*Yrd.DoçDr. Gürsoy SOLMAZ

Transkript

1

2 Değerli okurlar, Geçtiğimiz aylar içersinde ilimiz yoğun ve hareketli günlere sahne oldu. Öncelikle başbakanımız Sayın Mesut Yılmaz ve beraberindeki bakanlarımızın ve Eğitim Gönüllüleri Vakfı yöneticilerinin ilimizdeki temel atma ve inceleme gezileri, geleceğin Van'ını oluşturmaya yönelik somut adımlarla tamamlandı. Eğitim Gönüllüleri Vakfı tarafından Valiliğimiz desteğinde yine Valilikçe tahsis ettiğimiz arazi üzerinde bir eşi İstanbul Fatih'te bulunan Eğitim Parkı'nın temeli atıldı; "Feyyaz Tokar Eğitim Parkı" Van'ın geleceğini oluşturacak olan çocuklarımıza çağdaş imkanlar sunacaktır. İlimize çevre illerden göç eden vatandaşlarımız, yaptığımız planlı ve programlı çalışmalar sonucunda, Van halkıyla ve kent yaşamıyla kısa sürede entegre olurken, sıcak yuvalarında huzurlu, güvenli ve mutlu olmanın hazzını yaşamaktadırlar. Tabiiki biz de vatandaşlarımızın mutluluğundan mutlu olmaktayız. Aç ve açıkta kalan hiçbir vatandaşımızın olmaması için de sosyal hizmet çalışmalarımız kesintisiz devam etmektedir. Değerli okurlar, Doğu Anadolu'da birlik ve beraberliğin sembolü olan, ilk defa stadyumlarda İstiklal Marşı okuyan ve yendiği-yenildiği bütün maçlarda sportmenliğini, centilmenliğini kanıtlayan Vanspor taraftarları bir hakemimizin basiretsiz yönetimi sonucu kamuoyu nezdinde suçlu ve hakedilmemiş konumda bırakıldı. Görevi tamamen tarafsız, objektif ve doğru haber vermek olması gereken bazı yazılı ve görüntülü basın organları bir spor müsabakasında çıkan, tartışma diyebileceğimiz hadiseyi abartarak, gerçekleri ters-yüz ederek okuyucularına sunmaları Türk basını adına üzüntü verici olmuştur. Bu olumsuzluklara karşın Van halkı sağduyusunu sonuna kadar muhafaza etmesini bilmiş, eşi benzeri görülmemiş bir şekilde de yasal tepkisini sergilemiştir. Vanspor aldığı ağır darbelere karşın özellikle ligin ikinci yarısında gerçek gücünü ortaya koyacak ve taraftarıyla, yönetimiyle, futbolcusuyla arzuladığı başarıya ulaşacaktır. Geçmişte yerel tiyatrolarla kültürel etkinlikleri takip edebilen veya turneleri bekleyen Vanlı sanatseverler, artık kendi tiyatrolarına kavuştu. Kültür Bakanımız Sayın İslemihan Talay tarafından açılışı yapılan ve "Sarı Naciye" oyunu ile "perde" diyen Van Devlet Tiyatrosu daha ilk günlerden itibaren izleyicilerin büyük ilgisiyle karşılaştı. Bununla birlikte Van'ın köklü sinemalarından olan Emek Sineması da kendisini yenileyerek günün en yeni filmleriyle kapılarını izleyicilerine açtı. Dünyada Van dergisi bu sayısında da ilginç fotoğraf ve değerli yazarlarımızın yazılarıyla bütünleşmiş içeriğiyle defalarca okuyabileceğiniz titizlikte hazırlanmıştır. Yazı, şiir ve fotoğraflarınızla sağlayacağınız katkılar dergimize güç katacaktır. Yeni sayıda buluşmak üzere hoşça kalın. İçindekiler Eski Van Evleri 2-4 Çay ve Vanlı 5-7 Van'da Su ve Işık 8-ll Van Çorapları Gürpınar Hoşap Medreseleri Şipanaya Takılanlar Vankulu Mehmet Efendi Pişik ile Canavarı 32 Kapak VAN BAHÇESARAY-Van Evleri ve Su Foloğraffatih SÖNMEZ

3 *Yrd.DoçDr. Gürsoy SOLMAZ Bar oynayan dağların orta yerinde, Anadolu'nun nazar boncuğu Van Gölü kıyısında mekân tutmuş Van; geçmişten bugüne pek çok uygarlıklara merkezlik yapmış, kültürlerin üst üste oturduğu güzel bir serhat şehrimizdir. Gölün kıyısındaki tarihi kalesi gökyüzüne doğru sıkılmış yumruk misali Türk olmanın simgesi gibi... İşte bu tarihi kalenin hemen güneyinde göl kıyısında eski Van şehri yer alıyordu. Fakat Birinci Dünya Harbi'nde Sarıkamış felaketinden sonra ilerleme fırsatı bulan Ruslar 34 ay 13 günlük bir işgali başlattılar, Van'da... Ruslarla işbirliği yapan Ermenilerin de marifetiyle Van halkı zulme uğrayınca evlerini barklarını bırakıp muhacir düştüler. Bu arada özellikle Ermenilerin yaptıkları kıyım, işkence ve zulümlere Rus askerleri bile dayanamamışlardı. Bu gergef içinde 30 bin yöre insanının şehit edildiği doğru bir tahmindir. 34 ay 13 günlük işgal 2 Nisan 1918'de sona erince hayatta kalabilen Vanlılar şehirlerine geri dönünce her yanı yerle bir edilmiş, koca şehri yakılıp yıkılmış durumda bulmuşlardı. Ermeni tahribatından geriye kalan, bir cami, birkaç türbe ve tarihi kalesiydi. Her şey hunharca ve bitmez bir kin hıncıyla tarumar edilmişti. Memleketlerine geri dönen Vanlılar tarihi Türk evlerinin örnekleriyle yeniden yapılanmaya giriştiler. Ama artık Eski Van'a yerleşemezlerdi.

4 Bu defa göle 7 km daha uzakta yeni Van'ı imar ve tevsi etmeye başladılar. Bu sebeple de yörede geleneksel olarak kullanılan kerpiç ile özellikle iki katlı güzel evler yaptılar. Bugün bu evlerin 1907 tarihini taşıyanı varsa da genelde Van'daki evler Nisan 1918'den sonra yapılmıştır. Bizim değineceğimiz evler ise 1918 sonrası yapılan güzel ve görkemli Van evleridir. Yazık ki günümüzde yeni yapılaşmalar bu güzelim eski Van evlerinin birer birer hızla yok olmasına sebep olmaktadır. Bugün Van'da özellikle Sihke Caddesi eski evleriyle bezeli görkemini muhafaza ediyorsa da bu evlerin önlerine dikilmiş yazılardan kooperatiflere verildikleri anlaşılmaktadır, ki bu sebeple yıkılmayı bekledikleri de gerçektir. Bu evlerden Saraçoğulları'nın, Dilaveroğullan'nın ve Yörük ailelerinin elindeki binalar anlatmaya değer özellik ve güzelliktedirler. Sadece isimlerini arz ettiğimiz ailelerin bu evler değil, aynı misal pek çok evi dahi konu edebilecekken yazımızın sınırlı olması buna engel... Van'daki evler malzeme olarak kerpiçten yapılmış, tek katlı oldukları gibi iki katlı olarak da bina edilmişlerdir. Evler daima bahçelidirler. Dolayısıyla eve girişi sağlayan bir giriş kapısı olduğu gibi, bahçeye açılan ikinci bir kapıları da vardır. Kapıların tokmakları, sağırlık denilen üst taraflarındaki ve pencerelerindeki süslü demir koruyucuları ise başka bir güzellik arz ederler. Bu cümleden olarak Van'daki evlerin genel özelliği şöyledir: Kerpiçten yapılan evler iki katlıdırlar. Alt katta sofa (salon), banyo, mutfak, kiler, ambar gibi bölümler yer alıyorken ahşap bir merdivenle çıkılan üst katlar ise mevcut salona karşılıklı yapılmış odalardan müteşekkildir. Evler tamamen çatısız olup, üstü ahşap atmalar, kamışlar ve üzerine yığılmış topraktandır. Bu örtü tipi Anadolu'nun her yerinde olduğu gibi dam diye adlandırılır. Bu evler gayet sağlıklı olup, yazın serin kışın da sıcaktırlar. Duvarda gömme dolaplara sık rastlanır. Giriş kapıları ya ağaçtan yahut da sac kaplamalı ahşap malzemeden yapılmıştır. Vanlı ustaların yaptığı kapı tokmakları bu kapılarda güzel bir hanımın kulağındaki gösterişli küpe gibi hemen göze çarparlar. Mümkün mertebe evlerde balkon da yapılı olup, balkonlar üst kattadırlar. Damların ve balkonun etrafı güzel ahşap alınlık- 3

