eseri vardır. YÜZYILLARINA GÖRE TEKE EDEBİYATI SANATÇILARI: 13 YY: Mevlana, Hacı Bektaş Veli, Yunus Emre 15 YY: Hacı Bayram Veli, Kaygusuz Abdal 16 YY: Pir Sultan Abdal 18 YY: Erzurumlu İbrahim Hakkı 18

19 Aruzu kullanan tasavvuf sanatçıları: Yunus Emre, Kaygusuz Emre, Erzurumlu İbrahim Hakkı, Mevlana, C-) ANONİM HALK EDEBİYATI GENEL ÖZELLİKLERİ Halkın ortak malı olan ürünlerden oluşan söyleyeni unutulmuş eserlerdir. Dili sade, akıcı bir halk Türkçesidir. Şiirlerde hece ölçüsünün 7 li, 8 li, 11 li kalıpları ağırlıklı olarak kullanılır. Somut ve gerçeklerle iç içe bir edebiyattır. Şiirlerinin nazım birimi dörtlüktür. En çok yarım kafiye kullanılmıştır. Bazı manilerde cinaslı kafiye görülür. Mecazlara ve edebi sanatlara fazla yer verilmez. Ölüm, aşk, tabiat sevgisi, ayrılık acısı, özlem, yiğitlik, toplumsal aksaklıklar gibi konular işlenir. 19

20 I. ANONİM HALK ŞİİRİ NAZIM BİÇİMLERİ 1-) MANİ Sözlü/anonim edebiyat ürünlerindendir. Dört mısradan meydan gelir. Yedili hece ölçüsüyle söylenir. Sevgi, tabiat, övgü, yergi, evlât sevgisi, ayrılık, hasret ve aşk konularını işler. İlk iki mısra doldurmadır, Son iki mısrada ise asıl söylenmek istenen verilir. Doğu Anadolu'da mani yerine bayatı sözü de kullanılmaktadır. Uyak düzeni aaxa şeklindedir. Kesik Mani: Birinci dizesi 7 heceden az olan manilerdir. Yedekli(artık) Mani: Altı dizeden oluşan manilerdir. 2-) TÜRKÜ Çağdan çağa ve yöreden yöreye içerik ve şekil olarak değişiklikler gösterebilir. Aşk, doğa, güzellik, kahramanlık, sosyal konular türkülerin konusunu oluşturur. Türküler aynı zamanda aşık edebiyatı nazım şeklidir. Yani söyleyeni belli türküler de vardır. Kendine özgü bir ezgiyle söylenir. 7,8 ve 11 li hece kalıbıyla söylenir. Bent ve kavuştak olmak üzere iki bölümden oluşur. Bozlak, hoyrat, kayabaşı gibi isimlerle de anılırlar. Söyleyeni belli türküler de vardır. 20

21 3-) NİNNİ Çocuğun uyuması için söylenen şiirlerdir. Anonim/sözlü ürünlerdendir. Türkü çeşitlerinden biridir. D-)HALK EDEBİYATINDA DÜZ YAZI(NESİR) 1-)KARAGÖZ Geleneksel Türk Tiyatrosu ürünlerindendir. Manda ve deve derisinden yapılan resimlerin, bir ışık yardımıyla sahnedeki perdeye yansıtılmasıyla oluşur. Bir gölge oyunudur. Kahramanları Karagöz, Hacivat, Beberuhi, Tuzsuz Deli Bekir, satıcılardır. Karagöz; okumamış, hazırcevap, söylenenleri ters anlayan ve buna göre cevaplar veren kaba bir adamdır. Hacivat ise aydın ve yarı aydın kişileri temsil eder. Karagöz oynatan kişiye hayali denir. Karagöz oyununda bütün konuşmalar perdenin arkasındaki tek kişi tarafından yapılır. Cumhuriyet döneminin son büyük Karagöz ustası Hayali Küçük Ali dir. 21

