Eskişehir Deliklitaş Verem Savaş Dispanseri nde Kayıtlı Akciğer Tüberkülozu Olgularının Değerlendirilmesi #

Transkript

1 Eskişehir Deliklitaş Verem Savaş Dispanseri nde Kayıtlı Akciğer Tüberkülozu Olgularının Değerlendirilmesi # Mustafa KOLSUZ*, Muzaffer ERSOY*, Cenk KÜÇÜKKEBAPÇI*, Muzaffer METİNTAŞ**, İrfan UÇGUN**, Sinan ERGİNEL** * Deliklitaş Verem Savaş Dispanseri, ** Osmangazi Üniversitesi Tıp Fakültesi Göğüs Hastalıkları Anabilim Dalı, ESKİŞEHİR ÖZET Tüberküloz (Tbc) ülkemizde önemli bir halk sağlığı sorunudur. Tbc kontrol programlarında verem savaş dispanserlerinin önemli rolleri vardır. Bu çalışmamızda Eskişehir Deliklitaş Verem Savaş Dispanseri nde Ocak 1990 ve Haziran 2000 tarihleri arasında kayıtlı akciğer Tbc si olan 891 olguyu retrospektif olarak inceledik. Ortalama yaş 38.9 ± 15.7 yıl olan, 159 (%18.3) u kadın, 710 (%81.7) u erkek toplam 869 olgu çalışmaya dahil edildi. En sık görülen başvuru semptomu öksürük (%88.7) idi. Hastaları81 i ferdi olarak başvururken, %6.4 ü temaslı muayeneleri sonrasında tespit edilmişti. Hastaların %26.5 inde Tbc li hasta ile temas öyküsü vardı. BCG skar kaydı hastaları63.6 sında vardı ve bunları80.3 ünde en az bir skar izi vardı. Tüberkülin deri testi (PPD) nin hastaları49.6 sında yapılmış olduğu saptandı. Hastaları27.7 si kaviteli akciğer Tbc si idi. Mikrobiyolojik inceleme yapılabilen 775 (%89.1) olgunun 389 (%50.2) unda mikroskobik incelemede, 548 (%70.8) inde kültür incelemesinde basil pozitifliği saptandı. Hastaları80.3 ü düzenli olarak tedaviyi tamamladı (ortalama tedavi süresi 10.4 ± 2.6 ay). Hastaları5.8 inde ölüm gözlendi. Anahtar Kelimeler: Akciğer tüberkülozu, dispanser. SUMMARY The Evaluation of Pulmonary Tuberculosis Patients Enrolled to Eskisehir Deliklitas Tuberculosis Control Dispensary Tuberculosis is an important public health problem in our country. Tuberculosis Control Dispensary has been important role in tuberculosis control programme. In this study we retrospectively evaluate 891 pulmonary tuberculosis patients who registered in Eskişehir Deliklitaş Tuberculosis Control Dispensary between January 1990 and June The mean age Yazışma Adresi (Address for Correspondence): Dr. Mustafa KOLSUZ, Kırmızıtoprak Mahallesi Tandoğan Sokak Soy-Gür Apartmanı A Blok No: 40/1 ESKİŞEHİR - TÜRKİYE 163

2 Eskişehir Deliklitaş Verem Savaş Dispanseri nde Kayıtlı Akciğer Tüberkülozu Olgularının Değerlendirilmesi was 38.9 ± 15.7 years, 159 (18.3%) patients were female, 710 (81.7%) patients were male. The most common symptom was cough (88.7%). 81 percent of patients have been found by examination of symptomatic people while 6.4 percent of them by examination of close contacts percent of patients had close contacts with tuberculosis patients. The scares of BCG vaccine has been recorded 63.6% of the patients and 80.3% percent of them had at least one scare, tuberculin skin test result has been recorded in 49.6% percent of patients. Cavitary pulmonary tuberculosis was a diagnosed of 27.7%. The sputum examination and culture for acid resistant basil has been performed 89.1% of the patients, 389 (50.2%) of patients