5 laıia süslüdür. Her evde eksik olmayan şey ise evin damına (çatısına) çıkmayı sağlayan ahşap malzemeden yapılmış olan merdivenlerdir. Evlerin üzerini (damını) sık sık düzeltmeye yarayan loğ taşlarını da belirtmeliyiz. Bir kısım evlerde ay-yıldız veya balık figürleri de süs olarak kullanılmıştır. Damlarda biriken kar ve yağmur sularını tahliye etmeye yarayan ve Van'da şuratan denilen oluklar da belirtmeye değer. Çıkışları hemen sokağa açılan evlerin arka kapıları bahçeye açılır. Evlerin cepheleri genellikle Göl'e doğru bakar. Bu sebeple de gün hatunlarında gölü yalayarak evlere ulaşan güneş ışınları bu evlerin camlarında çok güzel yansımalarla göz kamaştırır. Ahır, merek, odunluk gibi yapılar evlerin bitişiğinde yapılmıştır. Her evde olmamakla birlikte tandır, şömine, ocak gibibölümler de alt katlardaki mekanlarda bulunur. Eski Van evlerinin sakinleri kehriz denilen yeraltı su teşkilatından yararlanmışlardır. Fakat bunların hemen tamamı günümüzde hizmet dışıdır. Sonradan yapılmış sulama kanalları ise evlerin önünden geçerken tatlı bir görünümle akar... Bugün bu evlerin bir kısımları hali hazırda kullanılıyorken, bir kısımları da metruktur. Yazık ki bu evlerin terk edilenleri önümüzdeki birkaç yılda yerlerini beton yığını yeni binalara bırakacaklar. Hiç olmazsa bunlardan bir kısmının muhafaza edilmesi gelecekte Van turizminin ana öğelerinden bir motif gibi ziyaretçilerini gözleyecektir. *100.Yıl Üniv. Fen Edb. Fak. Tarih Bölümü 4

6 Aydın TALAY Dağlar arasında bir cenneti andıran Van'ımızın özelliklerinden biri de çaya olan tutkusudur. Gerçi dünyanın çeşitli ülkelerinde insanlar birbirinden az farklı da olsa hiç değilse kahvaltı sırasında bu meşrubatla ilgi kurar ise de Vanlının çayla irtibatı bir başkadır. Sabah kahvaltısında bir iki bardak yuvarlamakla iktifa etmez, uğradığı heryerde, dükkânda, okulda, dairede, ev ziyaretlerinde ve benzeri diğer yerlerde hemen bir nida yükselir: -Koş oğlum abine bir çay söyle. Birkaç tane içersiniz fakat hemen vardığınız yerde yine samimi ikram ve ısrar devam eder. -Ağabey yani bir çayımızı da içmeden mi gideceksiniz? Vanlının çayla olan bu samimi dostluğu aslında sohbetin, yakınlaşmanın verdiği yıllar öncesine dayandığı gibi ihtiva ettiği tein maddesine rağmen fazla koyu içilmediği için aslında güzel bir alışkanlık olduğu gibi aynı zamanda bir sağlık işaretidir. 5

7 Vanlı kardeşim mikrobiyolojik yönden zaman zaman tehlike gösteren su ihtiyacını kaynatılmış şekilde karşılamış olmaktadır. Öte yandan biz çayı yine kendimize has özellik olarak kesme şekerle ve şekeri ağzımıza koyarak "kırtlama" denilen usulle içliğimiz için genellikle az şeker alarak vücut dengesini korumaya gayret göstermekteyiz. Meşhur seyyahımız Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Vanlıların Erek Dağı'nda yapılan bal şerbeti ile Sergüloğlu, Şiyan adlı üzüm şırası, elma ve dibas denilen bir şerbet içtiklerini beyan etmekte ise de herhalde 0 da şimdi aramızda olsa kısa bir müddet sonra çaya alışırdı. Eskiden çay, kanaatimizce daha fazla içilirdi. Zira semaverin ayrı bir havası ve insanlarla bütünleşen bir musikisi vardı. Tunç (pirinç) bakır, gümüş kaplamalı, saç ve tenekeden özen gösterilerek çeşitli boy ve desenlerde yapılan semaverler günde en az iki-üç defa kurulur ve başına geçilerek bağdaş kurulurken huzur ve sükunun verdiği o derin hava teneffüs edilirdi: Semaverler fıkır fıkır İş yolunda tıkır tıkır Çay boğazda lıkır lıkır Kırmızı çay, kırmızı çay Dışarıdan gelen insanlar fokur fokur buharı üstünde bu sıcak çaydan fazla içmeyi yadırgayınca: -Abi Allahını seversen çay nedir say nedir? denilirdi. Sıcak çayın buharı ile beraber çay ve sohbet yudumlanırken saatler sürer gider, hal hatır sorulur ve dostluklar tazelenir. Fakat Vanlım bununla da yetinmez ah nolaydı 6

8 Van Gölü çay gölü olaydı özlemini şöyle dile getirir: Hoş olaydı ah bu gönül Kırmızı çay, kırmızı çay Çay gölü olaydı bu göl Kırmızı çay, kırmızı çay Verseler bana köşk saray Para cepte olsa nanay Yine benim muradım çay Kırmızı çay, kırmızı çay Para cepte teker meker Birleşti mi çayla şeker Paraları cepten çeker Kırmızı çay, kırmızı çay Altmışlı yıllara gelinceye kadar kahvelerde tek çay vermek ayıp sayılır ve "tekeş" denilen ikinci çay da birlikte konulurdu. Çay bardakları da diğer illerden biraz daha büyük olur ve "Yetim doyuran bardaklar" denirdi. Bir elinde yirmiye yakın çayı elvan elvan tabakları ile alan çaycılar ateş gibi dönerken sohbetler de koyulaşırdı. Vanlının birine gittiği toy (düğün) soruluyordu. Biraz kızgın, biraz alaylı bizimki şöyle sitem ediyordu; "Gardaşım kuzu, çeşit çeşit yemeklere diyecek yok ama başını yesin bir çay bile vermediler içağ." Van'ın dışında olan değerli hemşehrilerimiz lavaş ekmek, Görendaş peyniri ve Salman'ın çayını baklava-böreğe değişirler mi acaba? *Van Belediye Başkanı

9 *Doç Dr. Hüseyin ÇELİK Van, tarihî zenginliği kadar tabii güzelliği de olan bir ilimizdir. Bazı şehirler vardır geçmişten günümüze gelen; bunların tek özelliği stratejik önemleri, yani konumlarıdır. Mesela Bitlis ilimiz bir geçidi kontrol etmek için kurulmuş bir kale şehridir ve bunun dışında bir özelliği olmayan tipik bir örnektir. Van'ın bir çok uygarlığa beşiklik ve başkentlik yapması tesadüfi değildir. Erek dağının kucağında oturmuş şehrin Van Gölü ile olan muhabbetine de diyecek yoktur. Yani dağ ile derya arasındaki düzlüğe kurulan Van, hem hürriyetin sembolü olan dağdan, hem insan ruhundaki sonsuzluk özleminin, enginliğin sembolü olan deryadan nasibini alır. Van Gölü her ne kadar bir göl ise de hiçbir Vanlı ona "göl" sıfatını yakıştırmaz. Vanlılar "deniz kenarına giderler", "denizde yüzerler", "denizden balık avlarlar". Haksız da değiller. Hazar, diğer denizlerle bağlantısı olmadığı halde niye "deniz" diye anılır da Van Gölü niçin "göl" olarak anılsın. İlkçağ filozoflarından Empcdokles'ten beri,.doğruluğu tartışılsa bile, insanlar varlığın temeli olarak dört unsuru kabul etmişler. Bunlar: su, ateş (ışık), hava ve topraktır ve bundan dolayıdır ki tarih boyunca insanlar sözkonusu maddelerden kutsal icad etmişler ve bunlara tapmışlardır. Van, ışık ve suyun terkipler oluşturduğu, suyun ve ışığın insanları büyüleyecek şekilde kucaklaştığı nadir şehirlerimizdendir. Başet dağından, güneşin doğuşunu seyretmek, tek ke- Fotoğraf: Yalçın KİTAPÇI