22 Karagöz oyunu dört bölümden oluşur: Mukaddime (Giriş): Oyunun başlangıç bölümüdür. Perdede görüntü verilmeden önce müzik başlar. Sonra konuya uygun olarak bir görüntü verilir. Hacivat Of hay, Haak! diyerek perde gazeline başlar. Muhavere (Söyleşme): Karagöz ile Hacivat arasındaki atışmaya dayanır. Fasıl (Oyun): Oyunun asıl bölümüdür. Hacivat ve Karagöz den başka oyun kişileri fasılda görünürler. Karagöz oyunları genellikle adlarını bu bölümün içeriğinden alır. Bitiş: Bu bölüm çok kısadır. Karagöz, oyunun bittiğini haber verir, kusurlar için özür diler, gelecek oyunu duyurur. Karagöz le Hacivat arasında kısa bir söyleşme geçer. Bu söyleşmede oyundan çıkarılacak sonuç da belirtilir. 2-)ORTA OYUNU Meydanda, Kavuklu ve Pişekâr adı verilen kahramanların oynadığı oyundur. Yazılı bir metin yoktur yani tuluata dayanır. Halkın ortak malıdır. Oyunların güldürme unsurları karşılıklı konuşmalardaki söz oyunları, hazır cevaplılık, yanlış anlamalar ve yöresel konuşmaların taklitleridir. Oyunda Karagöz ile Kavuklunun; Pişekâr ile Hacivat ın bütün özellikleri aynıdır. Karagöz ile Ortaoyunun farkı ise, Karagöz ün perdede, Orta Oyun un meydanda oynanmasıdır. Yani Orta Oyunu canlı kişilerle oynanırken Karagöz de tasvirlerin gölgesi oynatılır. Karagöz gibi dört bölümden oluşur: Mukaddime, Muhavere, Fasıl, Bitiş. 3-) MEDDAH 22

23 Tek kişi tarafından oynanan bir halk tiyatrosudur. Hak dostum hak nidasıyla başlar. Meddah halk arasında dolaşan veya yazılı edebiyattan alınma yahut kendisinin zemin ve zamana uygun olarak uydurdukları hikâyeleri, kahramanlarının şivelerini taklit ederek türlü jest ve mimiklerle anlatır. Meddah, bir tiyatro eserindeki bütün şahısları kendisinde birleştirmiş bir aktör durumundadır. Meddah, olayları temsil ederken seyircilerin rahatça görebileceği yüksek bir yere oturur. Bir eline mendil bir eline de sopa (değnek) alır. Mendili değişik tipteki kişilerin kıyafetini göstermek ve ağzını kapatarak seslerini taklit etmek, değişik başlıklar yapmak için kullanır. Sopadan da oyunu başlatmak, seyirciyi susturmak, değişik sesler çıkarmak ve saz, süpürge, tüfek, at gibi varlıkları canlandırmak için yararlanır. Meddah oyunu, genellikle kahvehane, meydan gibi halkın topluca bulunduğu yerlerde oynanırdı. Her kesimden insan bu oyuna ilgi gösterirdi. Saray halkını eğlendirmek için görevlendirilen meddahlar da vardı. 4-) HALK MASALLARI Toplumun beğenisini, düşünüş tarzını, geleneklerini, dünya görüşünü kuşaktan kuşağa sözlü olarak aktaran ürünlerdir. Çoğunluğu olağanüstü olaylarla doludur. Kafdağı gibi olağanüstü coğrafi unsurlar; dev, yedi başlı canavar, ev büyüklüğünde kuş gibi olağanüstü yaratıklar vardır. Masallarda yer ve zaman kavramı belli değildir. Masalların anlatımında genellikle miş li geçmiş zaman kipi kullanılır. Söyleyeni bilinmeyen bu ürünler, kulaktan kulağa günümüze kadar gelmiştir. 23

24 Masallarda iyilik, doğruluk, yardımlaşma öğütlenir. Bu nedenle masallar didaktik eserlerdir. Masalların özellikle başında, bazen de ortasında ve sonunda tekerleme denilen kafiyeli sözle kullanılır. Türk masallarının sonunda, genellikle iyiler ödüllendirilir. Kırk gün, kırk gece düğün yapılır. Kötüler ise ya kırk katır ya da kırk satır cezasına çarptırılır. Sözlü gelenekte gelişen masallar, sonradan kitap haline getirilmiştir. Türk Edebiyatı nda masal derleme konusunda en ciddi çalışmayı yapan Eflatun Cem Güney dir. 5-)TEKERLEMELER: Ses ve kelime benzerliğinden yararlanılarak oluşturulan yarı anlamlı, yarı anlamsız, hoş söyleyişli sözlerdir. Tekerlemelerde vezin, kafiye, seci ve aliterasyonlardan yararlanılır. Duygu, düşünce ve hayaller, tezata, abartmaya, güldürmeye, tuhaflığa ve şaşırtmaya dayalı olarak ustalıkla anlatılır. Az gitmiş, uz gitmiş. Dere, tepe düz gitmiş. 6-) EFSANELER: Tarihi olaylar örülmüş, içlerinden olağanüstü durumla ve kişiler bulunan eserlerdir. Efsanelerde halkın hayal gücü, tarihi olayları akıcılık ve olağanüstülüklerle süslenmiştir. 7-)HALK HİKÂYELERİ: Destanların, zaman içerisinde biçim ve öz değişikliğine uğramasıyla oluşan ürünlerdir. Halk hikâyelerinde olağanüstü unsurlar azalmış, kişiler ve olaylar doğal boyutlarına gelmiştir. Tek olay çevresinde gelişen halk hikâyeleri olduğu gibi, kişi ve olay sayısı çok halk hikâyeleri de vardır. Bu hikâyeler âşıklar ve yaşlılar tarafından anlatılır. Halk hikayelerinde nazım nesir karışıktır. 8-) FIKRALAR: Batı Edebiyatı ndan gelen gazete ve dergi yazısı fıkradan önce, bizim edebiyatımızda bir tabiat ve topluluk gerçeğini, toplumdaki aksaklıkları, hatalı davranan kişileri güldürücü ve düşündürücü bir şekilde anlatan küçük hikâyeler vardır. Bunlara da fıkra 24