had acid fast bacillus in sputum and 548 (70.8%) of patients had culture positivity percent of the patients has completed regularly their treatments (mean duration 10.4 ± 2.6 months). The mortality rate was 5.8%. Key Words: Pulmonary tuberculosis, dispensary. # Bu çalışma, Toraks Derneği 4. Yıllık Kongresi (30 Mayıs-2 Haziran 2001 İzmir Efes Kongre Merkezi) nde poster olarak sunulmuştur. Tüberküloz (Tbc) bulaşıcı bir hastalıktır ve dünya nüfusunun 1/3 ü Tbc basili ile infektedir (1). Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre 1997 yılında kayıtlı Tbc hasta sayısı , tahmin edilen hasta sayısı ise dir. Türkiye de 1997 verilerine göre bir yıl içinde tanı konulan hasta sayısı ve insidans yüzbinde 33.1 dir (1,2). Her yıl Tbc nedeniyle yaklaşık iki-üç milyon insan ölmektedir. Bu ölümlerin hemen hemen tümü önlenebilir ölümlerdir. Ayrıca, Tbc olgularının çoğunluğunu yaş grubundaki insanlar oluşturmaktadır (1,2). Tüm bu veriler nedeniyle Tbc önemli ölçüde ölüme, iş gücü ve ekonomik kayba yol açan bir halk sağlığı sorunudur. Ülkemizde Tbc mücadelesi 1950 ve 1960 lı yıllarda ciddi olarak ele alınmış, 1970 li yıllara kadar başarılı çalışmalar yürütülmüştür. Ancak daha sonraki yıllarda çeşitli sebeplerle Tbc mücadelesi eski önem ve etkinliğini kaybetmiştir. Ulusal Tbc kontrol programlarımızda verem savaş dispanseri (VSD) eğitim, koruma, tanı ve tedavi ile görevli kuruluş olarak belirtilmektedir (2). Tbc li hastaların izlemleri ve temaslıların takibi de VSD de yapılmaktadır. Bu nedenle VSD ler Tbc mücadelesinde önemli görevler yürütmektedir. Deliklitaş VSD, Eskişehir il ve ilçelerindeki dört VSD den birisidir. Kurumumuz 2000 yılı nüfus sayımı kesin olmayan verilerine göre Eskişehir nüfusunun %65 ini oluşturan nüfuslu bir bölgeye hizmet vermektedir. Aynı zamanda bölge Tbc laboratuvarı olarak da görev yapmaktadır. Bu çalışmamızda, bölgemizdeki Tbc hastalığının durumunu ortaya çıkararak, gelecekteki dispanser çalışmalarına ve Tbc mücadelesine katkı sağlamak amacıyla Eskişehir Deliklitaş VSD de son 10 yıl içinde takip edilmiş akciğer Tbc si olgularının özelliklerini ve dispanserde yapılan çalışmaları tartışmayı amaçladık. MATERYAL ve METOD Çalışmamız Eskişehir Deliklitaş VSD de Ocak 1990 ve Haziran 2000 tarihleri arasında tanı almış ve tedavisi tamamlanmış akciğer Tbc si olgularını içermektedir. Veriler dispanserde kayıtlı olan hastaların dosyalarının retrospektif olarak incelenmesi ile elde edilmiştir. VSD hasta kayıt formlarına dayanarak, hastaların demografik özellikleri, Tbc li hasta ile temas durumları, BCG ve PPD sonuçları, radyolojik ve bakteriyolojik özellikleri, hastalara uygulanan tanı ve tedavi yaklaşımları kaydedildi. Hasta kayıt formlarındaki yeterli bilgi olmayan veriler belirlenerek kayıtların ne kadar düzenli tutulduğu saptanmaya çalışıldı. İstatistiksel analiz için veriler SPSS istatistik programı ile değerlendirildi. Burada belirtici istatistikler (ortalama, standart sapma, standart hata), korelasyon ve bağımlı iki örnekte t-testi kullanıldı. Hasta tanımları olarak kullanılan tanımlamalar şunlardır (2): Yeni olgu: Tbc tedavisi görmemiş ya da bir aydan daha az süre tedavi almış hastalar. İlaçsız kontrol: Tedavi başlangıcında ister yayma pozitif isterse negatif olsun, Tbc tedavisi so- 164

3 Kolsuz M, Ersoy M, Küçükkebapçı C, Metintaş M, Uçgun İ, Erginel S. nunda balgam negatifliğinin gösterilmesi veya balgam incelemesi yapılamadığı halde, klinik ve radyolojik olarak başarılı kabul edilerek tedavinin sonlandırıldığı hastalar. Nüks: Daha önceden Tbc tanısı konulup tedavisini başarıyla tamamlayan hastalarda yeniden balgamda pozitiflik saptanması. Tedaviye ara verip dönen olgu: Tedaviye iki ay veya daha uzun süre ara verip, basil pozitif olarak dönen olgular. Vefat: Tbc tedavisi sırasında hastanın herhangi bir sebeple ölmesi. Akıbeti meçhul: Kişinin dispansere vermiş olduğu telefon ve adreste, dispanser personeli ve polis tarafından bulunamayan ve dispansere kontrol için gelmeyen hastalar. BULGULAR Çalışmamıza bir doktor tarafından akciğer Tbc si tanısı konulup, Tbc tedavisi başlanmış olan 891 hasta dahil edildi. Ancak bu hastaların tedavi takibi sırasında 22 (%2.5) sinde Tbc dışı başka hastalıkları olduğu saptanmış olduğundan çalışma dışı bırakıldı. Çalışmamız 869 hasta ile tamamlandı. Hastaların ortalama yaşı 38.9 ± 15.7 idi ve 159 (%18.3) u kadın, 710 (%81.7) u erkekti. Hastaların yıllara göre yaş ve cins dağılımı Şekil 1 de verilmiştir. Hastaların dispansere başvuru şekli 784 (%90.2) ünde kayıtlı idi. Kayıtlı hastaların 635 (%81) i ferdi olarak başvururken, 50 (%6.4) si temaslı muayenesinden ve 99 (%12.6) u ise toplum taramalarından (esnaf, okul, rapor) tespit edilmişti. Olguların 793 (%91.3) ü yeni olgu, 49 (%5.6) u nüks ve 27 (%3.1) si tedaviye ara verip gelen olgulardan oluşuyordu. Sosyal güvence kısmı dosyaların 658 (%75.7) inde kayıtlı değildi. Kaydı olan hastaları58 i SSK lı, %19 u Emekli Sandığı, %10.9 u Bağ- Kur lu, %5.2 si yeşil kartlı ve %6.2 sinin hiçbir sosyal güvencesi yoktu. Hastaların başvuru şikayetlerinin 664 (%76.4) hastada kayıtlı, 205 (%23.6) hastada ise kayıtlı olmadığı saptandı. Hastalığın başlangıç döneminde öksürük 591 (%88.7) hastada, balgam 465 (%69.9) hastada, gece terlemesi 451 (%67.8) hastada ve hemoptizi 116 (%17.4) hastada vardı. Hastaların 555 (%63.9) i evli, 226 (%26) sı bekar, 28 (%3.2) i dul idi. Altmış (%6.9) hastanın ise medeni durumu kayıtlı değildi. Eğitim düzeyi hastaların 694 (%79.8) ünde kayıtlı, 176 (%20.2) sında ise kayıtlı değildi. Hastaların eğitim düzeyleri Tablo 1 de verilmiştir. Hastaların meslek dağılımı şöyleydi; işçi (171, %19.7), esnaf (154, %17.7), ev hanımı (123, Erkek Kadın Toplam Yıl Şekil 1. Yıllara ve cinsiyete göre hasta sayıları. 165

4 Eskişehir Deliklitaş Verem Savaş Dispanseri nde Kayıtlı Akciğer Tüberkülozu Olgularının Değerlendirilmesi Tablo 1. Hastaların eğitim düzeyleri. Okur-yazar değil Okur-yazar İlkokul Ortaokul Lise Üniversite Kayıtsız Tablo 3. Hastalardaki radyolojik bulgular. İnfiltrasyon Kavite + infiltrasyon Kavite Plevral sıvı Hiler LAP Kalsifikasyon Miliyer Kayıt edilmeyen LAP: Lenfadenopati. %14.2), işsizler (99, %11.4), memur (84, %9.7), çocuk (5, %0.6), öğrenci (49, %5.6), çiftçi (51, %5.9) ve mahkumlar (2, %0.2). Kaydı olmayan 129 (%14.8) kişi vardı. BCG skar kaydı 553 (%63.6) hastada kayıtlı iken, 316 (%36.4) hastanın kaydı yoktu. BCG skar izi kayıtlı hastaları 444 (%80.3) ünde en az bir skar vardı. BCG siz 109 (%19.7) hasta olduğu saptandı. Hastaların 431 (%49.6) inde PPD testinin yapılmış olduğu tespit edildi. Test 15 yaş altındaki hastaları90 ına yapılmışken, 15 yaş ve üzerindeki grubun ise %48.6 sına yapılmış olduğu saptandı. PPD hastaların 38 (%8.8) inde < 10 mm, 107 (%24.8) sinde mm ve 286 (%66.4) sında >15 mm idi. Tablo 2 de PPD lerin BCG durumuna göre dağılımı verilmiştir. Tbc temas öyküsü hastaların 680 (%78.3) inde kayıtlıydı. Bu hastaların 500 (%73.5) ünde temas öyküsü yokken, 125 (%18.4) inde aile içi ve 55 (%8.1) inde aile dışı Tbc hastası ile yakın temas öyküsü vardı. Başvuru dönemindeki hastaların radyolojik bulguları Tablo 3 te verilmiştir. En sık gözlenen radyolojik bulgular 562 (%64.7) olgu ile infiltrasyon, 155 (%17.8) olgu ile kavite + infiltrasyon ve 86 (%9.9) olgu ile kavite görünümü idi. Hastaların 83 (%9.5) ünün başvuru döneminde balgam çıkaramadığı kayıtlıydı. Balgam yayması 94 (%10.8) hastada kayıtlı değildi. Verileri kayıtlı 775 olgunun 389 (%50.2) unda yaymada basil pozitifliği vardı. Kültür incelemesinda incelenen 774 olgunun 548 (%70.8) inde basil pozitifliği vardı. Üç (%0.3) hastada tanıya akciğer wedge biyopsisi sonucunda ulaşıldı. Hastaların 562 (%65.5) sinde tanının histopatolojik ve mikrobiyolojik olarak, 307 (%34.5) sinde ise klinik ve radyolojik olarak konulduğu saptandı. Hastaların balgam sonuçları Tablo 4 te verilmiştir. Hastaların 73 (%8.9) ünde ek hastalık vardı. Bunların 48 (%5.9) i diabetes mellitus, 11 (%1.3) i alkolizm, 6 (%0.7) sı psikiyatrik hastalık, 5 (%0.6) i astım, 3 (%0.3) ü kanser, 3 (%0.3) ü renal hastalık ve 1 (%0.1) i nörolojik hastalık idi. Tedaviye ilk başlangıç yeri 54 (%6.2) hastada dosyalarda kayıtlı olmayıp, kurumumuza tedavinin belli bir aşamasından sonra başvurmuşlardı. Hastaların ilk tedavisi en fazla 516 (%59.4) olgu ile VSD de başlanmıştı. Bunu 138 (%15.9) olgu Tablo 2. Hastaların BCG skar durumuna göre PPD değerleri. PPD < 10 mm PPD= mm PPD 15 mm Toplam BCG skar var BCG skar yok Toplam

5 Kolsuz M, Ersoy M, Küçükkebapçı C, Metintaş M, Uçgun İ, Erginel S. Tablo 4. Hastaların balgam inceleme sonuçları. Bakteriyolojik tetkik yapılmamış Teksif (negatif)/kültür (negatif) Teksif (negatif)/kültür (pozitif) Teksif (pozitif)/kültür (pozitif) Teksif (pozitif)/kültür (negatif) Tablo 6. Hastaların tedavi süresi. 6 ay ay ay ay ile sanatoryumlar izliyordu. Tedaviye başlanılan kurumlar Tablo 5 te verilmiştir. Hastalardan ölümcül seyreden 50 (%5.8) hastanın tedavi verilerine ulaşılamadı. Tedavi verileri kayıtlı olan hastaların 597 (%73) sine dörtlü kombine tedavi, 167 (%20.4) sine üçlü kombine tedavi, 11 (%1.3) inde ikili kombine tedavi ve 43 (%5.3) ünde beşli kombine tedavi başlangıç tedavisini oluşturuyordu. İkili tedavi alanların %55 i 15 yaş altındaki kişilerden oluşuyordu. Hastaların tedavi süreleri Tablo 6 da verilmiştir. Ortalama tedavi süresi 10.4 ± 2.6 ay olarak saptanmıştır. Hastaların tedavi sırasında 39 (%4.8) unda ilaçlara bağlı komplikasyon geliştiği saptandı. Bunların 13 (%1.6) ünde hepatotoksisite, 11 (%1.4) inde ilaç reaksiyonu (kızarıklık, kaşıntı, döküntü), 7 (%0.9) sinde optik nöropati, 5 (%0.6) inde ampiyem ve 3 (%0.3) ünde ototoksisite geliştiği saptandı. Tablo 5. Hastaların tanı aldıkları kurumlar. VSD SSK hastanesi Devlet hastanesi Kurum hastanesi Tıp fakültesi Özel doktor Göğüs hastalıkları hastanesi Askeri hastane Kayıt edilmeyen Hastaların tedavi takiplerinde 774 (%89.0) ünün ilaçsız kontrole ayrıldığı, 42 (%4.8) sinin iş birliği yapmadığı ve 3 (%0.4) ünün akıbeti meçhul grupta olduğu tespit edildi. Hastaların tedavi sonuçları Tablo 7 de verilmiştir. TARTIŞMA Tbc hastalığının kontrol altına alındığının göstergesi, hastalığın görülme yaşının önce orta yaş grubuna, daha sonra da ileri yaş grubuna doğru kaymasıdır (3). Ülkemizde yapılan çalışmalarda hastalığın görülme döneminin halen genç yaş grubunda olduğunu görmekteyiz. Ankara da yapılan bir çalışmada olguları83.8 inin yaş grubunda, Erzurum bölgesinde hastaların çoğunluğunun 30 yaş altında, Antalya yöresinde hastaları47 sinin yaş arasında olduğu bildirilmektedir (4-6). Bizim çalışmamızda yaş ortalaması 38.9 ± 15.7 olarak tespit edildi ve olgularımızın %67.4 ü 45 yaş altında idi. Bu veriler ülkemizde ve ilimizde Tbc hastalığının henüz kontrol altına alınamadığının bir göstergesidir. Tbc hastalarının sosyokültürel ve sosyoekonomik düzeyleri genellikle düşüktür. Erzurum bölgesindeki hastalarda hiç okula gitmemişlik oranı %46, ilkokul mezunu olma oranı %44 iken, bu Tablo 7. Hastaların tedavi sonrası durumları. İlaçsız kontrol Akıbeti meçhul İş birliği yapmayan Vefat

6 Eskişehir Deliklitaş Verem Savaş Dispanseri nde Kayıtlı Akciğer Tüberkülozu Olgularının Değerlendirilmesi oranlar Ankara nın sosyoekonomik düzeyi düşük 2 nolu VSD bölgesinde %11.3 ve %58.2, İzmir bölgesinde %16.75 ve %53.4, Göller bölgesinde %25.2 ve %48.8 olarak saptanmıştır. Hastaların eğitim durumu ülkemizin sosyoekonomik düzeyine paralel olarak bölgeden bölgeye değişiklikler göstermektedir (4,5,7,8). Bu oranlar bizim bölgemiz için ise %3.6 ve %47.5 tir. Bizim hastalarımızın hiç okula gitmemişlik oranı ülke geneli ve diğer çalışmalara göre düşük olsa da hastaların çoğunluğunun eğitim düzeyinin düşük olduğunu tespit ettik. Bu eğitim düzeyindeki düşüklüğün Tbc mücadelesindeki en önemli sorunlardan birisini teşkil ettiğini düşünmekteyiz. Hastaların başvuru şikayetlerinden öksürük % , balgam çıkarma %62-64, gece terlemesi %48-91 oranında rapor edilmektedir (5,7,9,10). Bizim çalışmamızda da ilk sırada öksürük (%88.7), daha sonra da balgam (%69.9) ve gece terlemesi (%67.8) saptanmıştır. Bizim verilerimizde literatür bilgileri ile uyumludur. Ülkemizde uygulanan aşı şemasına göre şu anda 0 ve 7 yaşta BCG aşısı yapılmaktadır. Daha önceki yıllarda ise üçüncü ve dördüncü aşılar yapılmaktaydı (11). Bu şemaya göre başarılı bir aşılama programında BCG aşısı yapılmayan bireyin kalmaması gerekirdi. Ancak ülkemizde aşılama programlarının başarısı yeterli düzeyde değildir ve bölgeden bölgeye değişmektedir. BCG skarı bulunmayan hastaların oranı; Erzurum bölgesinde %61, Göller bölgesinde %26.9, İzmir bölgesinde %25, Ankara merkez 2 nolu dispanserinde takip edilen hastalarda ise %44 olarak rapor edilmiştir (4,5,7,9). Bizim hastalarımızda ise BCG siz hasta oranı %19.7 olarak tespit edilmiştir. Bu oran diğer çalışmalara göre oldukça düşüktür. İlimizde BCG skarsız kişi oranının düşük olmasının nedeni, ilimizde temel sağlık hizmetleri alt yapısının gelişmiş olması ve idari kadronun birinci basamak sağlık hizmetlerine, özellikle koruyucu sağlık hizmetlerine büyük önem vermesinden kaynaklanmaktadır. Hasta takip formlarında PPD sonuçları yer almakla birlikte, ülkemizdeki dispanserlerden yapılan çalışmalarda bu konu ile ilgili veriler genellikle verilmemektedir. İzmir de yapılan bir çalışmada hastaları42 sinde PPD kaydının olduğu belirtilmiş, Ankara da primer Tbc konusunda yapılan çalışmada ise ora96 olarak bildirilmiştir (9,12). Bizim çalışmamızda ise hastaların %49.6 sının PPD kaydı vardı. Test 15 yaş altındaki hastaları90 ına yapılmışken, 15 yaş ve üzerindeki grubu48.6 sına yapılmış olduğu saptandı. Hastaların PPD si testi %66.4 ünde 15 mm den büyüktü. Bunun PPD nin çocuklarda tanı amaçlı kullanılmasından, erişkin hastalarda ise Tbc tanısında PPD nin kullanılmamasından kaynaklandığını düşünmekteyiz. Tbc hastalarının, daha önceden Tbc li bir hasta ile temas öyküsü ülkemizde yapılan çalışmalarda %5.1 ile %34 arasında, geniş oranlarda bildirilmektedir (4,7,13). Temaslılardan olgu bulma oranı da %8.1 ve %8.2 olarak bildirilmektedir (14,15). Bizim olgularımızda da %26.5 (%18.4 aile içi, %8.1 aile dışı) temas öyküsü vardı. Tüm bu veriler temaslı muayenesinin yeni olgu bulunması açısından önemini bir kez daha vurgulamaktadır. Burada da dispanserlere önemli görevler düşmektedir. Sağlık Bakanlığı VSD Başkanlığı tarafından düzenli toplum taramaları yapılması, ekonomik ve pratik bulunmaması nedeniyle önerilmemekte, sadece riskli kurum ve iş yeri taramaları önerilmektedir (2). Olgularımızı12.6 sının yapılan esnaf ve işçi taramaları, işe, okula, yurda girecek ve askere gidecek kişilerden istenen sağlık raporu değerlendirmeleri sırasında ortaya çıkması konunun önemini gözler önüne sermektedir. Yukarıda sayılan gruplar düzenli toplum taraması değil riskli grupların taranmasıdır. Bu nedenle ülkemiz koşullarında ekonomik yükün fazla olduğu toplum taramaları yerine riskli grupların taranmasının yeterli olacağı kanaatindeyiz. Tbc tanısı mikrobiyolojik olarak konulmalıdır. Ancak ülkemizde önceki yıllarda yapılan çalışmalarda mikrobiyolojik inceleme ve basil pozitiflik oranları % gibi oldukça düşük oranlarda bildirilmektedir (4,5,7,16). Türkiye genelinde dispanserlerde basil pozitif tanı konma oranı 1995 yılında %16.6, 1997 yılında %19.8 olarak belirlenmiştir (15,17). Ancak son yıllarda yapılan çalışmalarda oranlar %54, %81.7 ve %83.4 gibi belirgin olarak artma göstermektedir (4,8,9). Bizim hastalarımıza mikrobiyolojik ola- 168

7 Kolsuz M, Ersoy M, Küçükkebapçı C, Metintaş M, Uçgun İ, Erginel S. rak tanı koyma oranımız %65.2, biyopsi ile tanı konulan hastalarımız ise %0.3 tür. Klinik ve radyolojik olarak tanı alan hasta oranı ise %34.5 idi. Türkiye standartlarında dispanserimizin tanı aşamasında mikrobiyolojik ve histopatolojik yöntemi kullanma düzeyinin yeterli olmadığını düşünmekteyiz. Bu oranı elde eden kurumumuzun aynı zamanda bölge Tbc laboratuvarı olması durumumuzun hazinliğini daha iyi göstermektedir. Balgam örneği incelemesinin olgularımızın %89.2 sinde yapıldığını tespit ettik. Burada tanı aşamasında hastadan ısrarla balgam örneğinin istenmesi ve sonucunun takip edilmesi, hastadan balgam örneği alınamıyorsa ileri tetkik (torasentez, bronkoalveoler lavaj, biyopsi) yapılabilecek bir üst hastaneye sevk edilmesinin tanı aşamasındaki başarıda önemli bir faktör olduğunu düşünmekteyiz. Hastalara ilk tedavilerinin VSD lerde başlanma oranı bazı çalışmalarda %26-37 oranında iken, bazılarında %60.9 olarak rapor edilmiştir (18,19). İlk tedavisinin kurumumuzda başlanma oranı bizim hastalarımızda %59.4 idi. Bizim oranımızın da yüksek olmasının sebebi dispanserimizin uzun yıllardan beri hizmet vermesine ve kuruluşumuzun bölge Tbc laboratuvarı olmasına bağlı olabilir. Çünkü Eskişehir bölgesinde çok sayıda hastane olmasına karşın Tbc kültürü sadece tıp fakültesi hastanesi ve kurumumuzda yapılmaktadır. Diğer kurumlarda Tbc den şüphelenilen hastalar balgam tetkiki için kurumumuza gönderilmekte ve eğer basil pozitifliği saptanmışsa tarafımızdan tedaviye alınmaktadır. Ülkemizde tedaviye uyum ve tedavi başarısı ile ilgili veriler bölgeden bölgeye değişiklik göstermektedir. Tbc tedaviye uyumsuzluk oranının %50 lerde olduğu belirtilmektedir (20,21). İlaçsız kontrole ayrılan hasta oranı Elazığ bölgesinde %58.8, Erzurum bölgesinde %55, İzmir de %80, Ankara da %90.08 olarak rapor edilmektedir (4,5,9,16). Bizim tedavisini tamamlayıp, ilaçsız kontrole ayırdığımız hasta oranımız %89.0 idi ve bu oran ülkemiz literatür verilerine göre orta sıralarda yer almaktadır. Bu nedenle tedavi konusunda dispanserimiz iyi bir düzeyde olsa da henüz istenilen yeterli seviyede olmadığını söyleyebiliriz. Bu çalışma retrospektif bir çalışma olması nedeniyle hasta bilgileri bazı bölümlerde eksiklikler içermektedir. Dispanserdeki hasta kayıt formlarının düzenli olarak doldurulmadığı bizim çalışmamızda da bir kez daha ortaya çıkmıştır. Bu formların eksiksiz olarak doldurulması dispanser çalışmalarının değerlendirilmesinde, istatistiksel veriler elde edilmesinde, ülkemizdeki Tbc sorunun boyutunun tespitinde ve gelecekteki Tbc mücadelesinde bizlere yol gösterici olacaktır. Tbc ile mücadelede VSD ler önemli görevler yürütmektedir. Tbc gibi bulaşıcı bir hastalıkla mücadele edildiği için, halk sağlığı açısından ciddi sorumlulukları bulunmaktadır. Bu mücadelede dispanser personelinin işini ciddiyetle yapması ve bilgi düzeylerini üst seviyede tutmaları çok önemlidir. Tüm bu eksikliklerin giderilmesinde dispanser personelinin eğitimi ile birlikte dispanser çalışmalarının merkezden değil, dispanser ortamında denetiminin de yapılmasının ve VSD ile diğer sağlık kuruluşlarının, hastanın sosyal güvencesine bakmaksızın iş birliği içinde olmasının, ülkemizdeki Tbc mücadelesinde ve verilerin sağlıklı olmasında faydalı olacağını düşünmekteyiz. KAYNAKLAR 1. World Health Organization: Treatment of Tuberculosis. Guidelines for National Programmes. Geneva, Özkara Ş, Aktaş Z, Özkan S, Ecevit H. Türkiye de tüberkülozun kontrolü için kılavuz. TC. Sağlık Bakanlığı Verem Savaş Daire Başkanlığı, Ankara, Koç HA, Karagöz T. Tüberkülozda epidemiyolojik ölçütler ve yaş grupları analizi. Solunum Hastalıkları 1997; 8: Kuzuca İG, Canbakan SÖ, Mutlu AG, Küsmez AC. Ankara 2 nolu Verem Savaş Dispanseri nde yıllarında izlenen 256 hastanın retrospektif olarak değerlendirilmesi. Solunum Hastalıkları 1999; 10: Aktaş E, Görgüner M, Sağlam L ve ark. Erzurum Verem Savaş Dispanseri nde kayıtlı aktif tüberkülozlu hastaların değerlendirilmesi (ön rapor). Tüberküloz ve Toraks Dergisi 1998; 46: Koç N, Keskiner N, Zeybekoğlu E ve ark. Antalya ili merkez ve ilçe dispanserlerinde 1995 yılında izlenen 335 tüberkülozlu olgunun değerlendirilmesi. XXI. Ulusal Türk Tüberküloz ve Göğüs Hastalıkları Kongre kitabı, Ekim 1996, Marmaris

8 Eskişehir Deliklitaş Verem Savaş Dispanseri nde Kayıtlı Akciğer Tüberkülozu Olgularının Değerlendirilmesi 7. Akkaya A, Şahin Ü, Turgut E, Ünlü M. Isparta ve Burdur bölgelerindeki verem savaş dispanserlerine kayıtlı tüberkülozlu olguların araştırılması. Tüberküloz ve Toraks Dergisi 1998; 46: Öztop A, Şirin Y, Oğuz VA, Çakmak R. Verem savaş dispanseri hizmet değerlendirme çalışması. Tüberküloz ve Toraks Dergisi 2000; 48: Kıter G, Coşkunol İ, Alptekin S. İzmir Eşrefpaşa Verem Savaş Dispanseri nde Ocak 1997-Haziran 1998 döneminde kayıtlı tüberkülozlu hastaların değerlendirmesi. Tüberküloz ve Toraks Dergisi 2000; 48: Şenyiğit A, Işık R, Coşkunsel N ve ark. Akciğer tüberkülozlu 441 vakanın retrospektif olarak incelenmesi. Solunum Hastalıkları 1997; 8: Çelenk M. Tüberküloz epidemiyolojisi. Türkiye Klinikleri Tıp Bilimleri Dergisi 1994; 14: Ekim NN, Levent E, Köktürk O, Küsmez C. Primer tüberküloz tanısında üç kriter. Solunum Hastalıkları 1998; 9: Özşahin SL, El R, Akkurt İ, Kısabacak Z. Verem savaş dispanserlerinin akciğer tüberkülozlu SSK lı hastalara yaklaşımı. Solunum Hastalıkları 1997; 8: Verem Savaş Daire Başkanlığı, Bilgi İşlem Merkezi 1997 Yılı Türkiye Geneli VSD çalışma raporu. 16. Deveci F, Muz H, Kıraç H. Elazığ Verem Savaş Dispanseri nde 1997 ve 1998 yıllarında izlenen 272 tüberkülozlu olgunun değerlendirilmesi. Solunum Hastalıkları 2000; 11: Verem Savaş Daire Başkanlığı, Bilgi İşlem Merkezi 1995 Yılı Türkiye Geneli VSD çalışma raporu. 18. Çalışır HC, Ulukavak T, Türker G ve ark. Tüberkülozda tedavi başarısızlığına neden olan etkenler. Solunum Hastalıkları 1997; 8: Doğan O, Kılıçkap Z, Erdoğan AR. Tüberkülozda bunaltı belirtileri ve depresyon. Tüberküloz ve Toraks Dergisi 1992; 40: Kocabaş A. Tüberküloz tedavisinin temelleri. Kocabaş A (editör). Tüberküloz Kliniği ve Kontrolü. Adana: Çukurova Üniversitesi Basımevi, 1991: Kocabaş A, Akkaya T, Gidener S. Tüberkülozlu hastalarda tedaviye uyumsuzluk sorunu. Tüberküloz ve Toraks Dergisi 1985; 33: Verem Savaş Daire Başkanlığı, Bilgi İşlem Merkezi 1996 Yılı Türkiye Geneli VSD çalışma raporu. 170