10 lime ile büyüleyicidir. Güneş, altın bir tepsi gibi aniden doğar ve siz bu manzara karşısında evrenin ve yaratıcısının azameti karşısında ne kadar küçük, ne kadar aciz olduğunuzu anlarsınız. Başet'te temmuz ayında bile çoğu zaman tamamen erimemiş olan kar kümelerine çarpan güneş, karın cam kristallerini andıran taneciklerinde milyarlarca güneşe dönüşür. Başet'te, Keşişgöl yaylasında ağustos ayında bile gece boyunca üşüdüğünüz için güneş üzerinize rahmet olarak doğar. Uzaklardan duyulan tek ses sürülerin çıngırak sesleri ve köpek havlamalarıdır. Bu yaylalarda, kendinizi dağlar kadar hür hissedersiniz. Tabiatın koynunda, zorlukları ile beraber güzelliği bol olan bu yayla hayatına ne yazık ki son yıllarda terör korkusu düşmüştür. Van, başta Zernebat olmak üzere sular şehridir. Bu açıdan Bursa istisna edilirse çok az şehrimiz Van kadar güzelim kaynak sularına sahiptir. Bir anne şefkatiyle şehri kucaklayan Erek dağı, buz gibi sularını cömertçe akıtır. Ne yazik ki sunulan bu nimetten belediyelerin, belde halkının gerektiği gibi yararlandığını söylemek mümkün değildir. Ermeniler tarafından 1915'te yakılıp kül edilen eski Van şehrinin yanıbaşında, toplu bir mezar taşı gibi duran Van kalesi, diğer bir su deposudur. Evliya Çelebi'nin yatan bir deveye benzettiği Van Kalesi yaşlılığına ve tarih yorgunu olmasına rağmen sütünü cömertçe sunmaktan geri durmaz. Kalenin her tarafından içilesi sular fışkırır. Vanlıların piknik alanlarından biri olan kale civarı aynı zamanda bir tarihin gömülü olduğu yerdir. Yangın artığı olarak ayakta kalan birkaç minare, insana, insanoğlunun yerine göre ne kadar zalim ve tahripkâr olabileceğinin hikayesini anlatırlar. Yolunuz Yalçın Kitapçı'ya düşerse, onun çekip tabettirdiği Van Kalesi tablosundan isteyin. Bir gelincik tarlasından çekilmiş resim, Van Kalesinin şehirle, bulutlarla. Erek dağı ile hasılı etrafın bütün güzelliği ile ne kadar muazzam bir senfoni oluşturduğunu gözler önüne seriyor. Van'ın Gürpınar ilçesi tıpkı adı gibi gür akan pınarların beldesidir. Van'ın hem sulama suyu, hem içme suyu büyük çapta buradan gelir. İçme suyunu taşıyan iki metre çapındaki su borularının adeta orta büyüklükte bir ırmak olan Şamran kanalının aynı kaynaktan beslendiği, insana pek inandırıcı gelmiyor. Gürpınar'ın birkaç kilometre ötesindeki su kaynağına ulaştığınız zaman dehşete kapılıyorsunuz. Kupkuru, doğru dürüst ot bile yeşermeyen bir dağın eteğinden hem de kırk elli metrekarelik bir noktadan bir ırmağın nasıl gümbür gümbür fışkırdığını görünce gözlerinize inanamıyorsunuz.

11 Çatak ilçesine uzandığınızda, Ganispı denilen su kaynağı sizi tam manasıyla büyülüyor. Bir kaya kovuğundan, süt beyazlığında akan su, ne yazık ki mevsimlik akışını yaz ortasında keser. Bir sonraki baharda o muhteşem konserini tekrarlamak üzere enstrümanlarını toplar. İlçeyi bölerek geçen ırmak, Basra körfezinde biten yolculuğuna etrafındaki ceviz ağaçlarına, içindeki alabalıklara veda ederek devam eder. Türkiye'ye en tepe noktadan bakan Başkale ilçesinden Van'a doğru geldiniz mi size Hoşap çayı eşlik eder. Zernek barajında hızı kesilinceye kadar çay, aracınızla yarışır adeta. Lüzumsuz bir gayretkeşliğin sonucu adı Güzelsu diye değiştirilen çay ve bu çaya adını veren belde, halk arasında eski adıyla anılmaya devam eder. Hele bir kartal yuvasını andıran Hoşap kalesi görülmeye değer. Asırlardan beri dibinde çağıldayarak akan suyla dostluğunu sürdüren kale, geçmiş güzel günlerini hasretle anarak yaşayan, teselli bulan, dişleri dökülmüş bir ihtiyarı andırır. Zamanın acımasız çarklarından o da yeteri kadar nasi- bini almıştır. Muradiye, Çaldıran istikametine uzandığınızda sizi ilk olarak karşılayan Mermit çayıdır. Mermit çayı sadece Van'daki inşaatların kum yatağı değil, aynı zamanda Van Gölü'nde yetişen tek balık türü olan "inci Kefalf'nin ilkbaharda akın ettiği bir kaynaktır. Vanlılar ilkbaharda mangallarını kaptıkları gibi Mermit'in kenarında hem balık avlamanın zevkine varır, hem de kendilerine canlı balık ziyafeti çekerler. Mermit çayı, bugünlerde üzerinde inşa edilen Sarı Mehmet barajı ile dünya evine girmeye hazırlanıyor. Vilayet merkezinden yaklaşık yüz kilometre ötedeki Muradiye şelalesi, türünün en güzel örneklerindendir. Suyun köpürerek, yüksekten düşerken çıkardığı feryadı burada en net biçimde duyarsınız. Muradiye şelalesinde, su sesiyle zamanın akışını iliklerinize kadar hissedersiniz. Karşıya geçmek için yapılan basit asma köprüsünde yürürken bir an kendinizi sırat köprüsünde zannedersiniz. Şelalede, günün hemen her saatinde ışıkla suyun oynaştığına şahit olursunuz. Bir anda suyun prizmasından geçmiş ışığın bir yığın irili ufaklı gökkuşakları oluşturduğunu çok kez görmek mümkündür. Biraz aşağıda, şeytan köprüsünün altında, iki taşın arasına sıkışan suyun, buradan kurtulmak için ne kadar asabı bir çıkışla kendisine yol bulduğunu dehşetle seyredersiniz. Çoğunlukla suların akış serüveni göllerde veya denizlerde noktalanır; tıpkı insanın yeryüzündeki serüveninin ikinci dirilişe kadar mezarda noktalanması gibi... Van'da da akar suların çoğu uzun yolculuğun yorgunluğunu Van Gölü'nde atar. Suyun ışıkla dansı burada da devam eder. Uçak, Van havaalanına inmek üzere alçalmaya başlayınca mavinin binbir tonu ile karşılaşır. Akar sular akışını bir süre gölün içerisinde 10

12 de sürdürür ve kavuşma tamamlanır. Akşam vakitlerinin şairi Ahmed Haşim, "Merdiven" şiirinde suların yandığından sözeder. Van Gölü'nde gurubu seyrederken gerçekten suların yandığı vehmine kapılırsınız. İster Toprakkale'den ister Van kalesinden veya başka bir yerden, nereden seyrederseniz seyredin Van'da gurup, insanı çıldırtacak kadar güzeldir. Güneşin, Tatvan istikametinde gitmesi gölde altın rengi bir yol çizer. Bu pitoresk atmosfer içerisinde gözler bu güzelim manzara ile meşgulken tefekküre dalar, kendi faniliğinizi düşünürsünüz. Gün batımı eskiden beri insanoğluna gençliğin bitimi, ihtiyarlığın başlangıcını hatırlatagelmiştir. Van, Doğu Anadolu'da bulunmasına rağmen en çok güneş alan vilayetlerimizden biridir. Bundan dolayıdır ki, burada ışıkla suyun muaşakası mevsimlik değil, yıl boyunca devam eder. Van Gölü'nden başka Van vilayetinin sınırları içerisinde irili ufaklı daha bir yığın göl yardır. Muradiye ve Özalp ilçeleri arasındaki Süphan golü, Çaldıran"daki Kaz gölü, Erciş-Doğubayczid arasındaki Hasan Temuran gölü. Erçek gölü, Sıhke (Bostaniçi) gölü, Özalp ilçesindeki - Cenge gölü, Ermanis gölü, Erek dağının arkasındaki Keşişgöl I yaylasında bulunan ve kendi çapında bir kuş cenneti olan Turna gölü, Van Gölü'nün yavruları sayılabilecek göllerdir. Buralarda da ışıkla suyun dansı, ressamların çizmekten. renklendirmekten aciz kalacakları kadar cilvelidir. Y. Y. Ü. Ziraat Fakültesi öğretim üyelerinden Doç Dr. Osman Çetinkaya ve Dr. Mehmet Sarı sözkonusu göller üzerinde bilimsel araştırmalar yapıyorlar. Ne yazık ki bugüne kadar bu su kaynaklarından yok denecek kadar az yararlanabilmişiz. Dünya su için kavgaya tutuşurken ve suya hasretken, biz sahip olduğumuz nimetlerin yeni yeni farkına varmaya başlıyoruz. Su akar. Türk bakar sözünü haketmediğimizi, ülkemi/in dört bir yanında inşa edilen ve edilmekte olan barajlarla, hidroelektrik santralleri ile sulama kanalları ile gösterdik. Her biri başlıbaşına birer güzellik kaynağı ve nimet olan göllerimizi de ancak en iyi şekilde değerlendirerek "Su durur. Türk uyur" yakıştırmasını haksız çıkarabiliriz. Öyle ya Abdülhak Hamid'in dediği gibi: Biri endişeden aman bulmaz Biri endişeye zaman bulmaz. Van, su ve güneş zengini bir şehir olmasına rağmen bu zenginlikten yeterince yararlanamıyor.işin maddi faydası bir yana, bir çoğumuz bu güzelliklerin farkında bile değiliz. Sanırım çoğumuz bakıyoruz, ama görenimiz pek azdır. Buyurun sözünü ettiğimiz güzellikleri bir de gaflet veya ülfet perdesini aralayarak keşfetmeye çalışalım. Tabii ki basar duyumuzun yanına bir de basireti katarak... 1OO.Yıİ Üniv. Fen ve Edb. Fak. 11

13 Çorap örmede önemli olan ipliğin hazırlanmasıdır. İplik ne kadar ince eğirilirse (bükülürse) örülen çorap o kadar makbul olur. El sanatlarımız içerisinde önemli bir yeri olan çoraplar, genelde kadınlar tarafından büyük bir maharetle örülür, köylerde çorap çoğu zaman satın alınmaz, kadınlar tarafından iplikle örülecek çorabın özelliğine uygun olan incelikte üçem (üçkat) veya iki kat olarak teşi ile eğrilerek örgüye hazırlanır. Çoraplar renkli, desenlerle süslü olarak örülecekse örgüye hazırlanan iplikler kök boyalarla boyanır. Kullanılan beyaz renkli iplikler naturel renk olup Van beyazı olarak bilinen kirli beyazdır. Siyah ve kahve renkli olanlar da yine natureldir. Bunların dışındaki renkler ise boyamadır. Köylerimizde genellikle ihtiyacı karşılama amacı ile dokunduğu halde şehirde de bu

14 geleneği sürdürenlere rastlanmaktadır. Son zamanlarda şehirde örülen çoraplarda saf yün kullanılmasa da akrilik kullanılarak renkli desenlerde süslü kısa konçlu çoraplar genç kızların çeyizlerinde önemli bir yer tutmaktadır. Köylerimizde; tarlasında, bahçesinde yada ev işlerinde çalışan kadınlar boş zamanlarını çorap örme ile değerlendirdiği gibi bir yere gittiği zaman yolda bile büyük bir ustalıkla çorabını örebilir. Van ve yöresinde örülen çoraplar renklerine göre, renkli ve renksiz olarak iki türlü örülür, ayrıca boyuna göre de kısa ve uzundur. Uzun çoraplar genellikle erkekler tarafından giyilir. Konç lastikli yada lastiksiz olup, lastiksiz olanların kenar kısmında binitleri vardır. Bu biritlerden çorabın kendi ipliğinden hazırlanan bir kordonla bacağı saracak şekilde dolanarak bağlanır. Böylelikle düşmesi önlenir. Erkek çoraplarının konç'u geniş örülür, şalvarın yada pantolonun paçası çorabın içine bırakılır. Bu tür çoraplar tozluk vazifesi görür. Erkek çoraplarında renkli desenli olanlara rastlansa da çoğunlukla düz renkli ve örneklidir. Ancak burun kısmı renkli desenlerle süslüdür. Kadınların giydikleri uzun çoraplar ise çok renkli motiflerle süslü boğazı lastiklidir. (Çorap lastiği olarak adlandırılan bu lastik sık örgülü açılmayan örgüsü farklı teknikte bir lastiktir.) Bunlar özel günlerde giyilir ve oldukça ince bükümlü çorabın her tarafı motiflerle süslüdür. Bayanların giydiği fazlaca tercih edilen bir çorap türü de kısa konçlu, lastik çoraplardır ki, bunlarda yine çok renkli motiflerle süslü topuk ve ayağın alt kısmı çizgili yada tek renk desenlidir. Çocuk çorapları da renk, 13

15 14 desen, motif ve teknik bakımından büyüklerin giydikleri çorapların aynısıdır. Çoraplar beş şişle örülür dikişsizdir. Örme tekniği bakımından iki türlüdür. Çorap ya burundan başlanır konçta bitirilir, yada koçtan başlanarak burunda bitirilir. Burun şekli yuvarlak ve sivri burundur, sivri burun daha çok renkli desenli çoraplarda görülür, az ilmek sayısı başlanarak örülür. Yuvarlak burun ise düz renkli örnekli çoraplarda kullanılır. Çorap örmede önemli olan ipliğin hazırlanmasıdır. İplik ne kadar ince eğirilirse (bükülürse) örülen çorap o kadar makbul olur. İplik eğirildiktcn sonra örgüsü muntazam olsun diye üzerindeki fazlalıklar örgü şişi ile toplanıp alınır. Çorabı ören kadın örme esnasında örgü şişinin birini örgü ipliğine bir kez dolar, ipliğin bir ucunu ayak parmaklarına takar, şişi sürtmek suretiyle ipi fazlalıklardan temizler. (Bu işleme kerdis denir) Çorap örülüp bitirildikten sonra alevden geçirilerek üzerindeki fazla kıllar temizlenir. Çorap yıkanır ve tahtadan yapılmış çorap kalıplarına geçirilir. Kalıba geçirilen çorap adeta ütülenmiş olur. Çoraplar arasında en makbul olanı üçem iplikle örülüp, yüzükten geçen çoraptır. Bu çoraba "yüzükten geçme çorap" denir. Bir bayan yüzüğünden geçecek incelikte olup, büyük bir ustalıkla örülür. Hakkâri tarafında bu tür çorapların ipliği örücü kadının baş parmağının tırnağını uzatıp ortasını delerek buradan geçirmek suretiyle ipliğine bir incelik vererek ördüğü söylenir. Çoraplarda kullanılan motifler de önemli özellik arz eder. Gelin çorapları, damat çorapları yada hediyelik çoraplarda kullanılan motifler birbirinden farklıdır. Erkek çoraplarında kullanılan yıldız motifi sonsuzluğu ve mutluluğu ifade eder. Yine erkek çoraplarında

16 kullanılan Gülendan (gül ağacı) motifi sevgi ifadesidir. Kadın çoraplarında gül, küpe, gönül çengeli, yıldız ve koçbaşı motifleri v.b. kullanılır. Çoraptan bu kadar bahsedip de çoraplar için söylenen manilerimize değinmeden geçmek olmaz. O zaman birkaç mani ile çoraplar bahsimizi kapatmaya ne dersiniz? Çorabı çektim dizime Çıktım Erek'in düzüne Göz göze bakışırken Hasret kaldım yüzüne Çorabı dokumuşam Sandığıma goymuşam Çatla patla gaynana Senden öne geçmişem Boşevik dokumuşam Üskükten geçirmişem Çok gonuşma gelinim Senden öne geçmişem 15

17

18

19 yetine geçmiştir Malazgirt zaferinden sonra hali ile Gürpınar mıntıkası da Türklerin eline geçmiştir. Selçuklulardan sonra yöreye, İranlılar. Cezayirliler ve Karakoyunlular hakim olmuşlardır. Daha sonra Akkoyunlu ve Safevilerin hakimiyetine geçen bölge 1514 Çaldıran savaşından sonra Osmanlı İmparatorluğuna katılmıştır. 1. Dünya Savaşı'nda Rus ve Ermeniler tarafından işgal edilen bölge 1 Nisan 1918 tarihinde kurtarılmıştır. COĞRAFİ KONUMU Havasor ovasında kurulu olan ilçe merkezinin etrafı dağlarla çevrilidir. Kuzeydoğuda Hirapit dağı (3850 m), güneydoğusunda İspiriz dağları (3587 m), Arabi dağı (3250 m), güneyinde Çalban dağı (3250 m), ovanın doğusunda Basit dağı bulunur. Önemli akarsııları Hoşap çayı. Kırom çayı ve Şairinin kanalıdır. Doğu Anadolu tipi yayla ikliminin hüküm sürdüğü yörede, dağlar genellikle çıplak, bozkır bitki örtüsündedir. Yazın sıcak ve kurak, kışın karyağışlı ve soğuk geçmektedir. TARİHİ VE TURİSTİK YERLER HOŞAP (HOŞ-AB GÜZELSU) KALESİ Güzelsu köyünün Sarp kayaları üzerinde 1643 yılında Mahmudi beylerinden SARISÜLEY- MAN tarafından yaptırılan üç surla çevrili muhteşem bir yapıttır. Kalenin içinde iki cami. üç hamam, çeşmeler, 360 oda, yeraltı zindanları, ambarlar, kuyular, gözetleme kuleleri ve çeşitli eğlence yerleri vardır. Rivayete göre kale mimarı Tilma adında birisidir. Kale kapısında 6 satırlık Farsça yazılı kitabenin okunabilen kısmı şöyledir: Süleyman bi-lütf-ü fazl-ı Hûda Bina Kardi in Burcu heybet nüma Be serhat seyir kest şeddi Cedid Ki keşte e zbi-bina eseri talime HOŞAP KÖPRÜSÜ Kalenin güney eleğinde Hoşap çayı üzerindedir. Bu köprü Mahmudi beyi Zeynel tarafından 1500 yılında yaptırılmıştır, taştan yapılan Hoşap köprüsünün üzerinde Türkçe olarak aşağıdaki metin bulunmaktadır: Nesli Halit İbni Zeynel Evliya Bir Sırat-ı Mustagil etti Ehya ÇAVUŞTEPE KALESİ Van'ın 74 km güneydoğusunda bulunan Çavuştepe kalesi M.Ö yılları arasında hüküm süren II. Sarduri tarafından yaptırılmıştır. Kale Van- Başkale yolu üzerindedir. Günümüze kadar sağlam kalan 5-6 m yüksekliğindeki kale duvarları, su sarnıçları, kült merkezi ve poterni ile tapınak ve sarayındaki özenli işçiliği görülmeye değerdir. Giriş kapısının hemen batısından doğuda uç kaleye uzanan alın içinde çok sayıda atölye binaları bulunmaktadır. Bu atölyeler kalenin inşasından çok sonra yapılmıştır. Çavuştepe kalesi M.Ö. VII. yüzyılın sonlarında İskit akınları ile yıkılmıştır. İS

20 ZERNEK KALESİ Hamurkesen köyünde bulunan kale ilçeye 15 km uzaklıktadır. Edinilen bilgilere göre 1384 yılında yapılmış olan kalenin Başerat Bey tarafından yapımına başlanmış, ancak torunu Eyüphan Bey tarafından bitirilmiştir. ZERNEK CAMİİ Kaleden 200 yıl sonra yapıldığı söylenmektedir. İşgal kuvvetlerinin yurda girmesi ile Ermeniler tarafından yıkılmış ve yağmalanmıştır. Tamirat gören cami ibadete açıktır. Ahlat taşından yapılan cami kapısında taş üzerinde yazılı kitabede Hazrcti Seyid Muhammed, Kane Fağri Abidin Fisebillilah i Abn-a Cami i li Salihin Ca fe-i ıhanm-a tebrik-i mın fehz-i ilah Farzu gulluh-u mu ekfe ya rihimi salihin Açıklaması: Seyyid Muhammed adil, mümin bir kişidir. Ben bu camii Allah'ın verdiği kuvvetle yaptım. Yarab yazdığım tarih senin kuvvetindir. Allah'ım beni affet, Camii koru senin rızan için yaptım. KIRKGEÇİT KALESİ (Sarı Süleyman Bey tarafından yapıldığı söylenmekledir.) Köyün 15 km batısında Kündür mağarası, 16 km batısında Dcrmeryem kilisesi bulunmaktadır. Üzerinde kabartma yazılar vardır. YOLDÜŞTÜ KELEREŞ KALESİ Tarihi çok eskiye dayanan kale, geniş bir alanı kaplamakta olup, dağın tepesinde kurulmuştur. Rivayete göre Kelereş çok soğuk olduğu için Ağni adındaki hükümdar daha aşağıda Ağnı kalesini inşa etmiş ve buraya yerleşmiştir. (Yoldüştü köyünün eski adı Pagaağni'dir) TİRSİN YAYLASI Eskiden etrafı surlarla çevrili olan bu şehrin sur kalıntıları halen mevcuttur. GİYİMLİ KÖYÜ TEPESİ Tahminen köyden 500 m uzaklıkta olan bu tepe kazıldığında 1 m derinlikte temeller çıkmaktadır. Bu temellerde bol miktarda tarihi eser ve levhalar bulunmuştur. Bu levhalar tunçtan yapılı olup, üzerinde kabartma resimler bulunmaktadır. Bu tarihi eserlerin bir kısmı halen Van Bölge Müzesi'nde sergilenmekledir. Bu eserlerin Romalılara ait olduğu anlaşılmıştır. FOLKOR İlçe ve yörenin zengin bir folkloru vardır.belirli günlerde düğünlerde ve sünnet törenlerinde, mahalli oyunlar oynanmakta, türkü ve maniler söylenmektedir. Yöre oyunları: Mamir, Tcmirağa, Kelekvan, Sincanı, Nihri, Kırso en çok oynanan halk oyunlarıdır. Çevrede yetişen folklorcular Sabri Donat(Fransa'da Dünya Folklor Yarışmasında ekibiyle birlikte derece almıştır), Necati Üter, Süleyman Kuşman, Bayram Kusman, Fazıl Tuncil. Bu folklorcularımız Türkiye'nin değişik yerlerinde çok sayıda folklor yarışmalarına katılarak çeşitli dereceler almışlar, öğrenciler yetiştirmişlerdir. Halen ilçenin tanıtımına folklor yönünden büyük katkıları vardır. Maniler: Çıktım yücelerden baktım Şamran olup Van'a aktım Hoşap çayı sana nettim Taştın evim barkın yıktın. Eksilmez Başit'in karı Benzim soluk yüzüm sarı Dünya zindan oldu bana Görmeyeli nazlı yari. DAĞLARI Başet dağı, Sürdüz dağı, Harami dağı, Vaviran dağı, Kelereş dağı AKARSULARI HOŞAP ÇAYI (Güzelsu Çayı veya Mijingir Çayı): Başkale ve İspiriz dağlarıyla Norduz yaylasından kaynaklarını alır. Koçkıran, Gelispri ve Kelereş dağ- 19

