Transkript

1

2

3

4 ÖZET XIV. yy. ın ilk yarısında, ilk önce Van Gölü civarında yerleşmiş bir Türk topluluğu olarak ortaya çıkan Karakoyunlular, daha sonra Horasan hariç bütün İran a hakim olan bir Türkmen İmparatorluğunun temellerini atmışlardır. Doğu Anadolu da yerleşmiş bir Türk topluluğu olan Akkoyunlular ise 1340 yılından itibaren Türk tarihinde yerlerini almışlardır. Karakoyun egemenliğine son vermiş, onları da Safevîler tarih sahnesinden silmişlerdir. Bu Türkmen devletleri yaklaşık XIV. yy ın ikinci yarısından XVI. yy ın ilk yarısına kadar İran, Irak, Azerbaycan ve Türkiye nin doğusunda hâkimiyetlerini sürdürmüşlerdir. Karakoyunlu ve Akkoyunlu hükümdarları, kültür ve sanat hayatını desteklemiş, kitap sanatları alanında da önemli girişimlerde bulunmuşlardır. Karakoyun Sultanı Cihan Şah ve oğlu Pîr Budak döneminde Bağdat ve Şiraz da son derece nitelikli eserler hazırlanmıştır. Karakoyun mirasını devralan Akkoyunlu Sultan Uzun Hasan ın iki oğlundan Halil Şiraz da, Yakup da Tebriz de kitap sanatının hamileri olmuşlardır. XV. yy. da hükümdarların bilim ve sanatı himaye fikri büyük önem kazanmıştır. Saray, sanatın en önemli ve büyük alıcısı olmuştur. Sanatkârlar kimi zaman kendi, kimi zamanda yöneticilerin istekleriyle farklı bölgelerdeki sanat hamileri için çalışmak üzere göç etmişlerdir. Üslup ve teknikler, sanatkârlar tarafından farklı coğrafyalara taşınmış ve böylece yeni ekoller oluşmuştur. Türkmen üslubu da böyle bir sürecin sonucunda meydana gelmiştir. Tezhip Sanatında Türkmen Dönemi isimli bu çalışma, Karakoyun ve Akkoyun Türkmen Devletlerinde hazırlanmış ve bugün Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Türk ve İslâm Eserleri Müzesi ve Süleymaniye Kütüphanesinde bulunan el yazması eserleri kapsamaktadır. Katalog bölümünde istinsah tarihine göre incelenen eserlerle, Türkmen Dönemi tezhibi hakkında fikir yürütülebilmesi amaçlanmıştır. V

5 ABSTRACT Qara Qoyunlu, also called the Black Sheep Turcomans emerged as a Turkish community and first settled around the Lake Van in the first half of the 14 th century, then laid the foundations of a Turcoman Empire ruling over the entire Iran except Khorasan. Aq Qoyunlu also called the White Sheep Turcomans which was a Turkish community that had been settled in the eastern Anatolia has claimed their place in the Turkic history beginning from the year of They put an end to the sovereignty of Qara Qoyunlu and wiped Safavids off the map of history. These Turcoman states maintained their sovereignty in Iran, Iraq, Azerbaijan and east of Turkey between the second half of the 14 th century and the first half of the 16 th century. Qara Qoyunlu and Aq Qoyunlu sultans supported cultural and artistic life and made significant initiatives in the book arts, too. Highly qualified works were prepared and issued in Baghdat and Shiraz during the era of Qara Qoyunlu Sultan Jahān Shāh and his son Pîr Budak. Sultan Khalil, one of two sons of Aq Qoyunlu Sultan Uzun Hassan who inherited the Qara Qoyunlu, had been the protector of books art in Shiraz and the other son and younger brother Ya'qub was either the protector of the same art in Tabriz. The idea of rulers to patronage the science and arts during 15 th century, gained great importance. The palace had been the most important and the biggest buyer of arts. Craftsmen emigrated sometimes on their own desires as well as requests of some rulers in order to serve to the protectors of the arts at that era. Styles and techniques were moved to different places by craftsmen and thus, new ecoles were formed. Turcoman style was also occurred as a result of such process. This study named "Turcoman Period in the Art of Illumination" consists of manuscripts from Topkapi Palace Museum Library, Turkish and Islamic Arts Museum and Suleymaniye Library that had been prepared in the Qara Qoyunlu and Aq Qoyunlu Turcoman States. It was aimed to conduct an idea on the illumination style of Turcoman Period by the aid of these works examined and investigated according to the copy dates in the department of the catalogue. VI

6 ÖNSÖZ Yazma kitap sanatları içerisinde değerlendirilen Tezhip sanatı, Türk-İslâm sanatında uzun ve önemli bir geçmişe sahiptir. Yüzyıllar içerisinde yazma eserlerdeki tasarımlar, üslûp, renk ve desen özellikleri, kullanılan malzemeler toplumlara göre değişimler göstermiştir. Tezhip Sanatında Türkmen Dönemi konulu bu çalışma, yılları arasında Akkoyun ve Karakoyun Türkmen Devletlerinde hazırlanmış olan el yazması eserleri kapsamaktadır. El yazmalarının tezhip sanatı açısından incelenmesine ve eserlerdeki farklı tezyinat örneklerinin ortaya çıkarılmasına çalışılmıştır. İlk bölümde Karakoyun ve Akkoyun Devletleri nin tarihçesi, ilim, kültür, sanat hayatı, sanat hamisi hükümdarları ve dönemin sanatkârları edinilen kaynaklar doğrultusunda anlatılmış, Türkmen üslûbunun tarihsel gelişimine değinilmiştir. Katalog bölümünde ise bu döneme ait olduğunu tespit ettiğimiz eserlere yer verilmiş, bazı tezhipli sayfaların desen, kompozisyon, renk analizleri yapılarak dönemin tezhip sanatı özellikleri anlatılmıştır. Tez konumun belirlenmesinden başlayarak çalışmalarım süresince bilgi, tecrübe ve yardımlarını eksik etmeyen tez danışmanım değerli hocam Yrd. Doç. Dr. Mustafa N. Çelebi ye, engin bilgilerinden faydalandığım kıymetli hocam Prof. Dr. M. Hüsrev Subaşı na, değerli görüşlerinden dolayı Prof. Dr. Faruk Taşkale ye, eğitim hayatım boyunca ve tez çalışmam sırasında üzerimde emeği geçen bütün hocalarıma sonsuz şükranlarımı sunarım. Araştırmalarım sırasında gösterdikleri kolaylıklardan dolayı TSM Yazma Eserler Kütüphanesi ve fotoğrafhane bölümü çalışanlarına, verdikleri hizmetlerden dolayı TDV İslâm Araştırma Merkezi çalışanlarına, İngilizce ve Fransızca metinlerin çevirilerini yapan Pınar Karakaş a, çalışmamın her aşamasında bana yardımcı olan ve desteklerini esirgemeyen tüm değerli arkadaşlarıma ve aileme sonsuz teşekkürler ederim. İstanbul 2014 Esra ALKAN VII

7 İÇİNDEKİLER ÖZET...V ABSTRACT.VI ÖNSÖZ VII KISALTMALAR...XI 1. GİRİŞ TÜRKMEN TEZHİBİNE GENEL BAKIŞ TARİHÇE Karakoyunlu Devleti Akkoyunlu Devleti İLİM, KÜLTÜR VE SANAT HAYATI DÖNEMİN HÂMİ HÜKÜMDARLARI TÜRKMEN DÖNEMİ SANATKÂRLARI TEZHİP SANATINDA TÜRKMEN ÜSLÛBU Türkmen Üslûbunun Kaynakları Türkmen Üslûbunun Etkileri ESERLER İNCELENEN ESERLER TİEM 1986 Divân-ı Kasım TSMK H. 753 Hamse-i Nizamî TSMK R Hamse-i Hüsrev Dehlevî TSMK H Şâhname-i Firdevsî S.K. Ayasofya 3946 Müntehabât-ı Gazeliyyât TSMK H. 762 Hamse-i Nizamî..74 VIII

8 TSMK H. 831 Mihr-i Müşteri DÖNEME AİT DİĞER ESERLER TSMK H. 779 Hamse-i Nizamî TİEM 1986 Divân-ı Kasım TİEM 1987 Divân-ı Kâtibî TSMK H. 753 Hamse-i Nizamî TSMK A Bülbül Name TSMK R Hamse-i Hüsrev Dehlevî TSMK H Şâhname-i Firdevsî TSMK H Divân-ı Hafız TSMK H. 761 Hamse-i Nizamî TSMK R. 874 Hamse-i Nizamî TSMK H. 988 Divân-ı Camî TSMK H. 795 Hamse-i Hüsrev Dehlevî TSMK R Divân-ı Fattahî TİEM 1978 Şâhname-i Firdevsî TİEM 509 Kur an-ı Kerim TSMK H. 762 Hamse-i Nizamî TSMK A Divan-ı Salman Savacı TSMK H Şâhname TSMK H. 801 Hamse-i Hüsrev Dehlevî TSMK H Hamse-i Nizamî TSMK H. 942 Külliyât-ı Kâtibî DÖNEME AİT KULLANILAN MOTİFLER DEĞERLENDİRME ve SONUÇ KAYNAKÇA DİZİN IX

9 7. EKLER Resim Listesi Çizim Listesi.211 X

10 KISALTMALAR age. ag. mad. agm. bk. bsk. Adı geçen eser Adı geçen madde Adı geçen makale Bakınız Baskı c. Cilt CBL Chester Beatty Library, Dublin Ç. Çizim DİA ed. mad. Diyanet İslam Ansiklopedisi Editör Madde ö. Ölümü R. Resim s. Sayfa S.K. sy. TİEM TSMK TSMK H. TSMK R. TSMK A. var. yay. yk. yy. Süleymaniye Kütüphanesi Sayı Türk ve İslam Eserleri Müzesi Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine bölümü Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Revan bölümü Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, III. Ahmed bölümü Varak Yayınları Yaprak Yüzyıl XI

11 1. GİRİŞ Türkler yüzyıllar boyunca farklı coğrafi bölgelerde yaşamış, farklı kültürlerle etkileşim halinde olmuşlardır. Yaşadıkları coğrafyada hem kendi sanat anlayışlarını devam ettirmişler, hem de çağdaşları olan farklı kültürlerdeki ulusların sanatlarını harmanlayıp kendilerine özgün bir sanat üslûbu oluşturmuşlardır. Özellikle İslâmiyetin kabul edilmesinden sonra Türklerin farklı coğrafyalarda devletler kurmasıyla sanatsal anlamda büyük değişimler yaşanmıştır. Yazma eserler insanoğlunun sosyal ve kültürel açıdan kendisinden sonra gelenlere bıraktığı en büyük mirastır. El yazması eserlerdeki tasarımlar, renkler, kullanılan malzemeler dönemlere toplumlara göre değişiklik gösterse de, bilgiye, yazıya, kitaba verilen değer değişmemiştir. Özellikle ciltleri, muhteşem hatları, göz alıcı tezhipleri ve resimleri ile yazma kitap sanatları büyük bir ilerleme kaydetmiştir. Sanata ve sanatçıya değer veren saray ve çevresi, sanatın en büyük destekçisi olmuştur. Sanat hamisi hükümdarlar, sanatkârlara sanatlarını en iyi şekilde icra edebilmeleri için kurdukları nakışhanelerde değerli eserler üretilmesine imkân sağlamışlardır. Tezhip sanatı, Türk-İslâm sanatında önemli bir yere sahiptir. Sanatkârlar nakışhanelerde bir taraftan yöneticiler için değerli eserler üretirken bir taraftanda farklı tasarımlar meydana getirmişler ve başka toplumların ekolleriyle biçimlendirerek kendi üslûplarının oluşmasını sağlamışlardır. Bu durum Türkmen tezhip üslûbunun oluşmasında etkili olmuştur. İran coğrafyasında hüküm süren Karakoyun ve Akkoyun Türkmen Devletleri özellikle çağdaşları olan Timur Devri sanat anlayışını, kendi üslûplarını da katarak devam ettirmişler ve bu gelişimi kendilerinden sonra gelen Safevî Dönemine kadar taşımışlardır. Karakoyunlu ve Akkoyunlu Türkmen Devletlerinden bugün için bize ulaşan yazılı kaynakların sayısı oldukça az, mevcut olanlarda genellikle Farsçadır. Bu döneme ait yazma eserlerin çeşitli müze ve kütüphanelerde bulunması, kaynaklarda, yayınlarda sanat ortamlarını anlatan bilgilerin bulunmaması, yazma eserlerdeki künye 1

12 bilgilerinin eksikliği, Türkmen tezhip üslûbunun, kökeninin, gelişiminin incelenmesini oldukça zorlaştırmıştır. Araştırmamızda yer alan Türkmen dönemine ait minyatürlü yazmalar dönemin sosyal ve kültürel hayatını anlatması açısından önem teşkil etmektedir. Bu eserlerde yer alan minyatürler gerek Türk gerekse yabancı araştırmacılar tarafından ilgi görmüş fakat Türkmen dönemi tezhip sanatı hakkında çok fazla araştırma yapılmamıştır. Dolayısıyla bu durum bizi bu tezi yapmaya yöneltmiştir. Araştırmamızda tarihi, coğrafi konumu, sanatkâr ve sanat hamilerinin bilgileri ile kesin olarak ispatlanmış eserlerin üzerinden gidilmesi amaçlanmıştır. Tez çalışmamıza konuyla ilgili yapılmış olan çeşitli kitap ve yayınlardaki bilgilerin incelenmesiyle başlanmıştır. Bu incelemeler sonucunda döneme ait yazma eserler tespit edilmiştir. Konumuz dahilinde yer alan eserler TSMK, TİEM ve S.K de bulunan örneklerle sınırlandırılmıştır. TİEM deki yazma eserler buranın onarımda olmasından dolayı incelenememiştir. Bu nedenle çeşitli yayınlarda ve kataloglarda bulabildiğimiz örnekler taranıp dijital ortama aktarılmış ve tez çalışmamıza dahil edilmiştir. S.K deki eserlerin tezhipli sayfaları ise kütüphanenin fotoğraf arşivinden temin edilmiştir. Araştırmamıza konu olan eserlerin büyük bir bölümü TSMK den elde edilmiştir. TSM müdürlüğünden alınan özel izinle konumuz ile ilgili el yazması eserler incelenmiştir. Çalışmamıza konu olan 18 eserden H. 753, H. 779, H. 795, H. 801, H. 831, H. 942, H. 988, H. 1008, H. 1015, R. 1033, H. 1496, H. 1506, A. 2488, H.3563 katalog numaralı eserler incelenerek, geri kalan eserler ise fotoğraf arşivinden bakılarak tezhipli sayfalar belirlenmiştir. Tezimizin Türkmen Tezhibine Genel Bakış başlıklı birinci bölümünde, Karakoyunlu ve Akkoyunlu Devletlerinin tarihçesi, dönemin ilim, kültür ve sanat hayatı, sanatı himaye eden hükümdarları ve dönemin sanatkârları kaynaklar ve yayınlardan edinilen bilgiler doğrultusunda anlatılmıştır. Bu bölümde ayrıca Türkmen Üslûbunun tarihsel gelişimine değinilmiş, alt başlıklarda ise üslûbun etkilendiği ve etkilediği dönemler görsel malzemelerle desteklenerek incelenmiştir. 2

13 Tezimizin ikinci bölümü, eserlerin yer aldığı katalog kısmıdır. Bu bölümde, Türkmen üslûbunun oluşmasında etkili olan desen, kompozisyon ve renk özellikleri ayrıntılı bir biçimde incelenmiştir. Bu analizler yapılırken eserlerdeki tezhipli sayfaların içerisinde desen ve teknik bakımdan farklılık gösterenler göz önüne alınmıştır. Eserler istinsah tarihine göre sıralanmış, desen, renk ve motif özellikleri incelenmiştir. Eserler üzerinde doğrudan çizim yapılmamasından dolayı desenler fotoğraflar üzerinden çizilmiştir. Tezhipli sayfanın bulunduğu eser hakkında genel bir bilgi verildikten sonra, incelenen sayfanın fotoğrafı yerleştirilmiştir. Tezhipli sayfaların desen, kompozisyon ve renk özelliğinin daha iyi anlaşılabilmesi açısından metinler detaylı fotoğraf ve çizimlerle anlatılmıştır. Analiz çalışmasından sonra eserlerde geri kalan tezhipli sayfalar ve bu döneme ait olduğunu tespit ettiğimiz diğer eserler başka bir başlık altında istinsah tarihine göre sıralanarak fotoğraflarla sunulmuştur. Dönemin kompozisyon özelliğinin daha iyi anlaşılmasına yardımcı olacağını düşündüğümüz için eserlerde kullanılan motifler tablolar halinde eklenmiştir. Değerlendirme ve sonuç bölümü, Türkmen döneminin kültürel ortamı ve sanat anlayışı ile katalog bölümünde yapılan analizler doğrultusunda edinilen bilgilerle, Türkmen tezhip üslûbunun anlatıldığı kısımdır. Çalışma Türkmen döneminin kaynakçası, resim ve çizim listesi ile sona ermiştir. Bu çalışmada Türkmen Dönemi Tezhip Üslûbunu, tespit edip incelediğimiz eserler doğrultusunda anlatmaya çalıştık. Araştırmamız sırasında bu döneme ait Türkiye de ve dünya müzelerinde daha pek çok eserin mevcut olduğunu öğrendik. Türkmen Dönemi tezhip özelliklerinin daha iyi anlaşılması, Türkiye ve dünya müzelerinde yer alan döneme ait eserlerin ayrıntılı bir biçimde incelenip, desen ve kompozisyon analizlerinin yapılmasıyla mümkün olacaktır. Umudumuz, yaptığımız bu araştırmanın ileride yapılacak daha geniş kapsamlı çalışmalara küçük bir katkıda bulunması, yardımcı olmasıdır. 3

14 2.TÜRKMEN TEZHİBİNE GENEL BAKIŞ 2.1. Tarihçe Karakoyunlu Devleti ( ) Doğu Anadolu, Azerbaycan, İran ve Irak ta hüküm sürmüş Türkmen Devleti dir. Moğol hakimiyetine son vererek özellikle Azerbaycan ın Türkleşmesinde önemli rol oynamışlardır. Karakoyunlular ın ilk beyi olan Bayram Hoca (ö. 1380), Van- Erciş bölgesi merkez olmak üzere kuzeyde Erzurum dan güneyde Musul a kadar uzanan Doğu Anadolu bölgesinde Karakoyunlu Beyliğini kurmuş. Vefatından sonra yerine geçen oğlu Kara Mehmet (ö. 1389) 9 yıl hükümdarlık yaptıktan sonra yerine oğlu Kara Yusuf (ö. 1420) geçmiştir yılları arasında hükümdarlık yapan Kara Yusuf döneminde devletin taht şehri Tebriz olmuştur. Bu şehrin başkentliği devletin yıkılışına dek sürmüştür. Karakoyunlular Kara Yusuf ve haleflerinin zamanında Timurlularla mücadele etmişler, önce Memlûkler daha sonra ise Osmanlılar tarafından desteklenmişlerdir. Kara Yusuf un Celâyirli Sultan Ahmed (ö. 1410) ile birlikte Osmanlı ülkesine gidip Yıldırım Bayezid e (ö. 1403) sığınması, Timur un Osmanlılar a karşı savaş açmasının başlıca sebeplerinden biri olmuştur. Kara Yusuf ile Celâyirli Sultan Ahmed arasındaki anlaşmazlık sonucu varılan anlaşmada Irak-ı Arap Sultan Ahmed in, Azerbeycan da Kara Yusuf un olmuştur. Bu sırada doğan Kara Yusuf un oğlu Pîr Budak ı (ö. 1418) Sultan Ahmed evlat edinerek aralarındaki dostluk pekiştirilmiş, Kara Yusuf un ölümünden sonra yerine oğlu İskender Bey (820/ 1420) geçmiştir. İskender (ö. 1438), oğlu Şah Kubat tarafından öldürülünce yerine kardeşi Cihan Şah (ö. 1467) hükümdar olmuştur ( ). Cihan Şah, Irak hariç bütün Karakoyunlu ülkesinin yegâne hakimi olmuş, devlet onun döneminde bir imparatorluk mahiyetini alıp en parlak devrini yaşamıştır. Horasan dan Erzurum a, Şirvan dan Basra ya kadar uzanan, bütün İran, Arrân, Irak ve Doğu Anadolu bölgelerinin hâkimi olan Cihan Şah, Akkoyunlular ın üzerine 4

15 yaptığı seferde, Uzun Hasan tarafından bozguna uğratılıp öldürülmüştür (872/ 1467). Cihan Şah ın ölümü üzerine yerine geçen oğlu Hasan Ali (ö. 1469), tahta çıkar çıkmaz ( ), Uzun Hasan a (ö. 1478) karşı savaş hazırlıklarına başlamış fakat Karakoyunlu ordusu sayıca kalabalık ve teçhizatlı olan Akkoyunlu ordusu karşısında dağılmak zorunda kalmış böylece bütün Karakoyunlu ülkesi Akkoyunlular ın eline geçmiştir. (22/ 12/ 2014) 5

16 Karakoyunlu Hükümdar Kütüğü Kara Mehmed (ö. 1389) Mısır Hoca Kara Yusuf (ö. 1420) İskender İsfahan Şah Mehmed Cihanşah Pir Budak (ö. 1438) (ö. 1433) (ö. 1467) (ö. 1418) Pulad (ö. 1446) Hüseyin Ali Kubad Hasan Ali Pir Budak Muhammed Mirza (ö. 1469) Sultan Ali Cihanşah Mustafa 6

17 Akkoyunlu Devleti ( ) XV. yy. da Doğu Anadolu, Azerbaycan ve Irak ta hüküm süren Türkmen Devletidir. Muhtemelen, Moğol istilâsı üzerine Anadolu ya gelen Türkmenler den olup Diyarbekir in Ergani yöresine yerleşmişler. Bayraklarındaki koyun sembolü ve mezar taşlarındaki kabartma koyun resimleri göz önüne alınırsa, bunların İslâm dinini benimsedikten sonrada İslâm öncesi bazı geleneklerin etkisinden kurtulamadıkları düşünülebilir. Tarih sahnesine çıkışları, 1340 ta Tur Ali Bey (ö. 1362) idaresinde Trabzon Rum İmparatorluğuna yaptıkları akınlarla başlar. Kendisinden sonra başa geçen oğlu Kutlu Bey (ö. 1378) zamanında ( ) Anadolu nun siyasi durumunda önemli gelişmeler olmuş, Kutlu Bey in ölümünden sonra yerine geçen küçük oğlu Kara Yülük Osman Bey (ö. 1435), Timur la Ankara seferine katılmış (1402), bu seferden sonra Güneydoğu Anadolu ve Doğu Anadolu da hâkimiyetini sağlamlaştırmaya çalışmış, Beyliğin sınırlarını Erzurum dan Kemah ve Harput a, Erzincan dan Mardin e kadar genişletmiş ve Akkoyunlu Devleti nin gerçek manada kurucusu olmuştur. Ölümünden sonra yerine oğlu Ali Bey geçmişse de sonunda beyliği birçok Akkoyunlu şehzadesi tarafından Ulu bey olarak tanınan kardeşi Hamza Bey e (ö. 1447) bırakmak zorunda kalmıştır. Hamza Bey in ölümü üzerine oğulları Hüseyin, Cihangir ve Uzun Hasan arasında taht kavgası başlamış, sonunda egemenlik Akkoyunlu Devleti nin en büyük hükümdarı olan Uzun Hasan ın (ö. 1478) eline geçmiştir (1453). Bu dönemde Akkoyunlu Devleti nin sınırları genişlemeye başladı. Uzun Hasan 1467 de, Karakoyunlu Hükümdarı Cihan Şah ile savaşarak Karakoyunlu Devleti ne son vermiş, Fatih Sultan Mehmet (ö. 1481) ile 1473 te Otlukbeli de yaptığı savaşta bozguna uğrayınca topraklarındaki siyasi ve askeri gücünü büyük ölçüde yitirmiştir. Hasan Bey den sonra yerine geçen büyük oğlu Halil (ö. 1478), bir yıl sonra kardeşi Yâkup Bey (ö. 1490) tarafından öldürülmüş, Yakup Bey in 12 yıl süren saltanatı Akkoyunlu Devleti nin en parlak devirlerinden birini teşkil etmiştir. Yakup Bey 1490 da ölünce devlet çöküşe doğru gitmeye başlamış, taht kavgaları Akkoyunlu 7

18 Devleti ni iyice zayıflatmış, Bu taht mücadeleleri sırasında Şah İsmail (ö. 1524) 1501 de Tebriz e girip hükümdarlık tahtına oturarak Safevî Devleti resmen kurulmuş ve Akkoyunlu devleti tarih sahnesinden silinmiştir (1514). (22/ 12/ 2014) 8

19 Akkoyunlu Hükümdar Kütüğü Kara Yülük Osman Bey (ö. 1435) Ali Hamza (ö. 1438) (ö. 1447) Cihangir Uzun Hasan (ö. 1469) (ö. 1478) Halil Yakup Uğurlu Mehmet Maksut Yusuf (ö. 1478) (ö. 1490) Baysungur Murad Göde Ahmet Rüstem Elvend (ö. 1492) (ö. 1508) (ö. 1497) (ö. 1497) (ö. 1504) Muhammed 9

20 2.2. İlim, Kültür, Sanat Hayatı Akkoyunlu ve Karakoyunlu hükümdarları ilim ve kültür hayatını desteklemiş ve bu alanda girişimlerde bulunmuşlardır. Bu iki Türkmen Devleti gerek siyasi, gerekse kültürel açıdan Celâyirli ve Timurlulardan etkilenmişlerdir. Pek çok şair ve bilim adamına saraylarında yer vererek onların çalışmalarını destek olmuşlardır. Karakoyunlular, Cihan Şah döneminde Tebriz de edebî faaliyetlere değer vermiş ve medreseler açmışlardır. Karakoyunlular ın başlattığı kültür ve sanat çalışmaları Akkoyunlular tarafından da devam ettirilmiştir. Türkmen hükümdarlar Fars edebiyatına önem vermişler, kültür ve sanat hayatının gelişmesi için şairleri, edipleri, kâtipleri ve ilim adamlarını saraylarında toplamışlardır. Farsça nın yanı sıra Türkçe nin yaşatılması için de çalışılmış, şair ve yazarlar Türkçe eserler yazmaya teşvik edilmiştir. Karakoyunlu Cihan Şah Türkçe ve Farsça şiirlerden oluşan bir dîvan yazmıştır. Yazdığı Türkçe şiirlerle Âzerî edebiyatında önemli bir mevkiye sahip olduğu, Molla Câmî (ö. 1492) ile mektuplaştığı ve âlimleri himaye ettiği bilinmektedir. Oğlu Pir Budak da beğenilen şiirler yazmıştır. 1 Akkoyunlu hükümdarı Sultan Yâkub un da şair ve hattat olduğu ifade edilmektedir. Bizzat Türkçe ve Farsça şiir söyleyen Yâkub Bey in çevresinde birçok şair toplanmıştır. Kaynaklarda Sultan Uzun Hasan ın da cami, medrese, zâviye, kervansaray olmak üzere pek çok eser yaptırdığı söylenir. 2 Karakoyunlu hükümdarı Cihan Şah ın Tebriz de cami Gökmescid veya Muzafferiyye adını taşıyan medrese ve mescidi bulunmaktadır. Mermer taşla yapılmış, içi ve dışı mavi çinilerle süslenmiş olduğu için Tebriz halkı tarafından Mescid-i Kebûd denilen bu eser uzmanlarca İran ın günümüze kadar gelmiş ve 5 Faruk Sümer, Karakoyunlular madd., DİA, İstanbul 2001, c. 24, s Faruk Sümer, Akkoyunlular madd., DİA, İstanbul 1989, c. 2, s

21 Karakoyunlu camî mimarisini aydınlatan sanat değeri en yüksek eserlerinden biri sayılır. 3 Akkoyunlu ve Karakoyunlu hükümdarları nakış, hat ve cilt sanatına da önem vermişlerse de pek azı günümüze kadar ulaşmıştır. Karakoyunlular da gelişen nakış ve cilt sanatı Akkoyunlu devrinde devam etmiş, Safeviler döneminde gelişerek devamlılığını korumuştur. 3 Oktay Aslanapa, Türk Sanatı II, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1973, s

22 2.3. Dönemin Hâmî Hükümdarları XIV. yy. sonu ve XV. yy. İran ve çevresinde kültürel açıdan büyük değişimlere sahne olmuştur. Bu dönemde hükümdarın bilim ve sanatı himaye fikri önem kazanmıştır. Siyasi alandaki rekabet kültürel alana da yansıdığı için hükümdarlar sanatın destekleyicisi olmuşlardır. Karakoyunluların büyük bir devlet haline gelmesinde önemli rolü olan Kara Yusuf (ö. 1420), 1410 yılında Tebrizi ele geçirerek burayı kendisine merkez yapmış ve oğlu Pir Budak (ö. 1418) ile birlikte hükümdarlığını ilân etmiştir. Hayatının büyük bir kısmını Celâyırî Sultan Ahmed (ö. 1410) ile birlikte geçirmiş, Timur tehlikesine karşı birlikte direnmişler, beraber bir kere Osmanlılara birkaç defa da Suriye ye kaçmışlardır. 4 Celâyırlî Sultan Ahmed, Fars bölgesinin önemli kültür ve sanat merkezlerinden biri olan Tebriz de sanatçıların yetişebilmesi için atölyeler oluşturmuş ve devrin ünlü sanatçılarını da buralarda toplamıştır. Kara Yusuf Tebriz i aldığında bu çalışır durumdaki önemli sanat atölyelerini de devralmıştır. Kaynaklarda Sultan Ahmed in ölümünden sonra da sanatçıların başka şehirlere göç etmeyip Tebriz de kalarak çalışmalarına devam ettiklerine dair bilgilere rastlanmaktadır. Timurlu Şehzadesi Baysungur un (ö. 1433) 1420 de Tebriz i geri aldığında bu atölyelerin çalışır durumda olduğu bilinmektedir. 5 Buna rağmen bu 10 yıllık süre içerisinde Kara Yusuf a atfedilmiş herhangi bir el yazması bulunmamaktadır. 6 Cihan Şah (ö. 1467) dönemi Karakoyunlu Devleti nin sınırlarının en geniş olduğu, siyasi ve kültürel alanda bölgede en etkin oldukları devredir. Cihan Şah 1436 dan itibaren Çağatay hükümdarı Şahruh a (ö. 1447) tabi bir vali olarak Tebriz i yönetmiş, 4 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1969, s Sevay Okay Atılgan, Karakoyunlular da Sanat Koruyuculuğu ve Şehzade Pir Budak Bahadır Han, VII. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri (7-9 Nisan 2003, İstanbul), MSGSÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, İstanbul 2007, s Basil W. Robinson, The Turkman School to 1503, The Book In Central Asia 14th-16th Centuries, UNESCO, London 1979, s

23 de güneye inerek İsfahan ve Şiraz gibi Timurlular ın önemli siyasi ve kültürel merkezlerini de almıştır de Herat ı da kısa bir süre için ele geçiren Karakoyunlular bölgenin en büyük devleti haline gelmiştir. 7 İlim ve sanata özellikle de şiire meraklı olan Cihan Şah ın Hakikî mahlası ile yazdığı Farsça şiirleri vardır. İki dilde yazılmış divanın British Museum da 9493 no. lu nüshası bulunmaktadır. 85 yaprak olan bu yazma 23x16 cm. ölçüsündedir. Her sayfada satır bulunmaktadır. Yaprak 1b den 42a ya kadar 105 Farsça gazel ve bir mustazatı içinde bulundurmaktadır. Bundan sonra 87 Türkçe gazel (yk. 45b- 80a) ve 32 Türkçe rubai (yk. 80b-85a) gelmektedir. Yaprak 85b deki biri Farsça diğeride Türkçe olan iki şiir, Ferruh isimli biri tarafından eklenmiştir. Her ikiside tam anlamıyla Hakıkî nin şiirlerinin özelliklerini taşımaktadır. Eserin 893(1488) te bitirildiği yaprak 85a daki hatimesinde belirtilmiştir. Cihan Şah ın divanını büyük İran şairi Abdurrahman Câmî ye (ö. 1492) gönderdiği ve kendisinden övgüler aldığı bilinmektedir. 8 Cihan Şah ın bu divanı dışında onun adına hazırlanmış veya ona atfedilmiş herhangi bir elyazması bilinmemektedir. 9 Cihan Şah ın Tebriz de imar faaliyetleri de bulunmaktadır. 870 (1465) tarihinde yaptırdığı Gök Mescid mermer taşlarla yapılmış ve çinilerle süslenmiştir. Yaptıranın ünvanı dolayısıyla Muzafferiyye olarak da tanınmıştır. Devrin ünlü âlimleri burada ders vermiştir. Meşhur İslâm âlimi Celâlüddîn ed-devvânî de (ö. 1502) Cihan Şah döneminde bu medresede ders vermiş, Risâle-i Zevra ve Şevâkilü l-hurc adlı eserlerini yazmıştır. 10 Karakoyunlular 1452 ve 1469 yılları arasında Şiraz ı yönetmişlerdir. Bu dönemde kitap sanatları açısından en dikkat çeken kişi Pir Budak Bahadır Han dır (ö. 1466). 7 Detaylı bilgi için bk: Mükrimin H. Yınanç, Cihan Şah madd., İslâm Ansiklopedisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1977, c. 3, s ; Faruk Sümer, Karakoyunlular madd, DİA, İstanbul 2001, c.24, s Vladimir Minorsky, Karakoyunlu Cihan Şah ve Şiirleri, Selçuklu Araştırmaları Dergisi II 1970, Ankara 1971, s Sevay Okay Atılgan, Karakoyunlular da Sanat Koruyuculuğu ve Şehzade Pir Budak Bahadır Han, a.g.e., s. 26; Basil W. Robinson, The Turkman School to 1503, a.g.e., s İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, a.g.e., s ; Vladimir Minorsky, Karakoyunlu Cihan Şah ve Şiirleri, a.g.e., s

24 Önceleri babası Cihan Şah tarafından Bağdat ve Irak valiliğine atanmış, Karakoyunlular 857 (1453) de Şiraz ı alınca, 865 (1460) e kadar buranın valiliğine tayin edilmiştir. Babasına isyan ederek Bağdat a sürülmüş ve 870 (1466) de Cihan Şah ın emriyle öldürülmüştür. 11 Pir Budak Bahadır Han, Karakoyunlu hükümdarlar içerisinde kitap sanatlarının koruyucusu sıfatıyla öne çıkan bir liderdir. Karakoyunlulardan bugüne ulaşan eserlerin pek çoğu onun Şiraz (857-63/ ) ve Bağdat (865-71/ ) valiliği dönemlerinden gelmektedir. Yapılan araştırmalar Pir Budak ın Şiraz ve Bağdat valiliği döneminde büyük bir sanat atölyesi kurup dönemin ünlü sanatkârlarını bir araya getirmeyi başardığını, sanat kollarını destekleyip himaye ettiğini göstermektedir. 12 Pir Budak dönemi sanatkârları içinde en önemlileri önceleri Timurlular içinde çalışmış Abdurrahmân-ı Hârizmî ve oğulları Abdürrahîm ve Abdülkerîm Hârizmî ile daha sonra Akkoyunlularla da çalışmış olan Muhammed el-bakkal ve Pir Budak ın sanat hamisi hükümdar olmasında önemli yeri olan Şeyh Mahmud gösterilebilir. 13 Tarihi kaynaklarda Herat akademisinin büyük sanatkârı Tebriz li Cafer in atölyesinde eğitim görmüş Şeyh Mahmud ile Abdurrahmân-ı Hârizmî gibi sanatçıların hayatlarının büyük bir bölümünü Pir Budak ile geçirmiş oldukları anlatılmaktadır S. O. Atılgan, Şeyh Mahmud Pir Budakî nin Çalışmaları Işığında Karakoyunlu Türkmenlerinin 15. yy. Kitap Sanatlarına Katkıları, 6. Uluslararası Türk Kültürü Kongresi Bildirileri (21-26 Kasım 2005, Ankara) c. III, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara 2009, s S. O. Atılgan, Karakoyunlular da Sanat Koruyuculuğu ve Şehzade Pir Budak Bahadır Han, a.g.e., s S. O. Atılgan, Şeyh Mahmud Pir Budakî nin Çalışmaları Işığında Karakoyunlu Türkmenlerinin 15. yy. Kitap Sanatlarına Katkıları, a.g.e., s S. O. Atılgan, Kitap Sanatları Açısından Timurlu- Karakoyunlu İlişkileri, Ölümünün 600. Yılında Emir Timur ve Mirası Uluslararası Sempozyumu Bildirileri (26-27 Mayıs 2005, İstanbul), ed. Doç. Dr. Abdulvahap Kara, Yrd. Doç. Dr. Ömer İşbilir, MSGSÜ Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, İstanbul 2007, s

25 Bu dönem içerisinde Hamse-i Nizamî, Şâhnâme-i Firdevsî, Hamse-i Emir Hüsrev Dehlevi, Mihr-u Müşteri, Hamse-i Hacı Kirmanî, Hamse-i Cemalî, Attar ın Mantıku t Tayr ı ve İstahrî nin Mesâlik ve l-memâlik adlı eserleri hazırlanmıştır. 15 Pir Budak Sultan a atfedilmiş minyatürlü bir elyazması bugün itibariyle bilinmemektedir. Ancak günümüze ulaşmış minyatürsüz pek çok eserde onun adına rastlamak mümkündür. Bu bilgilerden yola çıkarak Pir Budak ın yazma kitap sanatlarını destekleyip himaye ettiği anlaşılabilir. 16 Akkoyunlular, Karakoyunlu mirasını devraldıktan sonra 1501 de Safevî hükümdarı Şah İsmail tarafından ortadan kaldırılıncaya kadar bölgenin yeni yöneticileri ve sanat hamileri olmuşlardır. Hükümetin imparatorluk derecesine yükselmesi üzerine devletin merkezini Diyarbakır dan Tebriz e nakleden Uzun Hasan (ö. 1478) burada muhteşem bir kütüphane oluşturmuştur. Devrin ilim adamlarını himaye etmiş, her taraftan gelen âlim, şair ve sanatkârlar etrafında toplanmış ve böylece Tebriz i sanat merkezi haline getirmiştir. Bu dönemde meşhur âlim, ilâhiyatçı ve şair Celâlüddîn ed-devvânî (ö. 1447) Ahlâk-ı Celâlî adlı eserini Uzun Hasan a ithaf etmiştir. Yine bu âlimin Uzun Hasan ın idari ve askeri teşkilâtına dair kaleme aldığı Arzname adlı eseri bulunmaktadır. Yine Uzun Hasan ın emriyle Mehmed bin Mansur ismindeki âlim Cevahirnâme edlı bir eser kaleme almıştır. 17 Tebriz de yaptırdığı Nâsıriye Medresesi ne ve kütüphanesindeki sanatkârların sayısının elli sekiz olduğuna bakarak Uzun Hasan ın ilme ve sanata verdiği önemi 15 S. O. Atılgan, Karakoyunlu ve Akkoyunlu Minyatür Sanatı, Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı (Mimarlık ve Sanat), ed. Ali Uzay Peker, Kenan Bilici, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2006, s S. O. Atılgan, Şeyh Mahmud Pir Budakî nin Çalışmaları Işığında Karakoyunlu Türkmenlerinin 15. yy. Kitap Sanatlarına Katkıları, a.g.e., s S. O. Atılgan- Demet Örnek, 15. Yüzyılda İran ve Azerbaycan Çevresinde Gelişen Kültürel Ortamların Kitap Sanatları Açısından Değerlendirilmesi: Metodolojik Bir Yaklaşım, 9.Uluslararası Türk Dünyası Sosyal Bilimler Kongresi (16-17 Haziran 2011, Bakû- Azerbâycân), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayını, c. 2, İstanbul 2011, s. 49 ; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, a.g.e., s. 194,

26 tahmin etmek mümkündür. 18 Ayrıca Kur an-ı Kerim i Türkçe ye tercüme ettirerek huzurunda okuttuğu da kaynaklarda bildirilmektedir. 19 Akkoyunlu Sultanı Uzun Hasan ın oğullarından Sultan Halil (ö. 1478) Şiraz da, daha sonra Akkoyunlu Hükümdarı olan Sultan Yâkub da (ö. 1490) Tebriz de kitap sanatının hâmîleri olarak öne çıkmışlardır. Şiraz da Pir Budak ın himayesinde çalışan sanatçıların bu kez yeni hâmîleri için sanat faaliyetlerini sürdürmeleri, Sultan Halil in sanat koruyucusu olarak anılmasında büyük rol oynamıştır. 6 ay süren saltanatı boyunca Sultan Halil in kendisi için üretildiği bilinen tek eser 1478 de şair Hidayet tarafından yazılmış küçük bir Divan dır. 20 Uzun Hasan ın oğlu Sultan Yâkub 1478 de tahta çıktığında 14 yaşında olmasına rağmen on üç yıllık hükümdarlığı süresince âlim ve sanatkârların çok iyi koruyucusu olduğunu kanıtlamıştır. Bu dönemde Tebriz deki sanat atölyelerinde çalışan sanatçılar tarafından üstün nitelikli eserler üretilmiştir. Özellikle TSMK H. 762 Sultan Yâkub döneminin en zarif eserlerinden biridir. Eser Sultan Halil tarafından başlatılmış, Yâkub tarafından devam ettirilmiştir. Minyatürleri iki önemli saray sanatçısı olan Şeyhî ve Derviş Muhammed tarafından yapılmıştır Harun Anay, Celâleddin Devvâni Hayatı, Eserleri, Ahlâk ve Siyaset Düşüncesi, Doktora Tezi, İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe Bölümü Türk- İslâm Düşüncesi Tarih Anabilim Dalı, İstanbul 1994, s Faruk Sümer, Akkoyunlular madd., DİA, İstanbul 1989, c.2 s S. O. Atılgan, Karakoyunlu ve Akkoyunlu Minyatür Sanatı, a.g.e., Basil W. Robinson, The Turkman School to 1503, The Book In Central Asia 14th-16th Centuries, UNESCO, London 1979, s

27 Sultan Yâkub un ilim ve sanata, özellikle de yazma kitaplara olan ilgisi Topkapı Sarayı nda bulunan bazı albümlerden de anlaşılmaktadır. Öyleki H ve H no lu cöngler Fatih Sultan Mehmed e ait iki portre içermesinden dolayı Fatih Albümleri olarak bilinmesine rağmen Sultan Yâkub un cöngleri olduğu ispat edilmiştir. 22 Fakat H ve H no lu albümleri inceleyemediğimizden dolayı bu konuyu teyit edemiyoruz. 22 H ve H no lu albümler hakkında detaylı bilgi için bk: Zeki Velidi Togan, Topkapı Sarayında Dört Cönk, İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, İstanbul 1954, c. I, cüz 1-4, s

28 2.4. Türkmen Dönemi Sanatkârları İran ve çevresinde kitap sanatlarının en zirvede olduğu dönem XV. yy. ın ikinci yarısı ile XVI. yy. dır. Bu dönemde sanatkârlar iktidar mücadeleleri karşısında kimi zaman zorunlu, kimi zamanda gönüllü olarak gidip gelmek durumunda kalmışlardır. Saray ve çevresinin sanatın koruyucusu ve alıcısı olması sebebiyle sanatkârlar da sanatsever hükümdarlardan çoğu zaman ilgi ve destek görmüşlerdir. İyi bir sanatkâr sanatını en güzel biçimde icra edebileceği uygun bir ortam bularak üstün nitelikli eserler üretmiş ve bu durum hükümdarlara ün kazandırdığı gibi sanatçının da şöhretini yükseltmiştir. İktidar değişiklikleri karşısında sanatçılar yeni hükümdarın himayesinde çalışmalarına rağmen varolan üslûplarını devam ettirmişler ya da başka şehirlere geçerek kendi üsluplarını da birlikte oralara götürmüşlerdir. Türkmen dönemine ait eserlerde görülen farklı üslûplar bu durumun sonucu olarak değerlendirilebilir. Nesta lik hattının öncüsü kabul edilen Abdurrahmân-ı Hârizmî nin en eski tarihli imzası Timurlu dönemine aittir. Sanatkârın daha sonraki imzalardan Karakoyunlu devlet adamları için de çalıştığı anlaşılmaktadır (1456) yılında kaleme alınan Kâtibî Divanı (TİEM 1987) Abdurrahmân-ı Hârizmî nin elinden çıktığı bilinen el yazmasıdır. Bu eser Şiraz üslubunun Timurlu döneminden Karakoyunlu dönemine geçişine işaret eder. Eserin ilk sayfasında yer alan madalyonda eserin Pir Budak için hazırlandığı belirtilmiştir. Bu durum Abdurrahmân-ı Hârizmî nin Şiraz da, Pir Budak ın himayesinde çalıştığına işaret eder. Sanatçının bilinen ilk çalışması ( ) tarihli ikinci bir Nizami Hamsesi (TSMK H. 779) dir. Eserin bir kısmı 1440 ta kısmen tamamlanmış Pir Budak ın Şiraz a gittiği (857) 1453 te de Abdurrahmân-ı Hârizmî tarafından istinsah edilen ilk 174 sayfası cilde eklenmiştir. 24 Bu hattatın imzası bulunan bir diğer el 23 Lale Uluç, Türkmen Valiler, Şirazlı Ustalar, Osmanlı Okurlar: XVI. yy. Şiraz El Yazmaları, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2006, s Ivan Stchoukine, Les Peintures Des Manuscrits De La Khamseh De Nizâmî, Au Topkapı Sarayı Müzesi İstanbul, Librairie Orientaliste Paul Geuthner, Paris 1977, s

29 yazması Nizamî Hamsesi nin başka bir nüshasıdır (TSMK H.773). Hattat buradaki imzasında Abdurrahman bin Muhammed bin İsmail adını kullanmıştır. 25 Abdurrahman-ı Hârizmî nin bilinen son çalışması, bir şiir mecmuası olan Dârü sselam 866( 1462) da Bağdat ta tamamlanmıştır. Bu eser hattatın Pir Budak ile Bağdat a gitmiş olabileceğini doğrulamaktadır. 26 Abdürrahîm ve Abdülkerîm, Abdurrahmân-ı Hârizmî nin oğullarıdır. Doğum ve ölüm tarihleri belli değildir. Her iki kardeş de nesta lik hattı babalarının üslubunda, birbirinden ayırt edilemeyecek şekilde ve imzasız olarak yazmışlardır. 27 Abdurrahmân-ı Hârizmî mesleğini ağırlıklı olarak Şiraz da icra ettiğinden dolayı oğulları Abdülkerîm ve Abdürrahîm de muhtemelen bu şehirde doğmuşlardır. Topkapı albümlerinde her iki kardeşin de yaklaşık on bir yaşlarındayken yazdıkları imzalı hat örnekleri bulunmaktadır. 28 Abdürrahîm, Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan ın oğlu Halil in (ö. 1478), Şiraz valisi olduğu dönemde onun kurduğu nakışhanede çalıştı. Bu dönemde yazdığı eserlerde Sultanî imzasını kullandı. Sultan Halil in vefatından sonra kardeşi ile birlikte Sultan Ya kub un (ö. 1490) Tebriz de açtığı nakışhaneye girdi. Ya kub tarafından kendisine Enîsî mahlası verildi. Şiirlerinde bu mahlası, yazılarında ise Ya kubî nisbesini kullandı. Ya kub un ölümünden sonra oğlu Rüstem in döneminde yazdığı yazılarında ise Rüstemî imzasını kullanmıştır. 29 Abdürahim in, Sultan Halil e ithafen es-sultanî ünvanıyla imzaladığı eserler Sultan Yakub Bey Nizamîsî (TSMK H. 762) ile S.K. de ki (Ayasofya no. 3946) 879 (1475) tarihli ve Sultanî imzalı Müntehabat-ı Gazeliyyat 30 adlı eserdir. Ali Şir Nevaî nin Divan nın bir nüshası (Kahire Lit.Turc.68) ile 876 ( ) tarihli Divan-ı Hidayet in bir (CBL ms. 401) nüshasında da Abdürrahîm in imzası bulunur. Abdürrahîm in Topkapı Sarayı ndaki Sultan Yakub Bey Nizamîsi nden başka, 25 Ivan Stchoukıne, Aynı yer, s Lale Uluç, a.g.e., s Ali Alparslan, Abdulkerim-î Hârizmî madd., DİA, İstanbul, c.1,s Lale Uluç, a.g.e, s Ali Alparslan, Abdürrahîm-i Hârizmî madd., DİA,, İstanbul, c.1,s A.e 19

30 Sultan Yakub için başka bir el yazması istinsah ettiği belgelenmemiştir. Fakat Topkapı albümlerinde el-ya kūbî ünvanıyla imzalanmış hat örnekleri bulunmaktadır. Abdürrahîm in Sultan Ya kub un ölümünden sonra Akkoyunlu Sultanların himayesinde çalışmaya devam ettiği, Topkapı Sarayı ndaki albümlerden anlaşılmaktadır. Sultan Ya kub un ardından yeğeni Sultan Rüstem e atfen, Abdürrahim el-rüstemi olarak imzaladığı eserleri vardır. 31 Dini ve aklî ilimlerin çeşitli dallarında eserler veren Devvânî nin (ö. 1502) kaynaklarda ( ) yılları arasında İran ın Kazerun Şehrine bağlı Devvân köyünde doğduğu belirtilir. Molla Celâl veya Celâleddîn ed-devvânî olarak anılır. 32 Tahsilini bitirdikten sonra Karakoyunlu hükümdarı Cihan Şah ın oğlu Ebû Yûsuf tarafından sadâret görevine getirilmiştir. İlk müderrisliği de 1465 yılında Tebriz de Cihan Şah tarafından yaptırılan Gök Medresede (Muzafferiye Medresesi) yaptığı eserlerine koyduğu kayıtlardan anlaşılmaktadır. Akkoyunlular ın Şiraz ı ele geçirmesinden sonra Irak a gitmiş, daha sonra tekrar Şiraz a dönerek hayatının büyük bir kısmını burada geçirmiştir. Bazı eserlerini Akkoyunlu hükümdarlarından Uzun Hasan ve Sultan Halil e ithaf etmiştir. Sultan Ya kub 1478 de Akkoyunlu Devleti nin başına geçince Devvânî yi merkezi Şiraz olan Fars eyaleti başkadılığına tayin etmiş, Devvânî de muhtemelen Şiraz dan gidene kadar bu görevde kalmıştır. Osmanlı Sultanı II. Bayezid ile mektuplaşarak padişahın iltifat ve hediyelerine mazhar olmuştur. Eserleri başta İran ve Osmanlı toprakları olmak üzere İslâm dünyasının pek çok yerinde tanınmıştır. Bazı eserleri Osmanlı medreselerinde okutulmuştur. 908 (1502) de vefat etmiştir. 33 Karakoyunlu dönemine ait yazma eserlerde ismine sıkça rastlanılan Şeyh Mahmud, meşhur sanatkâr Tebrizli Cafer in talebesidir (1458) de Şiraz da Pir Budak ın atölyesine gelmiş ve 871 (1466) de Pir Budak ın ölümüne kadar onun himayesinde 31 Lale Uluç, a.g.e, s. 66. ; Ali Alparslan, Abdürrahîm-i Hârizmî madd., a.g.e., s Harun Anay, Devvânî madd, DİA, İstanbul 1994, c. 9, s Aynı yer, s Sevay Okay Atılgan, Karakoyunlular da Sanat Koruyuculuğu ve Şehzade Pir Budak Bahadır Han, VII. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri (7-9 Nisan 2003, İstanbul), MSGSÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, İstanbul 2007, s

31 çalışmıştır. Eserlerini Pir Budak Sultan a ithafen Pirbudakî nisbesiyle imzalamıştır. Pir budak a ithaf edilmiş pek çok eseri bulunmaktadır. Bugüne kadar tesbit edilenlerin sayısı 10 un üzerinde olmakla beraber hepsinin de minyatürsüz olduğu belirtilmektedir. Bu eserler yazı üsluplarındaki incelikleri, zarif tezhipleri ve son derece güzel cilt ve katı örneklerinden dolayı birer saray siparişi oldukları anlaşılmaktadır. Bunların içinde en önemlileri 863 ( ) de Şiraz da istinsah edilmiş Divan-ı Kasım (TİEM 1986), 866 (1461) da istinsah edilmiş Hamse-i Nizamî (TSMK H. 761) ve 867 (1463) de Bağdad da istinsah edilmiş Hamse-i Emir Hüsrev Dehlevî (TSMK R.1021) nüshalarıdır. 35 Bu eserler dışında TSMK H ve H numaralı albümlerde Şeyh Mahmud un değişik nisbelerle yazdığı eserler bulunmaktadır. 36 TSMK H yk.137a da bulunan bir belgede Kemaluddin Şeyh Mahmud el- Herevî nisbesiyle Pir Budak için yazıldığı belirtilmiştir. 846 (1442) tarihli Mahmud es-sultânî imzası ile yazdığı bir Kur an-ı Kerim Tahran Şah Kütüphanesinde (Numûne-i hutût-i hoş, 5, 37), şair Kâtibî nin bir şiirini Şeyh Mahmud Caferi diye Herat ta tamamladığı bir yazısı (H. 2153, 161a), Herevî vesaire imzalarla pek çok eserleri, Şair Nesimî nin bir şiirinin yazısı (H a) bulunmaktadır. 37 Şeyh Mahmud, Pirbudaqî nisbesiyle 863 de Yezd de, 864 (1459) de Şiraz da; Herevî nisbesiyle 863 ( ) ve 864 (1459) de Şiraz da, ( ) ve 870 (1465) de Bağdad ta, 871(1466) de Hamedan da ve Sâve de bulunmuştur. Akkoyunlu Yakub Bey e kadar gelmemiştir. 871(1466) de ya vefat etmiş ya da Irak tan ayrılmıştır. Çünkü Yâkubî imzalı ve 871 den sonrasına ait bir esere rastlanmamıştır Sevay Okay Atılgan, Şeyh Mahmud Pir Budakî nin Çalışmaları Işığında Karakoyunlu Türkmenlerinin 15. yy. Kitap Sanatlarına Katkıları, 6. Uluslararası Türk Kültürü Kongresi Bildirileri (21-26 Kasım 2005, Ankara) c. III, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara 2009, s Z. V. Togan, a.g.e., s Z. V. Togan, a.g.e., s.75. ; Sevay Okay Atılgan, Karakoyunlular da Sanat Koruyuculuğu ve Şehzade Pir Budak Bahadır Han, a.g.e., s Z. V. Togan, a.g.e., s

32 2.5. Tezhip sanatında Türkmen Üslûbu XV. yy. da kitap sanatları alanında önemli gelişmelerin yaşandığı bölge İran ve çevresi olmuştur. Ancak İran resim sanatıyla ilgili yazılan kitaplarda Türkmen dönemine çok az yer verilmiştir. Timur Hükümdarı Şahruh un ölümünden (1447), Safevîlerin yükselişine kadar İran da Karakoyunlu ve Akkoyunlu beyleri güç sahibi olmuşlar ve bunların birçoğu sanat hamisi olarak bilinmektedirler. Aslında bu dönem Timurlu devrinde yapılmış sanat eserleriyle öne çıkmaktadır. Dönemin en önemli eserleri Herat a atfedilmiştir. Kitap sanatları alanındaki gelişmeler önceleri Tebriz ve Bağdat ta hüküm süren Celâyirîler döneminde gelişmeye başlamıştır. Özellikle bölgenin en önemli kültür ve sanat merkezlerinden biri olan Tebriz de Celâyirli Sultan Ahmed (ö. 1410) tarafından kitap üretimi yapan atölyeler oluşturulmuştur yılında Kara Yusuf un (ö.1420) eline geçen Tebriz, 1420 de Timurî şehzadesi Baysungur un (ö. 1433) şehri geri almasına kadar Karakoyunlular ın himayesinde kalmıştır. 10 yıl boyunca Tebriz i kendisine merkez yapmış olmasına rağmen Kara Yusuf dönemine ait herhangi bir yazma bugün için bilinmemektedir. Günümüze ulaşan yazmalardan Timur ve Türkmen hâkimiyetleri süresince kuzey ve güney bölgelerindeki yöneticiler için resimli kitaplar hazırlandığı anlaşılmaktadır. Özellikle erken dönemlerden itibaren kuzay batı İran bölgesinde Türkmen üslûbunun görülmesi Tebriz de resimli kitap üretiminin yapıldığına işaret etmektedir. 39 Karakoyunlular ın siyasî ve kültürel alandaki asıl başarıları Cihan Şah (ö. 1467) dönemindedir. Özellikle ( ) yılları arasındaki dönemde kitap sanatlarının hamileri olmuşlardır. Cihan Şah ve oğlu Pir Budak (ö. 1466) döneminde Şiraz ve Bağdat atölyelerinde kaliteli eserler üretilmiştir. Pir Budak zamanından 39 Sevay Okay Atılgan, Kitap Sanatları Açısından Timurlu- Karakoyunlu İlişkileri, Ölümünün 600. Yılında Emir Timur ve Mirası Uluslararası Sempozyumu Bildirileri (26-27 Mayıs 2005, İstanbul), ed. Doç. Dr. Abdulvahap Kara, Yrd. Doç. Dr. Ömer İşbilir, MSGSÜ Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, İstanbul 2007, s

33 günümüze pek çok eser ulaşmış olmasına rağmen Cihan şah zamanından gelen eserlerin sayısı oldukça azdır. 40 Şiraz ın 857 (1453) yılında Karakoyunlular ın eline geçmesiyle Şiraz yazmalarında Türkmen üslûbu görülmeye başlamış, 865 (1460) yılından itibaren de tamamen hâkim olmuştur. Çok sayıda resimli el yazmasının yapılmış olması ve bu eserlerde sipariş edenler hakkında bilgilerin olmamasından dolayı be eserler ticari olarak adlandırılmışlardır. 41 İran da asil ailelerin özel atölyelerinde üretilmiş lüks ve pahalı yazmaların yanı sıra az çok ticari değeri olan atölyelerde daha az malzeme ile yapılmış yazmalar da bulunmaktadır. Şiraz daha çok ticari değerdeki yazmaların üretim merkezi olmuş, üslûp olarak birbirini tekrar eden basit ve seri üretimler yapılmıştır. Şiraz ın bu konumundan dolayı Türkmen üslûbunda yapılmış pek çok nitelikli eser Ticari Türkmen Üslûbu olarak adlandırılmıştır (1440) den itibaren Şiraz da farklı üslûp özelliklerinin görüldüğü pek çok yazma eser üretilmiştir. Kimi zaman iki ya da daha çok üslûptan meydana gelen minyatürler aynı cilt içinde yer almıştır. Bazı otoritelerin bunları yeni bir üslup özelliği olarak görmelerine rağmen B. W. Robinson 43 bunları karma üslûp özelliği gösteren eserler olarak nitelendirmiştir. Robinson a göre bu el yazmalarındaki üslûp karışımları o kadar sabittirki, bunları o dönemin Ticari Türkmen Üslûbu olarak değerlendirilmesi düşüncesindedir. XV. yy.ın ikinci yarısında Şiraz da üretilmiş el yazmalarının basit ve seri üretime uygun olması; Şiraz merkezli ve Şiraz-Safevî üslûplarının birleşmesiyle meydana gelen Ticari Türkmen üslûbunun ön plana çıkmasına sebep olmuştur Sevay Okay Atılgan- Demet Örnek, 15. Yüzyılda İran ve Azerbaycan Çevresinde Gelişen Kültürel Ortamların Kitap Sanatları Açısından Değerlendirilmesi: Metodolojik Bir Yaklaşım, 9.Uluslararası Türk Dünyası Sosyal Bilimler Kongresi, Tebliğler (16-17 Haziran 2011, Bakû- Azerbâycân), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayını, c. 2, İstanbul 2011, s Lale Uluç, Türkmen Valiler, Şirazlı Ustalar, Osmanlı Okurlar: XVI. yy. Şiraz El Yazmaları, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2006, s Basil W. Robinson, The Turkman School to 1503, The Book In Central Asia 14th-16th Centuries, UNESCO, London 1979, s B.W. Robinson: 1950 li yılların başında literatüre girmiş olan Türkmen üslûbu kavramını ilk ortaya koyandır. 44 B. W. Robinson, The Turkman School to 1503, a.g.e., s

34 Türkmen üslûbunun oluştuğu ikinci merkez Bağdat tır. Pir Budak ın ( ) yılları arasındaki Bağdat döneminden kalma eserler Timurî döneminin klasik Herat üslûbunu yansıtan birtakım özellikler göstermektedir. Bu durum Pir Budak ve Yusuf (ö. 1469) un babaları Cihan şah ile 863 (1458) de katıldıkları Herat seferi sonrasında, şehrin ileri gelen sanatkârlarını beraberlerinde getirmiş olmalarından kaynaklanmış olabilir. 45 Karakoyunlu Pir Budak ve Cihan Şah ın ardından XVI. yy. başında Safevîler tarafından ortadan kaldırılıncaya kadar Akkoyunlular bölgenin yeni sanat hamileri olmuşlardır. Uzun Hasan döneminde ( / ) Tebriz bölgenin en önemli sanat merkezi haline gelmiştir. Oğulları Sultan Halil (ö.1478) ve Sultan Ya kub (ö. 1490) döneminde Şiraz ve Tebriz de yazma eserler üretilmiştir. Karakoyunlular tarafından oluşturulmuş olan Türkmen üslûbu Akkoyunlular döneminde Şiraz da devam etmiş, basit ve seri üretime dayalı eserler hazırlanmıştır. Yazmalarda yavaş yavaş Timur etkisi kaybolmaya, Herat etkisi hissedilmeye başlanmıştır. Sultan Halil in ölümünden sonra da bölgede yazma eser üretimi devam etmiştir. 46 Akkoyunlu Türkmen üslûbu, Sultan Ya kub döneminde ( / ) Tebriz de üretilmiş eserlerle devam etmiştir. Sultan Halil in Şiraz dan getirttiği usta sanatkârlar bundan böyle Sultan Ya kub un Tebriz de ki kütüphanesinde çalışmalarına devam etmişlerdir. Kompozisyon özellikleri, zarif tezhipleri, göz alıcı renkleri ve ciltleri ile kitap sanatlarında son derece önemli sayılabilecek eserler üretilmiştir. Türkmen üslûbu Şeyhî ve Derviş Muhamed gibi sanatkârlarla en parlak 45 S. O. Atılgan Kitap Sanatları Açısından Karakoyunlu Türkmen Üslubu: Kökeni, Gelişimi, Dağılım Alanları, Karakteristik Özellikleri ve Sorunları Üzerine Bir Etüt Uluslararası Türk Sanatı ve Arkeoloji Sempozyumu (25-27 Nisan Konya), yay. Konya Ticaret Odası, Konya 2007, s. 103.; Zeki Velidi Togan, Topkapı Sarayında Dört Cönk, İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, İstanbul 1954, c.i, cüz 1-4, s Sevay Okay Atılgan- Demet Örnek, 15. Yüzyılda İran ve Azerbaycan Çevresinde Gelişen Kültürel Ortamların Kitap Sanatları Açısından Değerlendirilmesi: Metodolojik Bir Yaklaşım, a.g.e., s ; Basil W. Robinson, The Turkman School to 1503, a.g.e., s

35 dönemine ulaşmıştır. Bu üslûp 921 (1515) den sonra Şiraz-Safevî üslûbu ile kaybolmuş fakat etkileri XVI. yy. ortalarına kadar sürmüştür Aynı yer. 25

36 Türkmen Üslubunun Kaynakları Ortaçağlardan başlayarak pek çok kitap sanatı sanatçılarının kimi zaman kendi, kimi zamanda hükümdarların istekleriyle farklı bölgelerdeki sanat hamileri için çalışmak üzere göç ettikleri bilinir. Bu göçler dolayısıyla sanatkârların bir yerden diğerine taşınması, üslûplarının da taşınmasına ve yapılan eserlerde benzer özelliklerin görülmesine sebep olmuştur. 48 XV. yy. da Tebriz ve Bağdat ta hüküm süren Celâyiriler, kitap sanatları açısından Timurlu ve Karakoyunlular ın kesişme noktasında bulunmaktadır. Celâyirli Sultan Ahmed (ö. 1410), Tebriz de kurduğu atölyelerde devrin ünlü sanatkârlarını toplamış ve böylece yeni bir üslubun oluşmasına öncülük etmiştir. Tebriz 813(1410) yılında Kara Yusuf un (ö. 1420) eline geçmiş ve 10 yıl boyunca Karakoyunlular ın himayesinde kalmıştır. 49 Timurlu Devri Herat üslubunda, 823 (1420) de Karakoyunlular dan Tebriz in alınmasıyla, Tebriz atölyelerinin etkisi görülür (1436) tan itibaren Şahruh a bağlı bir vali olarak Tebriz i yöneten Cihan Şah ( ) de İsfahan ve Şiraz gibi Timurlular ın önemli siyaset ve kültür merkezlerini de almıştır. Timur un hâkimiyeti altında önemli bir kültür merkezi olan Herat, 862 (1458) de Cihan Şah tarafından Karakoyunlular ın eline geçmiştir. Daha sonra 864 (1470) yılında Akkoyunlu Uzun Hasan şehri ele geçirip buradaki sanatkârları Tebriz e götürmüştür. Bu her iki olay da, Herat sanatı açısından kayıp olarak değerlendirilmektedir. 51 Şiraz, Timurlu- Karakoyunlu ilişkilerinde önemli bir devreyi temsil etmektedir ve 1440 lı yıllarda Şiraz ve Yezd de pek çok minyatürlü yazma eserler hazırlamıştır. 48 Zeren Tanındı, Başlangıcından Osmanlıya Tezhip Sanatı, Hat ve Tezhip Sanatı, ed. Ali Rıza Özcan, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara 2009, s Sevay Okay Atılgan, Kitap Sanatları Açısından Timurlu- Karakoyunlu İlişkileri, Ölümünün 600. Yılında Emir Timur ve Mirası Uluslararası Sempozyumu Bildirileri (26-27 Mayıs 2005-İstanbul), ed: Doc. Dr. Abdulvahap Kara, Yard. Doç. Dr. Ömer İşbilir, MSGSÜ Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, İstanbul 2007, s Şehnaz Biçer Özcan, Tezhip Sanatında İhtişamlı Bir Dönem: Timur Devri Herat Üslubu, Hat ve Tezhip Sanatı, ed. Ali Rıza Özcan, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara 2009, s Şehnaz Biçer Özcan, a.g.e., s

37 Bunlardan bazılarının yarım kaldığı ve Karakoyunlular döneminde tamamlandığı anlaşılmaktadır. TSMK H. 779, H. 753 ve H. 761 Hamse-i Nizamî nüshaları farklı üslupların bir arada görüldüğü örneklerdir. 52 H. 761 numaralı eserin zahriye (95a), serlevha (95b) ve unvan (96b) sayfalarında Timur devri tezhip özellikleri görülmektedir. 53 Bu sayfalardaki kompozisyonlarda ağırlıklı olarak sade rûmî motiflerine yer verilmiştir. Hatâyî grubu motifler ve rûmî motifleri ayrı paftalar içerisinde kullanılmıştır. Rûmî ipliklerden meydana gelen kapalı formlar oldukça fazladır. Sayfalardaki zemin rengi ağırlıklı olarak bedâhşi lacivert ve altındır. Ara pervazlar zencireklerle bezenmiş, her üç sayfa da tığlarla sonlandırılmıştır (bk. R. 1, 2, 3). 52 Sevay Okay Atılgan, a.g. e., s Timur devri tezhip özelikleri hakkında ayrıntılı bilgi için bk: Şehnaz Biçer Özcan, Timur Devri Herat Tezhip Ekolü, Marmara Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü Geleneksel Türk El Sanatları Anasanat Dalı, Sanatta Yeterlik Tezi, İstanbul

38 R. 1 TSMK H. 761, Zahriye Sayfası Tezhibi, var. 95a 28

39 R. 2 TSMK H. 761, Serlevha Sayfası Tezhibi, var. 95b 29

40 R. 3 TSMK H. 761, Unvan Sayfası Tezhibi, var. 96b 30

41 Türkmen Üslubunun Etkileri Akkoyunlu şehzadesi Sultan Halil bin Uzun Hasan (ö. 1478) ın 1470 li yıllarda Şiraz valisi olduğu dönemde kitap sanatları açısından önemli gelişmeler olmuştur. Bu dönemdeki kitap sanatı özellikleri, XVI. yy. başında saltanatın Akkoyunlulardan Safevilere geçmesiyle başkent Tebriz de ki kitap sanatı üslûbunun ana temelini oluşturur. 54 Safevî Şahı I. İsmail in (ö. 1524) Horasanlı, Heratlı kitap sanatçılarını XVI. yy. başında Tebriz e getirmesi ve buradaki Akkoyunlu sanatçıların da katılmasıyla, Tebriz de hazırlanan kitapların tezhiplerinde Akkoyunlu Türkmen üslubunun izleri görülür. 55 Sanatçılar Sultan Halil döneminin Şiraz üslubunda hazırladıkları el yazmalarını Safevî döneminde sürdürmüşlerdir. Akkoyunlu kitap sanatı gelenekleri hiç müdahaleye uğramadan Safevî döneminin ilk on yılında devam etmiştir. 56 TSMK H. 762 ve H. 753 no.lu eserler Akkoyunlu hükümdarların Tebriz de ki sarayının devralınmasıyla Safevîlerin mülkiyetine geçmiştir 57. TİEM de bulunan bir Kur an-ı Kerim nüshası (T. 232) Tebriz atölyelerinin bir ürünüdür. 921 (1506) yılında hattat Muhammed b. Emir Ali el- Hasanî nin kaleminden çıkmıştır. Eser 30 x 41 cm. ölçüsünde, 425 yapraktır. Serlevhasında (y. 1b-2a) Akkoyunlu tezhip üslubunun etkisi görülür. 58 (bk. R. 4) 54 Lale Uluç, Türkmen Valiler, Şirazlı Ustalar, Osmanlı Okurlar: XVI. yy. Şiraz El Yazmaları, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2006, s Zeren Tanındı, Kur an-ı Kerim Nüshalarının Ciltleri ve Tezhipleri, Yılında Kur an-ı Kerim, Antik A.Ş. Kültür Yayınları, 2010, s Lale Uluç, a.g.e., s Lale Uluç, a.g.e., s Zeren Tanındı, a.g.e., s

42 R. 4 TİEM 232, Serlevha Sayfası Tezhibi, var. 1b, Yılında Kur an-ı Kerim, s

43 XV. yy. ın ikinci yarısında Osmanlı İmparatorluğunda ilim ve kültür alanında önemli gelişmeler yaşanmıştır. II. Bayezîd pek çok âlim, şair ve sanatkârın çalışmalarına imkân sağlamıştır. 59 Akkoyunlu Sarayı ndan Osmanlılara sığınan İdrîs-i Bitlisî (ö. 1520) 60 den Farsça Heşt Bihişt i yazmasını bizzat kendisi istemiştir. II. Bayezîd döneminde yapılan tezhipli eserlere Türkmen üslubu yön vermiştir. Bu üslubun etkisi motif, renk ve kompozisyon özelliklerinde görülür. Sivri uçlu yapraklar ince dallar üzerine yerleştirilmiştir. Motifler detaylandırılarak işlenmiş ve tonlamalar yapılmıştır. Zeminde çok çeşitli olmamakla beraber parlak renkler kullanılmıştır. 61 Bu üslubun etkisi ile hazırlanan esere örnek olarak bu dönemin ünlü hattatı Şeyh Hamdullah ın istinsah ettiği bir Kur an-ı Kerim gösterilebilir (TSMK EH. 71) (bk. R. 5, 6). 905 (1499) tarihli, 335 x 235 mm. ebadındaki bu eser 351 varaktan oluşmaktadır. Nesih hat ile yazılmış 12 satır bulunur. Eserin tezhip kaydı yoktur. 62 Yine Şeyh Hamdullah tarafında istinsah edilmiş bir Kur an-ı Kerim nüshasının müzehhibi Hasan b. Abdullah ın tezhibinde, Hüseyin Baykara dönemi Herat ve Akkoyunlu dönemi Şiraz, Tebriz üslubunun izleri görülür Gülnihal Küpeli, Tezhip Sanatında Yenilik Arayışları: II. Bâyezid Dönemi, Hat ve Tezhip Sanatı, Ed. Ali Rıza Özcan, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara 2009, s Daha geniş bilgi için bkz: Abdülkadir Özcan, İdrîs-i Bitlisî madd., DİA, İstanbul, c.21, s Gülnihal Küpeli, II. Bâyezid Dönemi Tezhip Sanatı, Basılmamış Sanatta Yeterlik Tezi, Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, İstanbul 2007, s Gülnihal Küpeli, a.g.e., s Zeren Tanındı, a.g.e, s.112. Daha ayrıntılı bilgi için Bkz: Gülnihal Küpeli, II. Bâyezid Dönemi Tezhip Sanatı, Basılmamış Sanatta Yeterlik Tezi, Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, İstanbul 2007, s