25 denir. Fıkralarda güldürmenin yanında yol göstericilik de söz konusudur. Halk fıkralarının en tanınmışları şunlardır: Nasrettin Hoca fıkraları, Karadeniz (Laz, Temel) fıkraları, İncili Çavuş fıkraları, Bektaşi fıkraları 9-) BİLMECELER: Herhangi bir şeyin, bazı niteliklerini belirterek, ipucu vererek adını gizli tutmak ve ne olduğunun bilinmesini istemektir. Çoğu ölçülü, kafiyeli, aliterasyonlu ve cinaslı olan bilmeceler birer söz oyunu niteliğindedir. Bilmecelere Divan Edebiyatı nda Muamma adı verilmiştir. Manisa dan, Tire den, şimdi geçti buradan. (Rüzgâr), Burdan vurdum kılıcı, Halep ten çıktı ucu. (Şimşek) Biz bilgiye açız sınavı kesin kazanmamız lazım pratik bilgileri de söyle diyorsan al sana not Mevlevilerde ayin, Alevilerde deme, Bektaşilerde nefes, Halveti lerde durak ilahinin farklı adıdır. Eline beline ve diline dikkat et, Hacı Bektaş Veli ye aittir. Hacı Bayram Veli Bayramiye tarikatını kurmuştur. Tasavvufi Türk halk şiirinin ilk örneği Divan-ı Hikmet tir. Karacaoğlan, Emrah, Aşık Veysel güzelleme türünde; Dadaloğlu, Köroğlu koçaklama türünde; Seyranî (kişisel), Dertli (toplumsal) taşlama türünde ön plana çıkmış sanatçılardır. Kalem şairi: Saz çalmayan yalnızca şiir yazan, eğitim almış ve aruzu kullanan âşıklara denir. 25

26 Türk epik destan geleneğindeki başlıca tipler: Kadın, alperen, kahramanın atı ve bilge devlet adamı Saz şiiri geleneğinde aşıkların hüner göstermek amacıyla yazdıkları ve söyledikleri Leb Değmez in harfleri: b, f, m, p, v Nareke: kamıştan yapılan ve üflendiğinde arı vızıltısı gibi ses çıkaran müzik aletidir. Karagöz oyununda kullanılır. Dolapnâme: Allah aşkının dile getirildiği sorulu-cevaplı şiirlere denir. Âşık Yunus un Dertli Dolabı ve Kaygusuz Abdal ın Dolapnâmesi bu türün başarılı örnekleri arasındadır. Alevi- Bektaşi edebiyatının en didaktik şairi: Kaygusuz Abdal dır. Alevi- Bektaşi edebiyatının en lirik şairi Pis Sultan Abdal dır. Seyrani halk şiiriyle tekke şiirini kaynaştıran bir aşıktır. Dertli, Bektaşi tarikatına bağlıdır. Divan ve Tekke edebiyatından da etkilenmiştir. CÖNKLERİN ÖZELLİKLERİ Genellikle halk edebiyatı ait şiirlerin toplandığı kitaplara cönk denir. Cönkler genellikle besmele ile başlanır. Halk arasında dana dili veya sığır dili diye adlandırılır. Yaprak sayısı arasında değişir. Birden fazla kişi tarafından yazılmış olabilirler. Çoğunda sayfa numarası yoktur. Belli bir ebadı yoktur, her cönkün ebadı farklıdır. Divan şiirinin örnekleri de bulunabilir. Aşağıdan yukarıya doğru açılır. İmla yönden kusurlu da olabilirler. 26

27 Cönklerde şiir türleri veya şekillerinin başına türkü, ninni, koşma gibi başlıklar konur. MİT ÇEŞİTLERİ: Eskatoloji: İnsanın ve dünyanın geleceğini anlatan mitlerdir. Kozmogoni: Evrenin nasıl oluştuğunu anlatan mitlerdir. Teogoni: Tanrıların nereden geldiğini anlatan mitlerdir. Antropogoni: İnsanların nereden geldiklerini ya da nasıl meydana geldiklerini anlatan mitlerdir. İstanbul da oturup özel ders almak isteyenler veya bize ulaşmak isteyenler aşağıdaki bilgilerden ulaşabilirler. Facebook: Harun Hoca ile Türkçe ve Edebiyat İnstagram: harunardicedebiyat Web: