Anahtar Kelimeler Zengibar Kalesi, Roma Dönemi, Isaura, imar faaliyetleri, euergesia

Transkript

1 YAZITLAR IŞIĞINDA ZENGİBAR KALESİ NDE (ISAURA) ROMA DÖNEMİ İMAR FAALİYETLERİ VE EUERGESIA CONSTRUCTION WORKS CARRIED OUT DURING THE ROMAN PERIOD AT ZENGİBAR CASTLE IN THE LIGHT OF THE INSCRIPTIONS AND EUERGESIA Mehmet KURT * Öz Konya ilinin Bozkır ilçesi yakınlarında yer alan Zengibar Kalesi ndeki kamusal yapılar, kentin M.S. 2. ve 3. yüzyıllarda önemli ölçüde imar faaliyetlerine sahne olduğunu göstermektedir. Zengibar Kalesi yazıtlarından burada boule, demos, epimeletes gibi kurumlar ile yöneticilerin varlığı ve stoa, tak gibi yapıların inşa edilmiş olduğu belgelenmektedir. İmparatorlara ithaf edilen anıtsal yapıların inşasında en önemli rolü Isaura Kenti nin boule ve demos unun oynadığı görülmektedir. Zengibar Kalesi nde yaşayan ve kent ile sympoliteia (politik ortaklık) içinde olan Romalı yurttaşlar da kentin boule ve demos u ile beraber ortak karar almışlardır. Kent meclislerinin aynı zamanda euergetes leri de onore ettikleri görülmektedir. Yazıtlardan kentteki imar faaliyetlerinde ve sosyal yaşamın zenginleştirilmesinde euergesia olgusunun önemli bir yer tuttuğu anlaşılmaktadır. Kentin kendisi için hayırsever olarak gördükleri şahıslar arasında eyalet valisi, imparator kült rahipleri gibi yüksek makam sahibi yöneticilerin bulunduğunu görülmektedir. Kente hizmet konusunda zengin aileler kuşaklar boyunca euergesia sistemi içerisinde yer almışlardır. Roma imparator kült rahipleri euergesia faaliyetlerinde önemli rol üstlenmişlerdir. Bu kült rahipleri, stoa gibi en önemli kamusal yapıların inşasını finanse etmekle kalmayıp kentin sosyal içerikli konularında da etkin rol oynamışlardır. Öyle ki yazıtlarda görüldüğü gibi söz konusu rahipler panegyria gibi festivallerin tertiplenmesi, kentin ekonomik olarak güç durumda kaldığı dönemlerde vatandaşlara iaşe yardımı gibi hususlarda görev almışlardır. Bütün bu epigrafik tanıklıklar Roma Dönemi nde Zengibar Kalesi nde Hellen-Roma tarzı bir kentleşmenin varlığını açıkça göstermektedir. Kentin en parlak dönemi imar faaliyetlerinin yoğun olarak görüldüğü M.S. 2. yüzyıl ve 3. yüzyılın ilk yarısıdır. Bu dönemden sonra imar faaliyetleri azaldığı ve kentin zayıflamaya başladığı görülmektedir. Kentin zayıflamasında Isauria da M.S. 3. Yüzyılın ikinci yarısında görülmeye başlayan ve 4. Yüzyılın ikinci yarısında komşu bölgeleri de etkileyecek boyutlara ulaşan karışıklıklar etkili olmuş olmalıdır. Anahtar Kelimeler Zengibar Kalesi, Roma Dönemi, Isaura, imar faaliyetleri, euergesia * Doç. Dr., Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi. mehmetkurt@kmu.edu.tr KARAMAN.

2 66 CONSTRUCTION WORKS CARRIED OUT DURING THE ROMAN PERIOD AT ZENGİBAR CASTLE IN THE LIGHT OF THE INSCRIPTIONS AND EUERGESIA Abstract Public constructions of Zengibar Castle, that is situated near the province of Bozkır in the city of Konya, show that the city was subject to considerable construction works in the 2nd and 3rd centuries in the common era. From the inscriptions at Zengibar Castle, it is understood that there were institutions like boule, demos, and epimeletes here and that structures like stoa and tak were built according to the documentations reviewed. It is seen that the most important role in the construction of monumental structures, that were dedicated to the emperors, was played by boule and demos from the city of Isaura. The Roman citizens living at Zengibar Castle and having sympoliteia (a political partnership) with those in the city were taking common decisions with boule and demos of the city. It is also understood that the city councils were honoring euergetes s at the same time. From reviewing the inscriptions, it is seen that the concept of euergesia had an important role in the construction works carried out in the city and the enrichment of social life. It is understood that among the people considered to be charitable for the city, there were people with dignity like the state governor and emperor s cult priests. As regards to serving the city, the rich families have always taken part in the euergesia system. Roman emperor s cult priests have played important roles in the activities of euergesia. These cult priests did not only finance the important public structures like stoa, but they also participated actively in the social matters of the city. As seen from the inscriptions, the said priests have executed duties as organising festivals like panegyria and providing food aid to the citizens at the difficult times that the city went through. All of these epigraphic witnesses clearly show that there was a Hellenic-Roman type of urbanisation at Zengibar Castle during the Roman Period. The brightest era of the city was lived through in the 2nd century and the first half of 3rd century in the common era during which time construction activities were carried out extensively. After this period, it is seen that the construction works began to slow down and that the conditions of the city began to get poorer. The confusing atmosphere lived through in the 3rd century in common era in Isauria, which also started to influence the neighboring regions in the second half of the 4th century, could have been influencial in the city s getting weaker. Keywords Zengibar Castle, Roman Period, Isaura, construction activities, euergesia

3 YAZITLAR IŞIĞINDA ZENGİBAR KALESİ NDE (ISAURA) ROMA DÖNEMİ İMAR FAALİYETLERİ VE EUERGESIA 67 Zengibar Kalesi, Bozkır ilçe merkezinin kuş uçumu yaklaşık 20 km doğusunda bir tepe üzerinde kurulmuştur (Harita 1-2) 1. İlk olarak 1837 yılında W. J. Hamilton tarafından keşfedilmiştir. Hamilton, gördüğü yazıtlardan kentin antik kaynaklardan bilinen Isaura olduğunu fark etmiştir 2. J. R. S. Sterrett 3, 1888 tarihli eserinde Zengibar Kalesi nden 24 adet yazıt yayınlamıştır. H. Swoboda ve çalışma arkadaşları 1900 lü yılların başında Zengibar Kalesi ndeki çalışmaları çerçevesinde kenti hem epigrafik ve hem de arkeolojik açıdan incelemişlerdir 4. Günümüzden yüzyıla yakın bir zaman önce onların kente dair çekmiş oldukları fotoğraflar ve yapmış oldukları çizimler, bu kentin araştırılmasında bugün için büyük önem arz etmektedir yılında Karaman Müzesi çevre çalışmaları programı çerçevesinde Müze Müdürü İ. Temizsoy ile uzmanlar M. V. Uysal ve K. Mertek tarafından incelemeler yapılmış, Zengibar Kalesi kalıntıları ana hatları ile tanıtılmıştır 5. H. Bahar, Isauria Bölgesi tarihini ele aldığı doktora çalışmasında kentin adı ve tarihçesine önemli bir yer ayırmaktadır 6. M. Yılmaz ise 2005 yılında yayımlamış olduğu Bozkır çevresini ele alan eserinde Zengibar Kalesi nin yapılarını ve mezarlarını arkeolojik açıdan incelemiştir 7. Son olarak O. Doğanay, 2010 yılından itibaren Zengibar Kalesi ve çevresinde yüzey araştırması yapmaktadır 8. Bu yüzey araştırmalarının devamı olarak Doğanay, kalede kazı çalışması başlatmayı düşünmektedir. Zengibar Kalesi nden ele geçmiş yazıtlarda geçen Isauralıların boule ve demos u 9 ifadesi burasının adının Isaura olduğunu açıkça göstermektedir. Strabon 10, Lykaonia sınırları içerisinde gördüğü Isaurike Bölgesi nde Isaura adı taşıyan iki yerleşimden söz 1 Bu çalışmada kullanılan haritalar ve resimler için Doç. Dr. Osman Doğanay a ve yazıtların tercümesi için Yrd. Doç. Dr. Mehmet Alkan a çok teşekkür ederim. 2 Hamilton 1842, Sterrett 1888, no Swoboda-Keil-Knoll 1935, 69-94, Temizsoy-Uysal-Mertek 1984, Bahar 1991, Yılmaz 2005, Doğanay 2012, ; Doğanay 2013, ; Doğanay-Köker 2014, Hamilton 1842, 486 no. 427 (= Sterrett 1888, 113 no. 188; CIG 4382); Paris Radet 1887, 68 no. 48 (= Sterrett 1888, no. 180; Swoboda Keil Knoll 1935, 73 no. 148; IGR III, 288); Swoboda Keil Knoll 1935, 74 no. 150; Sterrett 1888, 108 no. 182; IGR III 289; Swoboda Keil Knoll 1935, s. 74; Paris-Radet 1885, no. 1 (= Sterrett 1888, 115 no. 190; ILS 8827); Swoboda-Keil-Knoll 1935, 75 no. 152; Swoboda-Keil-Knoll 1935, 76 no. 156; Sterrett 1888, 109 no Strabon

4 68 CONSTRUCTION WORKS CARRIED OUT DURING THE ROMAN PERIOD AT ZENGİBAR CASTLE IN THE LIGHT OF THE INSCRIPTIONS AND EUERGESIA eder. Bunlardan birisi Isaura Palaia/Isaura Vetus (Eski Isaura) diğeri ise Isaura Nea/Isaura Nova (Yeni Isaura) dır. Eğer Strabon un dediği gibi Isaura adında iki yerleşim yeri var ise bunlardan birisi Zengibar Kalesi olmalıdır. Ancak bunun Isaura Palaia mı yoksa Isaura Nea mı olduğu konusunda çeşitli öneriler getirilmiş olmakla beraber, bu iki yerleşim yeri henüz kesin olarak lokalize edilememiştir 11. Isaura kenti antik kaynaklarda ilk olarak Büyük İskender in komutanlarından Perdikkas ın seferi ile anılmaktadır. Diodoros 12, M.Ö. 322 yılında Perdikkas ve Philip in Kappadokia yı ele geçirdikten sonra Laranda ve Isaura yı yağmaladıklarını anlatmaktadır. Diodoros un anlattığı bu olaydaki Isaura o coğrafyadaki en müstahkem kent olan Zengibar Kalesi olmalıydı. Zengibar Kalesi ve çevresi haydutluktan dolayı M.Ö. 74 yılında Kilikia eyaleti valisi Publius Servilius Vatia tarafından cezalandırıldı. Bunun üzerine Servilius Vatia Isauricus unvanını aldı 13. Roma Cumhuriyet Dönemi sonlarında Octavianus, Homonadlar başta olmak üzere isyancı kavimlerle mücadele için bölgenin kontrolünü Galatia kralı Amyntas a vermiştir 14. Amyntas, söz konusu mücadele çerçevesinde Isaura Palaia yı tahrip ederek burada kendisi için yeni bir ikametgâh inşa etmiştir. Ancak Homonadlarla savaşırken pusuya düşürülerek M.Ö. 25 yılında öldürülmüştür. Yaptırmakta olduğu kalenin tamamlandığını görememiştir 15. Antik kaynakların Hellenistik döneme ilişkin vermiş olduğu ve yukarıda özetlenen olaylar, Zengibar Kalesi ve çevresinde cereyan etmiş görünmektedir. Isaurike de denilen bu bölgenin kontrolü büyük olasılıkla Zengibar Kalesi nin ele geçirilmesi ile mümkün olmuştur. Antik kaynaklar Zengibar Kalesi hakkında M.S. 4. yüzyılın ikinci yarısına kadar bilgi vermemektedir. Bu nedenle kentin günümüze kadar ulaşmış eserleri ve yazıtları, Roma İmparatorluğu nun son dönemine ilişkin yegâne bilgi kaynaklarımızı 11 Bu husustaki öneriler ve literatür için bkz. Ramsay 1905, ; Ruge 1916, s.v. Isaura; Belke-Restle 1984, s.v. Isauropolis ve s.v. Leontopolis; Bahar 1996, 52-58; Lenski 1999, 445 dn Zengibar Kalesi nin yaklaşık 10 km batısında Çarşamba Çayı nın kenarında 1970 li yıllarda Latince bir yazıt bulunmuştur. Bkz. Hall 1973, ; Syme 1987, 132. Söz konusu yazıtta Servilius adı ve oppidum Vetus ifadesi geçmektedir. Yazıtın ilk editörü olan A. Hall, buna dayanarak Isaura Palaia/Isaura Vetus u Bozkır, Isaura Nea/Isaura Nova yı ise Zengibar Kalesi ile özdeşleştirmek düşüncesindedir. Bu yazıta rağmen her iki Isaura nın lokalizasyon sorunu hala devam etmektedir. 12 Diodoros ;Bevan 1902, 92-94;Ruge 1916, 2055 s.v. Isaura; Ormerod 1924, ;Syme 1987, 131;Bosworth 1993, Strabon Servilius Vatia nın Isaura seferi ve Isauricus unvanı alması konusunda detaylı bilgi ve literatür için bkz. Ormerod 1922, 44-52; 1924, ;Hall 1973, 189;Syme 1995, Ormerod 1924, Strabon ; Syme 1987, 136; 1995, 221; Mutafian 1988,

5 YAZITLAR IŞIĞINDA ZENGİBAR KALESİ NDE (ISAURA) ROMA DÖNEMİ İMAR FAALİYETLERİ VE EUERGESIA oluşturmaktadır. Zengibar Kalesi ndeki kamusal yapılar, kentin M.S. 2. ve 3. yüzyıllarda önemli ölçüde imar faaliyetlerine sahne olduğunu göstermektedir 16. Her şeyden önce eyaletlerin kontrolü için geniş ve işlek yol ağlarının inşası Roma İmparatorluğu nun öncelikli yapı politikasını oluşturuyordu. Augustus zamanında inşası başlayan ve eyaletleri birbirine bağlayan Via Sebaste nin (imparator yolu) bazı kolları Isauria kentlerine ulaşımı sağlıyordu 17. Bunlardan biri Ikonion (Konya)- Lystra (Hatunsaray)- Isaura (Zengibar Kalesi) üzerinden Germanikopolis (Ermenek) ve kıyı kenti Anemurion a (Anamur) ulaşan güzergâhtır 18. Bu güzergahın Germanikopolis- Anemurion hattının Hadrianus tarafından tamamlandığı ve yine söz konusu hattın M.S. 2. yüzyıl sonlarında Severuslar zamanında tamir ettirildiği mil taşları vasıtasıyla bilinmektedir 19. Zengibar Kalesi kent merkezindeki en erken Roma Dönemi yapılarından birisi, İmparator Hadrianus a ithaf edilen anıtsal kapıdır (Resim 1). Takın alınlığından kopyalanmış yazıt 20, bu anıtın Isauralıların karar meclisi (boule) ve halk meclisi (demos) tarafından ithaf edildiğini göstermektedir. Bu kapı, İmparator Hadrianus un M.S ve M.S yılları arasında eyaletlere düzenlediği seyahatlerinden 21 ikincisi sırasında inşa edilmiş olmalıdır. Bu seyahatinde Hadrianus, Anadolu nun güney eyaletlerini ziyaret ederek Suriye ye kadar ilerlemiştir. Söz konusu seyahat sırasında Attaleia, Perge, Side gibi bazı kentlerin imparatora anıtsal kapı inşa ettikleri iyi bilinmektedir. Zengibar Kalesi nde yer alan ve Hadrianus a ithaf edilen kapı da imparatorun bu kenti de ziyaret edebileceği düşüncesiyle inşa edilmiş olmalıdır. Takın yakınlarında bulunmuş başka bir yazıttan, Hadrianus döneminde inşa edilmiş ve vatana ithaf edilmiş diğer bir yapının varlığı anlaşılmaktadır Ayrıca Bozkır ilçesinin Işıklar, Hacılar ve Yazdamı köylerinde bulunmuş ve çoğu Zengibar Kalesi nden getirilmiş olan mimari bloklar da Hadrianus Dönemi ile Severuslar Dönemi arasına tarihlendirilmektedir bkz. Baldıran-Gider 2008, Cronin 1902, Yol ağlarını gösteren harita için bkz. French 2014, Belke-Restle 1984, ;Hild-Hellenkemper 1990, 139; Hild 1991, Bean-Mitford 1970, no ; Mitford-Andrews 1980, 1249;Hild-Hellenkemper 1990, ; French 2014, 50-52, no. 35, 36a, 36b. 20 Hamilton 1842, 486 no. 427 (= Sterrett 1888, 113 no. 188; CIG 4382). Yazıtın çevirisi: Merhum Nerva nın torunu, merhum Traianus un oğlu, İmparator Caesar Hadrianus Sebastus a Isauralıların boule ve demos u (ithaf eder). 21 Birley 2008, Hamilton 1842, 486 no. 430 (= Sterrett 1888, 116 no. 191; CIG 4383). Yazıtın çevirisi: Kurtarıcı İmparator Traianus, Caesar Sebastus un, onun bütün ailesi ile birlikte ebedi istikrarı için

6 70 CONSTRUCTION WORKS CARRIED OUT DURING THE ROMAN PERIOD AT ZENGİBAR CASTLE IN THE LIGHT OF THE INSCRIPTIONS AND EUERGESIA Kentteki imar faaliyetlerinin bir başka belgesi olarak Antoninus Pius zamanına yani M.S yılları arasına tarihlenen bir yazıt 23 gösterilebilir. Yazıt, Kilikia, Isauria, Lykaonia üçlü eyaletinin valisi olan Regillus Laberius Priscus un, kentin euergetes i (hayırsever) olarak onurlandırıldığını göstermektedir. Priscus, kentin bir euergetes i olarak onurlandırıldığına göre kentteki imar faaliyetlerinde parasal yardımda bulunmuş olmalıdır. Adı geçen valinin onurlandırılması için gerekli masrafları epimeletes düzeyinde yüksek bir yönetici olan Kallimakhos oğlu Pasion kent adına üstlenmiştir. Yine Zengibar Kalesi ndeki epigrafik belgeler arasında bulunan diğer bir yazıt 24, Regillus Laberius Priscus un Hieraks adında başka bir epimeletes vasıtasıyla onore edildiğini göstermektedir. Zengibar Kalesi ndeki en önemli imar faaliyetlerinden birisi de Antoninus Pius un imparatorluğunun son yıllarında (M.S ) inşa edilmiş stoadır (Resim 2). Burada ele geçen yazıt 25, stoanın karısıyla birlikte başrahiplik yapmış olan M. Marius Flavianus adlı bir şahıs tarafından masraflarını bizzat kendisi karşılayarak yaptırılmış ve vatanı için adanmış olduğunu göstermektedir. Yazıtta stoanın yirmi beş sütunlu olduğu ve içinde kemerli işyerlerinin bulunduğu bilgisi de verilmektedir. M. Marius Flavianus isminden, bu şahsın bir Roma vatandaşı olduğu anlaşılmaktadır. Zengibar Kalesi nde (Isaura kentinde) çok sayıda Romalı vatandaşın yaşadığı ve Isauralılarla sympoliteia (politik birlik) içinde oldukları yazıtlardan bilinmektedir 26. Antoninus Pius u takip eden İmparator Marcus Aurelius a ithaf edilmiş, ancak bugün ayakta olmayan bir tak (Çizim 1), Zengibar Kalesi nde en erken arkeolojik çalışmalarda bulunan Swoboda Keil Knoll un eserlerinde çizim olarak 23 Paris-Radet 1885, no. 1 (= Sterrett 1888, 115 no. 190; ILS 8827). Yazıtın çevirisi: Vatanın babası İmparator Caesar Titus Aelius Hadrianus Antoninus Pius un elçisi Kilikia, Isauria, Lykaonia eyaletlerinin valisi, consul G. Etreilius Regillus Laberius Priscus u Isauralıların boule ve demos u kendilerinin euergetes ini epimeletes Kallimakhos oğlu Pasion aracılığıyla (onurlandırdı). 24 Paris-Radet 1885, ;Sterrett 1888, 114 no Hamilton 1842, 487 no. 432 (= CIG 4385; Sterrett 1888, , no. 187; IGR III 287;Swoboda-Keil- Knoll 1935, 73 no. 147). Yazıtın çevirisi: Hayırlı uğurlu olsun! Efendimiz vatanın babası İmparator Caesar M(arcus) Aurelius Antoninus Sebastus, Armeniacus, Medicus, Parthicus un hem talihi, hem zaferi, hem ebedi devamlılığı için hem de onun bütün hane halkı hem de Romalıların kutsal senatosu ve halkı için; M. Marius Pius un oğlu, başrahiplik yapmış olan M. Marius Flavianus kendisi ile beraber başrahibelik yapan karısı Aurelia Athenais ile birlikte yüce vatan için bu yirmi beş sütunlu stoa yı ve oradaki işyerlerini kemeri ile birlikte onurseverliğinden kendi parasıyla yaptırdı. 26 Paris-Radet 1887, 67 no. 46 (= IGR III 294); Sterrett 1888, no. 181: Isauralıların boulesi ve demosu hem de politik ortakları Romalılar.

7 YAZITLAR IŞIĞINDA ZENGİBAR KALESİ NDE (ISAURA) ROMA DÖNEMİ İMAR FAALİYETLERİ VE EUERGESIA verilmektedir 27. Hadrianus Kapısı nın batısında Marcus Aurelius un Isaura boule ve demos u tarafından onore edildiğini gösteren bir yazıt 28, var olduğu düşünülen Marcus Aurelius takına ait olabilir. M.S yılları arasına tarihlenen bu yazıt taşıyıcı, muhtemelen imparatorun heykel kaidesi idi. Epigrafik belgelerden Zengibar Kalesi ndeki imar faaliyetlerinin Septimius Severus zamanında da devam ettiği anlaşılmaktadır (Çizim 2). Kilise yakınlarında bulunan bir kaide üzerindeki yazıt 29, söz konusu imparatorun kentin boule ve demos u tarafından onore edildiğini kaydetmektedir. Bu yazıtlı kaide belki de Septimius Severus un heykelini taşıyordu. Septimius Severus a ithafen bir başka yazıt 30, bir sütun parçası üzerinde olup Zengibar Kalesi yakınlarında Ulupınar da ele geçmiştir. M.S yılları arasına tarihlenen bu yazıt, Septimius Severus un onuruna inşa edilmiş bir yapının varlığını belgelemektedir. Söz konusu yazıtlı sütun parçasının buluntu yeri her ne kadar Ulupınar gösterilse de bu parça oraya Zengibar Kalesi nden taşınmış olabilir. Bu sütun, Septimius Severus un bir zaferine ithafen dikilmiş bir anıt da olabilir. Nitekim Septimius Severus rakibi ve aynı zamanda Suriye valisi olan Pescennius Niger e karşı düzenlemiş olduğu seferinde Isauria bölgesi içinden Göksu Vadisi nden geçmiştir 31. İmparatorun bu zaferinin Germanikopolis tarafından kutlandığı Ermenek yakınlarında Damlaçalı mevkiindeki Athena kült mağarasından kopyalanan bir yazıta dayandırılmaktadır Swoboda Keil Knoll 1935, , Abb Paris Radet 1887, 68 no. 48 (= Sterrett 1888, no. 180; Swoboda Keil Knoll 1935, 73 no. 148; IGR III, 288; Temizsoy-Uysal-Mertek 1984, 18 res. 14). Yazıtın çevirisi: İmparator Caesar Marcus Aurelius Antoninus Sebastus, Germanicus, Sarmaticus u Isauralıların boule ve demos u başrahip Tiberius un oğlu epimeletes Orestes aracılığıyla (onurlandırdı). 29 Sterrett 1888, 108 no. 182; IGR III 289; Swoboda Keil Knoll 1935, s. 74. Yazıtın çevirisi: İmparator Caesar L. Septimius Severus Pius Pertinax Sebastus Arabicus Adiabenicus u Isauralıların boule si ve demos u (onurlandırır). 30 Swoboda Keil Knoll 1935, no Yazıtın çevirisi: İmparator Caesar L. Septimius Severus Pius Pertinax Felix Augustus Arabicus Adiabenicus Pathicus Başrahip, X. kez tribunicia potestas (halk yetkisini) almış, imparatorluğunun XI. yılında, III kez konsül, vatanın babası, prokonsül ve imparator Caesar..için ( ithaf eder). 31 Mitford-Andrews 1980, 1249; Hild-Hellenkemper 1990, 33;Lenski 1999, Bean-Mitford 1970, 204 no. 229.

8 72 CONSTRUCTION WORKS CARRIED OUT DURING THE ROMAN PERIOD AT ZENGİBAR CASTLE IN THE LIGHT OF THE INSCRIPTIONS AND EUERGESIA Kentteki Severuslar dönemi yapılarından birisi de Severus Alexandrus (M.S ) a ithaf edilmiş anıtsal kemer yapısıdır 33. Bu anıtsal yapıya ait yazıt 34, bir arşitrav üzerinde olup kemerin önünde üç parça halinde ele geçmiştir. İmparator Severus Alexandrus, Isaura kentinin boule ve demos u tarafından onurlandırılmaktadır. Anıtsal kemer yapısının hangi olay üzerine ve ne amaçla inşa edildiğini bilemiyoruz. Severus Alexandrus un Isauria da elde etmiş olduğu bir başarı üzerine inşa edilmiş olabilir 35. Ancak İmparator Severus Alexandrus un Isauria da böyle bir zaferine kuşkuyla bakılmaktadır 36. Kentteki imar faaliyetlerinin yanı sıra sosyal yaşamın da zenginleştirilmesi açısından euergesia olgusunun önemli bir yer tuttuğu yazıtlar aracılığıyla görülmektedir. Bu yazıtlardan biri 37 kentte düzenlenen çeşitli festivallerin euergetes ler tarafından hem yönetildiği hem de finanse edildiğini göstermektedir. Isaura da yaşayan ve kent ile politik bir ortaklık içinde olan Romalılar ile birlikte Isaura nın boule ve demos u, T. Aelius Aurelius isimli bir başrahibi kent için yaptığı hayırlar vesilesiyle onurlandırmışlardır. İmparator kültünün başrahibi olan T. Aelius Aurelius, aynı zamanda kentte kutlanan panegyria şenliklerine başkanlık etmiştir. Zengibar Kalesi nde büyük olasılıkla kent tarafından onore edilen başka başrahiplerin varlığına tanıklık eden yazıtlar bulunmaktadır. Agora da görülmüş bir arşitrav üzerindeki üç ayrı onur yazıtı 38 ndan kentin zor duruma düştüğü zamanda önemli hizmetler verdikleri anlaşılan Aelius Demetrius ve onun karısı Valgia Rufina isimli şahısları tanımaktayız. Aelius Demetrius, aynı zamanda kentin önde gelen on kişisinden (Dekaprotoi) birisi idi. B ve C yazıtlarının içeriğinden anlaşıldığı üzere bu üç yazıt, aynı ailenin bireylerine ait olmalıdır. Kente hizmet konusunda zengin ailelerin kuşaklar 33 Kemerin rekonstrüksiyon çizimi için bkz. Swoboda-Keil-Knoll 1935, s. 129, Abb Swoboda Keil Knoll 1935, 74 no Yazıtın çevirisi: Yerin, denizin ve bütün insanların soyunun efendisi İmparator Caesar Marcus Aurelius Severus Alexandrus u, dindar bahtiyar imparatoru Isauralıların boule si ve demos u (onurlandırır). 35 SHA, Sev. Alex. 58.1;Lenski 1999, Hopwood 1989, Swoboda-Keil-Knoll 1935, 75 no Yazıtın çevirisi: Hem Isauralıların boule si ve demos u hem de politik ortakları Romalı vatandaşlar ünsever ve panegyria başkanı olan başrahip T. Aelius Aurelius u Kyos kent için geçilmez iyi niyet ve ünseverliğinden dolayı heykelle (heykelini dikerek) onurlandırdı. 38 Swoboda-Keil-Knoll 1935, 75 no. 153 (A-C). Yazıtların çevirisi: A. Fragman okunamıyor B: Başrahip ve Dekaprotoi den biri ve en parlak ve bizim nezdimizde en asil soydan gelen, cömert bir şekilde ünseverlik yaparak bütün tehlikelerde pek çok hayırseverliği ile vatanını gözetmiş olan Aelius Demetrius u onuru vesilesiyle (onurlandırırlar). C: Başrahip Aelius Demetrius un faziletli ve ağırbaşlı karısı Valgia Rufina yı onuru vesilesiyle (onurlandırdılar).

9 YAZITLAR IŞIĞINDA ZENGİBAR KALESİ NDE (ISAURA) ROMA DÖNEMİ İMAR FAALİYETLERİ VE EUERGESIA boyunca bu euergesia sistemi içerisinde yer aldıklarını söylemek gerekir. Stoa da parça halinde ele geçen bir başka yazıt 39, Orestes isimli bir başrahibin kent için euergesia faaliyetinde bulunmuş olduğunu göstermektedir. Kent merkezinde Hadrianus takının kuzeyinde yer alan bazilika yapısında bulunan yarısı kırık durumdaki yazıt 40 tan Demetrius un muhtemelen yine bir euergesia faaliyetinde bulunmuş imparator kültü başrahibi olan oğlu Tarkyndberras ın Isaura boule ve demos u tarafından onurlandırıldığı anlaşılmaktadır. Sütunlu girişteki yol üzerinde bulunmuş kireç taşından bir levhanın sol alt köşesine yazılmış bir onur yazıtı 41, adını bilmediğimiz bir hayırseverin kendi mal varlığından 1300 insana erzak temin ettiğini belgelemektedir. Yazıtın içeriğinden yardıma muhtaç kalmış söz konusu bu insanların kentin yerli yurttaşları mı yoksa kent dışından birileri mi olduğu anlaşılamamaktadır. Ancak bu insanlar büyük olasılıkla Zengibar yerleşimi veya egemenlik alanından (teritoriyumundan) olmalıdırlar. Yazıt, kesin olarak tarihlendirilemediği için bu yardımın hangi dönemde ve ne gibi bir sebeple yapıldığı yoruma açık bir konu olarak kalmaktadır. Bu durumda kentin hayırsever bir yurttaşının yapmış olduğu bu yardımın gerçekleştiği yılda ya büyük bir savaş ya da kıtlığın baş göstermiş olduğu düşünülebilir. Nitekim Ammianus Marcellinus 42 un anlatımlarından Isauria da M.S. 4. yüzyılın ikinci yarısında , 359 ve yıllarında isyan ve benzeri karışık olayların yaşandığı bilinmektedir. Önemli nedenlerinden birisinin kıtlık olduğu düşünülen 43 bu olaylar zarfında Isaura da halkın zor durumda kaldığı söylenebilir. Adını bilmediğimiz bir valinin kente hayırsever olarak hizmette bulunduğunu Isaura da sur duvarının güney tarafında ele geçmiş bir kaide üzerinde yer alan ve baş tarafı kayıp olan bir yazıt 44 belgelemektedir. Isaura kenti boule ve demos unun kentin bir Sterrett 1888, 118 no. 195; IGR III, Temizsoy-Uysal-Mertek 1984, 16 res Yazıtın çevirisi: Isaura Bule ve demosu ve Romalı politik ortakları atalarından beri tanrısal imparatorların başrahibi olan ve bütün idari, yönetim ve dini işlerde vatansever biri olan Demetrios oğlu Tarkyndberras ı (onore eder). 41 Swoboda-Keil-Knoll 1935, 76 no Yazıtın çevirisi: atalarından beri vatansever olan, (kentin) ileri gelenlerinden biri, bütün iyi yürekliliği ve ünseverliği ile tam olarak 1300 insan için kendi kesesinden erzak bağışlayan.[filancayı] (onurlandırır/lar). 42 Amm. Marc., ; ; ; Rougé 1966, ; Matthews 1989, ; Hopwood 1999a, ; Lenski 1999, Pottier 2005, Swoboda-Keil-Knoll 1935, 76 no Yazıtın çevirisi: Isaurialıların boule ve demos u kendilerinin euergetes ini, imparator valisini (onurlandırır).

10 74 CONSTRUCTION WORKS CARRIED OUT DURING THE ROMAN PERIOD AT ZENGİBAR CASTLE IN THE LIGHT OF THE INSCRIPTIONS AND EUERGESIA hayırseveri olarak onore ettiği bu vali, kent için önemli hizmetlerde bulunmuş olmalıdır. Isaura kentinin onore ettiği bir başka euergetes yazıtı daha mevcuttur. Ancak yazıtın kırık olarak ele geçmesinden dolayı onore edilen euergetes in kimliği ve kente nasıl bir hizmette bulunduğu bilinememektedir. Exedra da bulunmuş bir yazıt 45, kentin demos u tarafından onore edilmiş başka bir hayırseverini belgelemektedir. Ünsever olarak tanıtılan ve başrahibe Aurelia Oresteina nın kocası olan Kastor isimli bu vatandaş büyük olasılıkla kent için euergetes olarak hizmet etmişti. Bütün bunlardan Zengibar Kalesi ndeki imparatorlara ithaf edilen anıtsal yapıların inşasında Isaura kentinin boule ve demos unun en baş rolü üstlendiği görülmektedir. Buna göre söz konusu yapıların masrafları kent kasasından karşılanmış olmalıdır. Zengibar Kalesi nde yaşayan ve kentle sympoliteia içinde olan Romalı yurttaşlar da kentin boule ve demos uyla beraber ortak karar almışlardır. Kent meclislerinin aynı zamanda euergetes leri de onore ettikleri görülmektedir. Kentin kendisi için hayırsever olarak gördükleri şahıslar arasında eyalet valisi, imparator kült rahipleri gibi yüksek makam sahibi yöneticiler bulunmaktadır. Bu yöneticilerin ve euergetes lerin heykel vb. anıtlarla onore edilmesi için gerekli masrafların kentin üst düzey yöneticileri olan epimeletes ler tarafından üstlenildiği görülmektedir. Roma imparator kült rahipleri (arkhiereus), euergesia (hayır işleri) faaliyetlerinde önemli rol üstlenmişlerdir. Yukarıda bahsedildiği üzere bu kült rahipleri, stoa gibi en önemli kamusal yapıların inşasını finanse etmişlerdir. Ayrıca kentin sosyal içerikli konularında da bu rahipler öne çıkmaktadırlar. Yazıtlarda görüldüğü gibi panegyria gibi festivallerin tertiplenmesi, kentin ekonomik olarak güç durumda kaldığı dönemlerde vatandaşlara iaşe yardımı gibi hususlarda görev almışlardır. Bir kentin idaresi için boule, demos, epimeletes gibi kurumların ve yöneticilerin varlığı ve stoa, tak gibi yapıların inşa edilmiş olması, Roma Dönemi ile birlikte Zengibar Kalesi nde Hellen-Roma tarzı bir kentleşmenin geliştiğinin açık göstergesidir. Kentin en parlak dönemi imar faaliyetlerinin yoğun olarak görüldüğü M.S. 2. yüzyıl ve 3. yüzyılın ilk yarısıdır. Bu dönemden sonra imar faaliyetlerinin azaldığı söylenebilir. 4. yüzyılın 45 Sterrett 1888, no. 194; Temizsoy-Uysal-Mertek 1984, 20 res. 17. Yazıtın çevirisi: Demos, ünsever Kastor un karısı, Lucius kızı başrahibe Aurelia Oresteina yı (onore eder).

11 YAZITLAR IŞIĞINDA ZENGİBAR KALESİ NDE (ISAURA) ROMA DÖNEMİ İMAR FAALİYETLERİ VE EUERGESIA ortalarında Ammianus Marcellinus 46, kentin eski önemini kaybettiğini söylemektedir 47. Kentin zayıflamasında 3. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren başlayan ve 4. yüzyılın ikinci yarısında bütün Isauria ve komşu bölgeleri etkileyen karışıklıklar etkili olmuş olmalıdır. Nitekim M.S yıllarında Isaurialı haydutlar Kilikia ve Pamphylia kentlerine saldırmışlar, bu karışıklıklara son vermek üzere bölgeye görevlendirilmiş olan Musonius ve bazı askerleri çarpışmada öldürülmüş ve bir kısmı da Isaurialı haydutlar tarafından esir alınmıştır. Ancak bölgeye sevk edilen Roma birlikleri karşısında zor anlar yaşayan haydutlar, daha güvenli gördükleri dağlara çekilmek zorunda kalmışlardır. Ammianus Marcellianus 48 un anlatımına göre bu olaylar sonucunda Germanikopolis kentinin ileri gelenleri haydutlarla Roma arasında arabuluculuk yaparak barış yapılmasını ve rehinelerin teslim edilmesini sağlamıştır 49. O halde M.S. 4. yüzyıl sonunda merkezi Isauria daki Isaura nın gerilemesiyle Ermenek Göksuyu üzerinde yer alan Germanikopolis önem kazanmış olmalıdır Amm. Marc : Isaura enim antehac nimium potens, olim subversa ut rebellatrix interneciva, aegre vestiga claritudinis pristinae monstrat admodum pauce (Isauria önceleri büyük bir güce sahipti, yok edici bir isyandan dolayı bir zamanlar tahrip edildi, eski görkeminden çok az kalıntı dışında neredeyse hiç iz göstermez). 47 Syme 1987, 146; Matthews 1989, 358; Lenski 1999, Amm. Marc., Rougé 1966, 300; Matthews 1989, ; Shaw 1990, ; Hopwood 1991, 308; Hopwood 1999a, ; Hopwood 1999b, , 183; Lenski 1999, 423, ; Pottier 2005, Hopwood 1999a, 205.

12 76 CONSTRUCTION WORKS CARRIED OUT DURING THE ROMAN PERIOD AT ZENGİBAR CASTLE IN THE LIGHT OF THE INSCRIPTIONS AND EUERGESIA Kaynakça ve Kısaltmalar Amm. Marc. J. C. Rolfe (ed.) Ammianus Mercellinus, vol. III, with an English Translation, London (Loeb Classical Library). Diodoros Diodori Bibliotheca Historica, Vol 4-5, (edd.) I. SHA Sev. Alex. Bekker-L. Dindorf-F. Vogel-K. T. Fischer, Leipzig The Scriptores Historiae Augustae, Severus Alexander, Volume II, with an English Translation by D. Magie, London (Loeb Classical Library). Strabon Strabo, Geographica, (ed.) A. Meineke, Leipzig Modern Literatür Bahar 1991 Bahar 1996 Baldıran-Gider 2008 Bean Mitford 1970 H. Bahar, İsaura Bölgesi Tarihi, S.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Eskiçağ Tarihi Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Konya H. Bahar, Isauria Bölgesinin Antik Çağdaki Yerleşim Merkezleri, Anadolu Araştırmaları XIV, Prof. Dr. Afif Erzen'e Armağan, 1996, A. Baldıran-Z. Gider, Mimari Bloklar Işığında Isauria Bölgesinin Mimari Uygulamaları, S.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 20, 2008, G. E. Bean T. B. Mitford, Journeys in Rough Cilicia Österreichische Akademie der Wissenschaften Phil.-hist. Kl., Denkschriften 102,

13 YAZITLAR IŞIĞINDA ZENGİBAR KALESİ NDE (ISAURA) ROMA DÖNEMİ İMAR FAALİYETLERİ VE EUERGESIA Ergänzungsbände zu den Tituli Asiae Minoris 3. Vienna Belke Restle 1984 K. Belke M. Restle, Tabula Imperii Byzantini 4: Galatien und Lykaonien (Denkschriften ÖAW, Phil.-hist. Kl. 172), Wien Bevan 1902 E. R. Bevan, The House of Seleucus, Vol. 1, London Birley 2008 Bosworth 1993 Cronin 1902 Doğanay 2012 Doğanay 2013 A. R. Birley, Hadrian to the Antonines, şurada: CAH XI: The High Empire, A. D , Cambridge , A. B. Bosworth, Perdiccas and the Kings, The Classical Quarterly, New Series, 43/2, 1993, H.S. Cronin, First Report of a Journey in Pisidia, Lycaonia, and Pamphylia, JHS 22, 1902, O. Doğanay, Zengibar Kalesi (Bozkır/Konya) 2010 Yılı Yüzey Araştırması, AST 29/3, 2011 [2012], O. Doğanay, Zengibar Kalesi (Bozkır/Konya) 2011 Yılı Yüzey Araştırması, AST 30/2, 2012 [2013], Doğanay-Köker 2014 O. Doğanay-E. Köker, Zengibar Kalesi (Bozkır/Konya) 2012 Yılı Yüzey Araştırmaları, AST 31/1, 2013 [2014],

14 78 CONSTRUCTION WORKS CARRIED OUT DURING THE ROMAN PERIOD AT ZENGİBAR CASTLE IN THE LIGHT OF THE INSCRIPTIONS AND EUERGESIA French 2014 Hall 1973 Hamilton 1842 D. H. French, Roman Roads& Milestones of Asia Minor, Volume 3: Milestones, Fasc. 3.7 Cilicia, Isauria et Lycaonia (and South-west Galatia), Ankara S. Hall, New light on the capture of Isaura Vetus by P. Servilius Vatia, şurada: Akten des VI. Internationalen Kongresses für Griechische und Latin Epigraphic, München 1972, Vestigia 17, 1973, W. J. Hamilton, Researches In Asia Minor, Pontus And Armenia; With Some Account Of Their Antiquites And Geology, Vol. I-II, London Hild-Hellenkemper 1990 F. Hild H. Hellenkemper, Tabula Imperii Byzantini 5: Kilikien und Isaurien (Denkschriften ÖAW, phil.-hist. Kl. 215), Wien Hild 1991 Hopwood 1989 Hopwood 1999a F. Hild, Die Route der Tabula Peutingeriana (Tab. Peut.) von Iconium über Ad Fines und Tetrapyrgia nach Pompeiopolis in Kilikien, Anatolia Antiqua 1, 1991, K. Hopwood, Consent and Control: How the Peace was kept in Rough Cilicia, şurada: D. H. French C. S. Lightfoot (eds.), The Eastern Frontier of the Roman Empire, BAR, International Ser. 553 (i), Oxford 1989, K. Hopwood, Ammianus Marcellinus on Isauria, şurada: J. W. Drijvers-D. Hunt (Eds.), The Late

15 YAZITLAR IŞIĞINDA ZENGİBAR KALESİ NDE (ISAURA) ROMA DÖNEMİ İMAR FAALİYETLERİ VE EUERGESIA Roman World and its Historian. Interpreting Ammianus Marcellinus. London 1999, Hopwood 1999b Karauğuz Doğanay 2004 Lenski 1999 Matthews 1989 Mitford-Andrews 1980 Mutafian 1988 Ormerod 1922 Ormerod 1924 Paris Radet 1885 K. Hopwood, Bandits, between Grandees and the State: The Structure of Order in Roman Rough Cilicia, şurada: K. R. Hopwood (ed.), Organised Crime in the Ancient World, London 1999, G. Karauğuz O. Doğanay, İ.Ö. II. Binden Bizans Dönemine Kadar Orta Anadolu nun Güneyinden Akdeniz kıyılarına Doğru Uzanan Yol Ağı Üzerine Düşünceler, Olba X, 2004, 1-43, Levha 1-3. N. Lenski, Assimilation and Revolt in the Territory of Isauria, from the 1st Century BC to the 6 th Century AD, JESHO 42/4, 1999, J. Matthews, The Romans Empire of Ammianus with a new introduction, London T. B. Mitford St. Andrews, Roman Rough Cilicia, ANRW, II, 7/2, Berlin 1980, Cl. Mutafian, La Cilicie au carrefour des empires I-II, Paris H. A. Ormerod, The campaigns of Servilius Isauricus against the Pirates, JRS 12, 1922, H. A. Ormerod, Piracy In The Ancient World An Essay In Mediterranean History, London P. Paris G. A. Radet, Deux nouvaeux gouverneurs de provinces, BCH 9, 1885,

16 80 CONSTRUCTION WORKS CARRIED OUT DURING THE ROMAN PERIOD AT ZENGİBAR CASTLE IN THE LIGHT OF THE INSCRIPTIONS AND EUERGESIA Paris Radet 1887 Pottier 2005 Ramsay 1905 P. Paris G. A. Radet, Inscriptions de Pisidie, de Lycaonie et d Isaurie, BCH 11, 1887, B. Pottier, Banditisme et révolte en Isaurie au IV e et V e siècles vus par les Isauriens eux-mêmes. La Vie de saint Conon, Mediterraneo antico. Economie, società, culture, 8 fas. 2, 2005, W. M. Ramsay, Topography and Epigraphy of Nova Isaura, JHS 25, 1905, Rougé 1966 J. Rougé, L Histoire Auguste et l Isaurie au IV e Siècle, REA LXVIII, nos. 3-4, Bordeaux 1966, Ruge 1916 W. Ruge, Isaura, şurada: RE IX/2, 1916, Sterrett 1888 J. R. S. Sterrett, The Wolfe Expedition to Asia Minor. Papers of the American School at Athens III, Boston Swoboda Keil Knoll 1935 H. Swoboda J. Keil F. Knoll, Denkmäler aus Lykaonien, Pamphylien, und Isaurien. Deutsche Gesellschaft der Wissenschaften und Künste für die Tschechoslowakische Republik in Prag, Brünn Prag Leipzig Wien Syme 1987 R. Syme, Isaura and Isauria. Some Problems, şurada: E. Frézouls (ed.), Sociétés urbaines, sociétés rurales dans I'Asie Mineure et la Syrie hellénistiques et romaines (Actes du colloque organisé à Strasbourg [novembre 1985]), Strasbourg 1987,

17 YAZITLAR IŞIĞINDA ZENGİBAR KALESİ NDE (ISAURA) ROMA DÖNEMİ İMAR FAALİYETLERİ VE EUERGESIA Syme 1995 R. Syme, Anatolica Studies in Strabo, (ed.) A. Birley, Oxford Temizsoy-Uysal-Mertek 1984 İ. Temizsoy-M. V. Uysal-K. Mertek, Zengibar Kalesi-İsaura, Karaman Müzesi Yıllığı 2, 1984, Yılmaz 2005 M. Yılmaz, Bozkır Çevresinin (Hadim-Ahırlı- Yalıhüyük) Antik Tarihi ve Eserleri İsauria, Konya Diğer Kısaltmalar CIG Corpus Inscriptionum Graecarum. IGR MAMA Inscriptiones Graecae ad Res Romanas Pertinentes. Monumenta Asiae Minoris Antiquae.

18 82 CONSTRUCTION WORKS CARRIED OUT DURING THE ROMAN PERIOD AT ZENGİBAR CASTLE IN THE LIGHT OF THE INSCRIPTIONS AND EUERGESIA Harita 1: Zengibar Kalesinin Yeri. Harita 2: Zengibar Kalesi antik yerleşimi ve çevresi.

19 YAZITLAR IŞIĞINDA ZENGİBAR KALESİ NDE (ISAURA) ROMA DÖNEMİ İMAR FAALİYETLERİ VE EUERGESIA 83 Resim 1: Hadrianus Takı. Resim 2: Stoa.

20 84 CONSTRUCTION WORKS CARRIED OUT DURING THE ROMAN PERIOD AT ZENGİBAR CASTLE IN THE LIGHT OF THE INSCRIPTIONS AND EUERGESIA Çizim 1: Zengibar Kalesi nde Marcus Aurelius Zafer Takı'nın rekonstrüksiyonu (Swoboda-Keil-Knoll 1935, 127, Abb. 45).

21 YAZITLAR IŞIĞINDA ZENGİBAR KALESİ NDE (ISAURA) ROMA DÖNEMİ İMAR FAALİYETLERİ VE EUERGESIA 85 Çizim 2: Severus Zafer Takı'nın rekonstrüksiyonu (Swoboda-Keil-Knoll 1935, 12)

22 86 CONSTRUCTION WORKS CARRIED OUT DURING THE ROMAN PERIOD AT ZENGİBAR CASTLE IN THE LIGHT OF THE INSCRIPTIONS AND EUERGESIA