21 larından doğan çay çok sayıda yan dereciklerle beslenir. Derin ama sarp olmayan bir vadide, doğu ve batıdan gelen Ağıl, Tensin, Kelan adındaki yan dereleri alarak kuzeybatıya doğru akar ve giderek büyür. Hoşap ovasından 50 m kadar derinden akar. Daha sonra oldukça derin Zernek boğazına girer. Bu boğaza yapımı 1989'da tamamlanan, sulama ve hidroelektrik elde etmeyi amaçlayan Zernek Barajı yapılmıştır. Akarsuya bu nedenle Zernek suyu da denir. Ardından Havasor ovasına girer. Bu ova dar ve uzuncadır. Ovanın kuzey kenarı boyunca biraz derinden akar. Gevaş'ın kuzeyinde Van Gölü'ne ulaşıncaya kadar da, Zernek, Arıhan ve daha birçok derelerle birleşerek Mijinger suyu adını alır. Sonra da sığ ve bataklık bir kıyıdan Van Gölü'ne dökülür. Uzunluğu 130km'dir. ZERNEK BARAJI Hoşap çayı üzerinde sulama, enerji ve taşkın önleme amacıyla 1991 yılında işletmeye açılmıştır. Doğu Anadolu Bölgesi'nin en büyük barajlarından biridir. 105 milyon m 3 su havzası, yaklaşık 13 milyon kw saat enerji üretmekte olup, ana kanal uzunluğu 74 km'dir. 500 bin adet aynalı sazan balığı atılan baraj gölü, Gürpınar ve Gevaş yöresinde sulu tarıma geçişi başlatarak ürün artışı sağlanmasına neden olmuştur. ARPA YATAĞI GÖLETİ II. Sardur tarafından inşa edilen Gürpınar sınırları içerisinde kalan sulama amaçlı olup, Topçu Değirmeni (Şahmanis) Topyıldız yolayrımı üzerinde bulunmaktadır. Yörede Milla göleti adı ile anılmaktadır. HIRSIZ DERESİ BARAJI Gürpınar-Kırgeçit- Irak karayolunun hemen güney eteğinde bulunmaktadır. Gürpınar (Havasor) ovasında güneydoğu yönüne uzanan 20 HAVASOR Bir başka olur sabahları memleketimin Taze tandır ekmeğinin kokusu sarar Karlı Havasor dağlarının... Ve insanlarım, Buğday tenli, mağrur. Cıvıl cıvıl çocuklar sokaklarda. Kırmızı fistanıyla, gözlerinde yıldızlar saklı Ellerinde nasır kadınlarımın. Ve berrak sular misali yürekleri... Sonra Havasor "Hey! Gözalabildiğine Havasor! Yüreğimi sakladığım toprağı, Salıversem beyaz güvercinleri Mavinin ezik olduğu gökyüzüne Kırsam zincirlerini haykırışlarının. Hey! Havasor Bahtsız sevgili Yüreğinde umut barındıran İstemem kollarının dışında Üstüme doğsun sabah Ve istemem yalan dünyada Sensiz bir tek nefes daha" 'Havasor, Gürpınar ilçesinin eski adı Yeter KURAL dar bir vadi içinden akan Hırsız Deresi üzerinde kurulan baraj kaynağı Başct dağının eriyen kar sularıdır Başet dağı aynı zamanda kutsal dağ veya ziyaret olarak da kullanılmaktadır. ARÇ BARAJI Baraj, Urartu medeniyeti nin eseridir ve yine sulama amaçlı olup Gürpınar-Kırgeçit-Baserge-Topçudeğirmeni Yapraklı köyünün 3-4 km kuzeyindedir. Bu barajın menbaı Arç çayıdır. HOŞAP OVASI Yaklaşık 180 km 2 olan bu ova, birkaç bölümde incelenebilir. Güzelsu (Hoşap) belde merkezinin güneydoğusunda Tiresun düzü ve bunun kuzeyinde de Keveren düzü yer alır. Toprakları çok verimli olan bu ovaların yükseltisi 2400 m'yi bulur. Tahıl yetiştirilen Hoşap ovası doğal bitki örtüsünden yoksundur. Hoşap suyu boyunca batıya doğru geniş düzlükler uzanır. HAVASOR OVASI Hoşap suyunun aşağı yatağı boyunca Edremit ilçesi sınırına dek uzanır. Gürpınar ilçe merkezi, ovanın ortasına yerleşmiştir. Bu ovanın yüzölçümü 190 km 2 'dir. MAHALLİ EL SANATLARI Dokumacılık, köylerde kilim, çuval, heybe, karacadır, çorap gibi eşyalar iptidai bir şekilde dokunmaktadır. Bu dokumacılık kendi ihtiyaçları içindir. Mahalli imkanlarla yün iplik haline getirilir, boyanır ve işin özelliğine göre tezgahlarda işlenir. Örücülük ve işlemecilik, her ev kadınının evlerindeki fertlere kazak, eldiven, atkı. başlık gibi yaptığı el sanatlarıdır. GELENEK VE GÖRENEKLER Düğünler, sünnet törenleri, bayramlaşma, misafirlik, sofra adabı, imece, cena-

22 ze ve hasta ziyaretleri belirgin olanlarıdır. YEMEKLER VE SOFRA ADABI Mahallin meşhur yemekleri, çılbır, murtuha, keledoş, keşkek, ayran aşı, sıngeser, tırşık, kavuttur. Yeni değişikliklere rağmen, genel olarak sofra evin ortasına kurulur. Yemekler yerde yenilir. Misafir olması durumunda erkekler birlikte, kadın ve çocuklar ayrı sofrada otururlar. Gürpınar'ın eti. yoğurdu, sütü, tereyağı ve özellikle otlu peyniri meşhurdur. Toplu yemekler ise ayrı bir öneme sahiptir. OKULLAR İlçede 1 lise, 1 yatılı ilköğretim bölge okulu ve 86 ilköğretim okulu olmak üzere toplam 88 tane okul bulunmaktadır. Bu okullarda toplam 5750 öğrenci öğrenim görmektedir. GELİN TAŞI EFSANESİ Çavuştepe kalesi kralının güzel kızı Tatanis, gönlünü kabile çobanlarından Tajdo'ya kaptırır. Tajdo'da Tatanis'i delice sevmektedir. Kral bu durumu öğrenir ve gazaba gelir. Tajdo'yu zindana attırır. Tatanis'i de Van kalesi uç beylerinden Şamas'a nişanlar. Bir süre sonra Tatanis'i düğün alayı eşliğinde Şamas'a gönderir. O zamanların Van yolu tarihi Şamran (Menua) kanalını takip etmektedir. Düğün alayı Tatanis'le birlikte yola düşer. Tajdo'nun olaydan haberi olur ve bir yolunu bularak zindandan kaçar. Düğün alayına Aşağıkaymaz mahallesinin kuzeyindeki kayalıklarda yetişir. Düğün alayı büyüğünden Tatanis'i götürmemclerini ister, yalvarır yakarır ama kimse Tajdo'yu dinlemez. Tajdo, o zaman derin bir ah çeker ve yalvarır: "Tanrım, bu adamlar ne kadar taş yüreklidirler. Sen bunları taş haline getir." der. Duası kabul olur, düğün alayı orada taş kesilir. Tajdo da yanar. Külleri Hoşap çayına dökülür ve akıntı ile Van Gölü'ne karışır. Taş kesilen düğün alayı bariz bir şekilde son zamanlara kadar bütün görkemi ile durmakta iken, civar köylülerin ev yapmak için taşları kırıp götürmeleri sonucunda bu taşların özelliği kaybolmuş, sadece gelin taşı ayakta durmaktadır. Hiçe Milli Eğitim Müd. *DSI 17. Bölg. Mühendis 21

23 Van Gölü'nün güneydoğusunda yüksek dağlarla çevrili bir plato üzerinde aynı adı taşıyan suyun kenarında kurulmuş olan Hoşap, Van'ın Gürpınar ilçesinin nahiye merkezlerinden biri durumundadır. Van-Hakkâri karayolu üzerinde. Van'a 60 km. Gürpınar ile merkezine 40 km mesafede bulunmaktadır. Mahmudi beylerinin idaresinde Karakoyunlu. Akkoyunlu. Safevi ve en son Osmanlı devletinin hakimiyetinde kalan Hoşap'ta. başta kale olmak üzere medrese, türbe, han ve köprü gibi mimari eserler yaptırılmıştır. Bu eserleri daha çok Osmanlı devletinin bu beylere siyasi, ekonomik ve idari bakımdan Önem ve imtiyazlar vermesi sonucunda XVI. yy'ın ikinci yarısı ile XVII. yy içerisinde gerçekleştirilmiştir. Özellikle medreselere, XVI. yy ortalarına kadar Yezidi olan Mahmudi aşireti mensuplarının daha sonra Sünni ve Şafi mezhebini kabul etmeleriyle ihtiyaç duyulmuştur. Hoşap'ta birisi Evliya Bey Medresesi, diğeri Hasan Bey Medresesi olmak üzere iki medrese bulunmaktadır. EVLIYA BEY MEDRESESI Medrese, Hoşap'ın merkezinde, Gevirhan mezarlığının doğu tarafında yer almaktadır. Medresenin güneyinde Süleyman Bey Kümbeti bulunmaktadır. Medresenin daha önceleri üzerinde bulunan kitabesi C. Yazıcıoğlu tarafından tesbit edilerek Türkçe okunuşuyla yayınlanmıştır. Bugün mevcut olmayan bu kitabeden başka, yapıyı tarihlemede yardımcı olacak tarihi belge veya vakfiye bulunmamıştır. Kitabede tarih yoktur. Yalnız medreseyi Mahmudi Evliya Bey"in yaptırdığı anlaşılmaktadır. Evliya Bey'in yaşadığı döneme bakarak medrese, XVII. yy'ın üçüncü çeyreği içinde yapıldığı tahmin edilmektedir. İki satır halinde Arapça olarak yazılmış kitabe- 22

24 nin metni şöyledir: Kad benâ hasenen hasînâ burcu âliya Râici tevfiki Ahmet nesli Halid Evliya Türkçe Anlamı: (Bu medreseyi) Âli burcun (kalenin) sahibi ve Hazreti Peygamber'in övdüğü Halid neslinden Evliya (Bey) sapasağlam olarak yaptırdı. Medrese, dıştan x m ölçülerinde bir alana oturmaktadır. Yapı, avlunun doğu ve batısına yerleştirilen hücrelerle güneyindeki sekizgen planlı mescid ve bunun doğusunda yanyana iki oda meydana getirmiştir. Kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen planlı avlu x 4.70 m ölçülerindedir. Avluya kuzey cephenin ortasından ve güney taraftan birer kapı ile girilmektedir. Kuzeyde avlu duvarı yıkılmış olduğundan kapının durumu belirlenememiştir. Güney duvarında mescidin batısındaki kapı, içten düz atkı taşlı, dıştan sivri kemerlerle çevrilidir. Medrese hücreleri, mescit güneydoğu köşedeki koridor doğrudan avluya açılmaktadır. Avulunun kuzeydoğu köşesine 1.50 m genişliğinde, dama çıkışı sağlayan 6 basamağı sağlam üst kısmı yıkılmış bir merdiven yerleştirilmiştir. Medresenin batı kanadında üç hücre yer almaktadır. Bu hücreler, ölçüleri birbirinden az farklarla değişen kareye yakın birer plana sahiptir. Üzerleri içten beşik tonozla, dıştan düz toprak damla örtülmüştür. Kanadın, duvar kalınlıkları 0.90 m m arasında değişmektedir. Güneydoğu köşelere açılan hücre kapıları, içten sivri kemerle, dıştan düz atkı taşıyla kapatılmıştır. Hücrelerin doğu, kuzey ve güney duvarlarına birer dolap nişi açılmıştır. Bu nişler, zeminden itibaren farklı yüksekliklerde ortalama 0.50 x 0.60 x 0.40 m ölçülerinde kareye yakın açıklıklardan ibarettir. Hücreler, üçüncüsünde güney ve balı. diğerlerinde batı duvarlara açılmış mazgal pencerelerle aydınlatılmıştır. Hücrelerde ocak nişi bulunmamaktadır. Medresenin doğu kanadı da üç hücreden oluşmaktadır. Bunlar 3.00 x 5.40 m ölçülerinde dikdörtgen birer plana sahiptir. Her üç hücrenin kapıları avluya açılmaktadır. Duvarlarında doğudakinin 3.00 m, kuzeydekinin 2.40 m, diğerlerinin 1.50 m'lik kısmı sağlam kalmıştır. Duvarlarının geriye kalan kısmı ve üst örtü tamamen yakılmıştır. Bir belirti bulunmamasına rağmen hücreler beşik tonozla örtülmüş olmalıdır. Hücrelerin doğu duvarlarına açılmış mazgal pencereler vasıtasıyla içerinin aydınlanması sağlanmaktadır. Birinci ve ikinci hücrenin kuzey, üçüncü hücrenin güney duvarının ortasında ocak nişleri açılmıştır. Ocak, yarım yuvarlak girinti şeklinde,üstten taş çatkıyla son bulmaktadır. Duvarların değişik yerlerine farklı yüksekliklerde açılmış nişler genelde 0.60 x 0.50 x 0.55 m ölçülerindedir. Bunlardan başka ikinci ve üçüncü oda arasında 1.20 m genişliğinde bir açıklık vardır. Doğu ve kuzey duvarı 1.50 m, diğerleri 1.10 m kalınlığındadır. Duvarların içten sıva ile kaplı olduğu kalan izlerden anlaşılmaktadır. Doğu kanadın güneyine, batıdan mescit duva-

25 rına bitişen ve aradaki koridordan geçilen yan yana iki oda daha yerleştirilmiştir. Bu odalara geçişi sağlayan koridor, batı taraftan avluya açılmaktadır. Koridorun uzunluğu 7.70 m, batı tarafı 0.80 m doğusu 1.25 m geni liğindedir. Koridorun doğu duvarının ortasına bir mazgal pencere, kuzey duvarı üzerine de bir dolap nişi açılmıştır. Güneydoğu köşede yer alan odalar aradaki 0.65 m kalınlığındaki bir duvarla birbirinden ayrılmıştır. Batıdaki oda, kuzey ve güneyden 2.80 m, doğuda 4.40 m, batıdan da 3.90 m, uzunluğunda dikdörtgene yakın bir plana sahiptir. Doğudaki oda da kuzey ve güneyden 2.60 m, doğudan 4.70 m, batıdan da 4.40 m ölçülerindedir. Odalara kuzey duvarına açılmış kapıdan girilmekte güney duvarlarındaki mazgal pencerelerle içerisi aydınlatılmaktadır. Duvarlardan arada olanı 0.60 m, diğerleri 1.00 m kalınlığındadır. Duvarların üst kısımları ve örtü tamamen yıkılmıştır. Avlunun güneyinde eksenden 2 batıya dönük olarak yerleştirilmiş mescid, içten ve dıştan sekizgen planlı olarak yapılmıştır. Mescidin üzeri, bugün büyük bir bölümü yıkılmış kubbe ile örtülüdür. Mescide avlunun doğusuna kaymış, 1.00 m genişliğinde düz atkı taşla örtülü bir kapı açıklığından girilmektedir. Moloz taş örgülü duvar 1.00 m kalınlığındadır. 24 Girişin tam karşısına güney yüze ocak Evliya Bey Medresesi balı kanadı nişi. doğu ve batı yüze pencere, aralara da birer dolap nişi açılmıştır. Mescidin doğu ve batı yüzünde yer alan pencereler 0.70 x 0.70 m ölçülerindedir. Güney yüzdeki ocak, yarım yuvarlak bir girinti oluşturmaktadır, bunun dışında ara yüzlere açılan dolap nişleri, 0.50 x 0.50 m ölçülerinde simetri göstermektedirler. Ayrıca güney duvarı ile güneybatı duvarının birleştiği köşeye yüzeysel bir mihrab nişi yerleştirilmiştir. Mihrab, kapı, pencere ve nişler, sıva ile yapılmış, taşıntısı az üstten kaş kemeri şeklinde son bulan bir çerçeve içerisine alınmıştır. Mescidin duvarları, çamurla sıvanmıştır. Bu sıvanın üzeri kireçle badanalanmıştır. Sekizgenden kubbeye geçiş, düzensiz sağır kemerlerin oluşturduğu pardantife benzeyen bingilerle sağlanmıştır. Köşelerdeki bingilerin üzerinde kırmızıyla boyanmı baklava 5 motiflerine yer verilmiştir. Moloz taşlarla örülen kubbenin büyük bir kısmı yıkılmıştır. Dıştan da kasnaksız-doğrudan duvarlara oturan kubbenin güneydoğusuna bir pencere açılmıştır. Yapının genelinde kullanılan moloz taş duvar örgüsü cephelerde de görülmektedir. Cepheler, oldukça sağır ve hareketsizdir. Güney cephenin ortasından dışa taşıntı yapan mescid dikkati çekmektedir. Doğu cephesine ilave edilen bölümün ne amaçla yapıldığı bilinmemektedir. Duvarlar, moloz taşlarla örülmüş, bazı kısımlarında ahşap hatıllar kullanılmıştır. Yapı. oldukça yalın olup. süsleme yoktur. Medrese, yıkılmış iken 1992 yılında Vakıflar

26 Genel Müdürlüğü tarafından içi ve çevresi temizlettirilerek mevcut kısımları ortaya çıkarılmıştır. Restorasyonu gerçekleştirilmemiş olup, yapı günden güne yok olma tehlikesi ile karşı karşıya bulunmaktadır. HASAN BEY MEDRESESİ VE TÜRBESİ Van-Hakkâri karayolunun Van'da Hoşap girişinin kuzeyinde mezarlık içerisinde yer almaktadır. Medresenin yapımıyla ilgili bir kitabesi bulunmaktadır. Kitabede medresenin ivaz Bey'in oğlu Hasan Bey tarafından 971 (1563) tarihinde yaptırıldığı anlaşılmaktadır. Türbe de 1585'den sonra Hasan Bey'in oğlu Şir Bey tarafından yaptırılmış olmalıdır. Kitabe, 0.25 x 0.85 m ebatında mermer üzerine, nesih hatla Arapça iki satır halinde yazılmıştır. Yazılar kartuş içerisine alınmıştır. Kitabenin metni şöyledir: I'lemu eyyühe'nnâzırûne bi enne hâzihil'ımareti livechillahi Mir Hasan bin ivaz fi tarih sene ehade seb'îne tis'amiete minel hicreti. Türkçe Anlamı: Ey bu yapıyı yapanlar biliniz ki (bu medrese) hicri 971 (1563) yılında ivaz b. Mir Hasan tarafından livechillah yaptırılmıştır. Medrese, güneybatısına eklenen türbe ile kompleks bir yapı oluşturmaktadır. Avlunun doğu ve batısına medrese hücreleri, güneyine mescid, güneybatısına da türbe yerleştirilmiştir. Medresenin avlusu kuzeyden 8.45 m, güneyden 8.75 m, doğudan m ve batıdan m uzunluğunda kuzey, güney doğrultusunda dikdörtgene yakın bir alan oluşturmaktadır. Avlu kuzeyden 1.10 m kalınlığında kesme taştan yapılmış bir duvarla çevrilmiştir. Bu duvarın üst kısımları yıkılmış durumdadır. Avlunun kuzeybatı köşesine açılmış kuyudan su ihtiyacı karşılanmaktadır. Avlunun güneyine mescid, doğusuna beş, batısına dört adet hücre yerleştirilmiştir. Güneybatısına da türbe eklenmiştir. Güneydeki mescid eksende yer almasına rağmen hücreler asimetrik bir şekilde sıralanmıştır. Medresenin batı kanadındaki dört hücre birbirine eşit büyüklükte 3.40 x 3.50 m ölçülerindedir. Yalnız türbe eklenirken dördüncü hücrenin büyük bir kısmı yıkılmış, bundan geriye 0.80 m genişliğindeki kısım kalmıştır. Batı kanadının duvarları m arasında değişmektedir. Hücrelere güneydoğu köşelerde açılmış kapılardan girilmektedir. Üzerleri doğu-batı yönünde beşik tonozlarla örtülmüştür. Tonozlar, üstten düz toprak damla kapatılmıştır. Ayrıca bu duvarın köşelerinde birer dolap nişine yer verilmiştir. Hücre kapıları dıştan düzgün kesme taş söveli ve basık kemerlidir. Hücre kapı sövelerinin üst Hasan Bey Medresesi türbe ve mescid bölümü kısımlarıyla beşik tonozların doğu tarafları yıkılmıştır. Hücrelerde ocak nişine yer verilmemiştir. Yalnız ikinci hücrenin pencere tabanında yuvarlak şekilde sonlamın bir yarık ocak yeri olarak kullanılmıştır. Kalan izlerden duvarların sıva ile kaplı olduğu anlaşılmaktadır. Medresenin doğu kanadında beş hücre yer almaktadır. Kuzey taraftaki birinci hücre 5.30 x 3.60 m ölçülerinde, kuzey-güney doğrultusunda beşik tonozla örtülmüştür. Bu hücreye avludan ve kuzeyden girişi sağlayan iki kapı bulunmaktadır. Kapıların 0.80 m genişliğindeki açıklıkları sivri kemerlerle kapatılmıştır. Kuzey duvarı kapıdan sonrası yıkıldığı için bugünkü pencere asıl durumu yansıtmaktadır. Çünkü pencere, tonoz seviyesine kadar devam eden 1.00 m genişliğinde açıklık şeklindedir. Hücrenin doğu duvarına iki dolap nişi açılmıştır. Duvarlarında sıva izleri bulunmaktadır. Aradaki üç hücre 3.60 x 2.80 m ölçülerinde doğu-batı yönünde beşik tonozla örtülmüştür. Hücrelere kuzeybatı köşelere açılmış düzgün kesme taş

27 söveli kapılardan girilmektedir. Doğu duvarlarına açılmış mazgal pencerelerle aydınlatılan hücrelerde dolap nişleri de yer almaktadır. Ayrıca duvarlarının sıvayla kaplı olduğu görülmektedir. Güneydeki beşinci hücre 5.50 x 4.20 m ölçülerinde beşiktonozla örtülmüştür. Batıdan mescide bitişen hücreye kuzeyden bir kapıyla girilmektedir. Kapı, diğerleri gibi düzgün kesme taş sövelerle sınırlandırılmıştır, üzeri basık kemerle kapatılmıştır. Hücre doğu ve güney duvarına açılmış mazgal pencerelerle aydınlatılmaktadır. Doğu duvarında üzeri iki, güney ve doğu duvarında birer dolap nişi yer almaktadır. Mescid. avlunun güneyinde eksende yer almaktadır. Güney cephede dışa beş köşeli bir taşıntı yapmaktadır x 5.60 m ölçülerinde, kuzey güney doğrultusunda beşik tonozla örtülmüştür. Güney taraftaki taşıntı da ters ve düz üçgen yüzeylerle örtülmüştür. Mescide avludan düz atkı taşlı bir kapıyla girilmekledir. Dışa taşıntı yapan güneydeki orta ve yan yüzeylere birer mazgal pencere açılmıştır. Mesciden güneybatı köyesine yüzeysel bir mihrab yerleştirilmiştir. Buranın da duvarlarının kalan izlerden sıva ile kaplı olduğu anlaşılmaktadır. Medrese dış cephe duvarlarında düzgün kesme taş malzeme kullanılmıştır. Kuzey cephesi dışında diğer duvarlar sağlamdır. Güney cephenin ortasında yer alan beş köşeli mescid taşıntısı burayı hareketlendirmektedir. Kuzey cephelerin ortasındaki kapı. diğer cephelerdeki mazgal pencereler dışında açıklık bulunmamaktadır. Cepheler oldukça sağır tutulmuştur. Medresede kitabeyi çerçeveleyen mukarnas parçası dışında süsleme unsuruna rastlanmamıştır. Medresenin güneybatı köşesine, mescit batı duvarına bitişik, batı kanadının dördüncü hücresinin bir kısmı kaldırılarak yerleştirilmiştir, türbe batı tarafta medrese cephesinden 2.70 m taşıntı yapmaktadır. Güney ve batı duvarları dışında kalan kısımları medreseyle birleştirilmiştir. Dıştan 8.32 x 8.32 m ölçülerinde kare planlı türbenin üzeri kubbe ile örtülmüştür. Türbeye avludan doğu duvarının kuzey köşesine kaydırılmış bir kapıyla girilmektedir. Tek katlı olarak düzenlenmiş türbe, l.00 m kalınlığındaki duvarlarıyla içeriye de kare planlı olarak yansıtılmıştır. Kare planlı iç mekandan kubbeye geçişi aslan göğsü tabir edilen bingiler sağlamaktadır. Bu bingiler köşelerde "L" biçiminde ayaklara oturan sivri kemerlerle oluşturulmuştur. Bu 0.25 m derinliğindeki sivri kemerler iki renkli kesme taşlarla örülmüştür. Kuzey ve batı yüzdeki kemer üst kısımları yıkılmıştır. Kapı, sivri kemerli alınlık içerisinde düz atkı taşlı olarak yapılmıştır. Doğu duvarına kapıdan başka, ortaya yakın bir yerine 1.25 m derinliğinde sivri kemer beşik tonozla örtülü bir eyvan şeklinde bir girinti açılmıştır. Güney ve batı duvarlarına açılmış birer pencereyle türbenin içerisi aydınlatılmıştır. Kapı ve pencereler içten basık kemerle kapatılmıştır. Türbe duvarları içten ve dıştan düzgün kesme taşlarla kaplanmıştır. Duvarların dış üç köşesinde çift yüzlü köşe pahları yer almaktadır. Kuzeydoğu köşesinde kapı yüzünden pahlanmaya gidilememiştir. Sadece gövdenin üst kesimine basamak şeklinde iki kadenıelenmc yapılabilmiştir. Kare gövdenin üst kesimine basamak şeklinde iki kademelenme yapılabilmiştir. Kare gövdeden onikigen geçiş üç köşede çifte köşe pahları ve bu kuzeydoğu köşede kademelcnmeyle sağlanmıştır. Kasnaktan itibaren kubbe tamamen yıkılmış vaziyettedir. Düzgün kesme taş kaplamalı güney ve batı 26