44 R. 5 TSMK EH. 71, Zahriye Sayfası Tezhibi, var. 1b. 34

45 R. 6 TSMK EH. 71, Serlevha Sayfası Tezhibi, var. 2b. 35

46 3. ESERLER 3.1. İNCELENEN ESERLER TİEM 1986 Dîvân-ı Kasım Şiraz valiliği yaptığı dönemde Pîr Budak için üretilmiş eserdir. Pîr Budak ın hazinesi için hazırlandığı belirtilen tezhipli bir madalyon bulunmaktadır. Abdurrahmân-ı Hârizmî tarafından 860 (1456) tarihinde istinsah edilmiştir. 64 Gözalıcı tezhipleri, zarif yazı üslubu, cilt ve katı a örnekleri ile yalnızca Karakoyunlular ın değil tüm XV. yy. ın en güzel eserleri arasında yer alır Lale Uluç, Türkmen Valiler, Şirazlı Ustalar, Osmanlı Okurlar: XVI. yy. Şiraz El Yazmaları, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2006, s Sevay Okay Atılgan, Kitap Sanatları Açısından Karakoyunlu Türkmen Üslubu: Kökeni, Gelişimi, Dağılım Alanları, Karakteristik Özellikleri ve Sorunları Üzerine Bir Etüt Uluslararası Türk Sanatı ve Arkeoloji Sempozyumu (25-27 Nisan Konya), yay. Konya Ticaret Odası, Konya 2007, s

47 TİEM 1986, 2a R. 7 Divan-ı Kasım, TİEM 1986, var.2a, Timur And The Princely Vision, Persian Art and Culture in the Fifteenth Century, s

48 Zahriye sayfası dikdörtgen biçimindedir. Merkezdeki dikdörtgen alan ile iç pervaz, dış pervaz ve tığlardan oluşmaktadır. Son derece zengin ve göz alıcı bir tasarıma sahiptir. Kompozisyonda rûmî, hatâyî ve bulut motif gruplarının her birine dengeli bir dağılımla yer verilmiştir (bk. R. 7). İç pervaz sayfayı iki bölüme ayırır. Zemin rengi altındır. Tasarımı hatâyî ve bulut motiflerinden oluşmaktadır. Bulutlar mavi renktedir ve siyah tahrir çekilmiştir. Bulut motiflerinin aralarından koyu yeşil renk helezon üzerinde hatâyî grubu motifler dolaşmaktadır. Hatâyî motifleri pembe, sarı, mavi ve kırmızı renktedir. Desen ters simetrili olarak uygulanmıştır (bk. R. 8 ve Ç. 1). İç pervazın her iki yanı arasuyu ile bezenmiştir. Arasuyu pembe zemin renkli zencirekten meydana gelmiştir ve iki yanında altın iplikler bulunmaktadır (bk. R.8 ve Ç. 1). R. 8 38

49 Ç. 1 Ortadaki dikdörtgen formlu alan bedâhşi lacivert 66 zemin rengindedir. Kompozisyon ¼ simetrilidir ve rûmî, tepelik, ortabağ ve hatâyî grubu motiflerden oluşmaktadır. Her bir rûmî çeşidi kendi helezonları üzerinde yer almak kaydıyla, sade ve sarılma rûmî motifler kullanılmıştır. Rûmî motifler hem kapalı form şeklinde, hem de serbest olarak dolaşmaktadır. Rûmîler altınla işlenmiş, siyah tahrirle detaylandırılmıştır. 66 Bedâhşi Laciverdi (Lapis Lazuli):Afganistan ın kuzeyindeki Bedahşan Bölgesinden çıkan ve tezhipte ana renk olarak kullanılan altın hâreli parlak lacivert taş boyanın dövülüp ezilmiş şekli. F. Çiçek Derman, Tezhip Sanatında Kullanılan Terimler, Tabirler ve Malzeme, Hat ve Tezhip Sanatı, ed. Ali Rıza Özcan, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara 2009, s

50 Sarılma rûmîlerde, yeşil ve kırmızı altın birlikte kullanılmıştır. Rûmî helezonlarında, siyah zeminli düğüm ve minik ortabağ motiflerine de yer verilmiştir. Rûmî motiflerin aralarından ayrı bir helezon üzerinde hatâyî grubu motifler dolaşmaktadır. Altın dal üzerinde beyaz, pembe, sarı, mavi ve kırmızı renklerde hatâyî grubu motifler kullanılmıştır. (bk. R. 9 ve Ç. 2) R. 9 40

51 Ç. 2 41

52 Zahriye sayfasının dış pervazı bedâhşi lacivert renktedir. Kompozisyon rûmî ve hatâyî grubu motiflerden meydana gelmiştir. Rûmî motifleri kapalı formlar oluşturacak şekilde tasarlanmıştır. Alttaki altın dal üzerinde bulunan ayırma rûmî motifler, altın ortabağ motifinden geçerek yukarıda kapalı bir form oluşturmuştur. Ayrı bir altın dal üzerinde bulunan sade rûmî motifi ise mavi renkli ortabağ motifinden geçerek kapalı bir form oluşturmuştur. Rûmî ipliklerin aralarından, ayrı bir altın dal üzerinde hatâyî grubu motifler yar almaktadır. Hatâyîlerde altın, beyaz, pembe, turuncu renkler kullanılmıştır. Sayfa bedâhşi lacivert iplik ve tığlarla son bulmuştur (bk. R. 10 ve Ç. 3,4). R

53 Ç. 3 Ç.4 43

54 TSMK H. 753 Hamse-i Nizamî Eser 353x250 mm. ölçüsünde, 325 yapraktan oluşmaktadır. Ta lik hatla yazılmış metin 4 sütun, 25 satırdır. Müzehhep 4 unvan sayfası, bir serlevha, 37 adet minyatür vardır. Miklebli, kabartma yaldız şemse, köşelik ve bordürlü kahverengi deri cilt, kapakların içi oyma şemse ve köşeliklidir. 67 Pir Budak döneminden günümüze ulaşan nitelikli, en güzel örneklerinden birisi olan eser ( ) yılları arasına tarihlendirilmiştir. Eserde yer alan minyatürlerden yazmanın Karakoyunlu Türkmenleri döneminde Şiraz da, muhtemelen Pir Budak ın himayesinde başlatıldığını anlaşılmaktadır. Karakoyunlular devrinde tamamlanamamış olan bu yazma Safevî-Tebriz sarayına geçmiş, 1514 de Tebriz in Türkler tarafından fethinden sonra İstanbul Topkapı Sarayına getirilmiş olduğu anlaşılmaktadır. 68 XV. yy. ikinci yarısında tezhiplenmiş 1b-2a, 2b-3a sayfaları esere sonradan ilave edilmiştir. 3b sayfası ise XVI. yy.ın başları Şiraz üslubunda, başlık şeklinde tezhip edilmiştir Fehmi Edhem Karatay, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Farsça Yazmalar Kataloğu, Topkapı Sarayı Müzesi Yayınları, İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi 1961, s S. O. Atılgan, Kitap Sanatları Açısından Karakoyunlu Türkmen Üslubu: Kökeni, Gelişimi, Dağılım Alanları, Karakteristik Özellikleri ve Sorunları Üzerine Bir Etüt Uluslararası Türk Sanatı ve Arkeoloji Sempozyumu; Filiz Çağman-Zeren Tanındı, Topkapı Sarayı Müzesi İslâm Minyatürleri, Tercüman Sanat ve Kültür Yayınları I, İstanbul 1979, s Zeren Akalay, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Hazine 753 No.lu Nizami Hamsesi nin Minyatürleri, Sanat Tarihi Yıllığı V , İstanbul, 1973, s

55 TSMK H. 753, 1b R

56 Karşılıklı iki zahriye sayfası (1b-2a) dikdörtgen formdadır. Kompozisyon hatâyî ve rûmî grubu motiflerden oluşmuştur. Zeminde altın ve bedâhşi lacivert renk kullanılmış, altın mat ve parlak olarak uygulanmıştır (bk. R. 11) Zahriye, iç pervazla ayrılmış iki bölümden ibarettir. İç pervazın içinde kalan alan ise arasuları ile ayrılmış üç alandan oluşmaktadır. Ortadaki kare alanın tasarımında, kare alan üçgen parçalara bölünmüş ve bu üçgen parçaların tasarımı yapıldıktan sonra desen katlanarak kareye tamamlanmıştır. Paftalama beyaz ipliklerle sağlanmış ve paftaların içi müstakil olarak tasarlanmıştır. Paftalar düğümler, tepelikler ve küçük şemselerle birleştirilmiştir. Düğümlerin arasında kalan boşluklar kırmızı ve siyah renk ile boyanmıştır (bk. R. 12) R

57 Sekizgen yıldız formlu alan iki kademelidir. Desenin orta kısmı turuncu renk iplik ile dendanlanmıştır. Zemin rengi bedâhşi laciverttir. Kompozisyon tepelik ve rûmî motiflerinden ibarettir. Yeşil renkli tepelik motifi diğer tepelik ile birleşerek kapalı bir form meydana getirir ve üstte başka bir tepelik ile birleşir. Bu kapalı formun içinde bulunan altın renkli tepelikten altın dal üzerinde rûmî motifleri çıkar. Tepelikler ve rûmîler altınla işlenmiş ve içleri siyah tahrirle detaylandırılmıştır. Turuncu ve beyaz ipliklerin arasında kalan alanın zemini altındır ve pembe, mavi hatâyî grubu motiflerle zer-ender-zer olarak işlenmiştir.. Dal ve yapraklarda altın, hatâyîde mavi ve kırmızı renk kullanılmıştır (bk. Ç. 5). Yıldız formlu paftaları birleştiren küçük şemselerin zemin rengi siyahtır. Şemselerin içerisinde tek bir dal üzerinde gonca motifi yer alır (bk. Ç. 6). Ç. 5 47

58 Beyaz ipliklerle paftalanmış altın zeminli alanda açık mavi renk helezon üzerinde rûmî motifleri bulunur. Desen serbest olarak tasarlanmıştır. Rûmî motifleri açık mavi renkte ve gölgelemeler yapılarak boyanmıştır. Altın zemin üç noktalarla iğne perdahı yapılarak hareketlendirilmiştir (bk. Ç. 7). Ç. 6 Ç. 7 Ç. 8 Paftaların dışında kalan alanın zemini bedâhşi lacivert renktedir. Buradaki desen serbest kompozisyondur. Altın helezon üzerinde altın rûmî motifleri ve ayrı bir altın helezon üzerinde hatâyî grubu motifleri dolaşır. Rûmîler altınla işlenmiş ve siyah tahrir ile detaylandırılmıştır. Uçları spiral görünümlü noktalarla son bulur. Hatâyî 48

59 motiflerinde ise altın, açık pembe ve yeşil renkler kullanılmış ve gölgelemeler yapılmıştır. Yaprak motifleri küçük ve sadedir (bk. Ç. 8). Kare alanın üst ve altındaki dikdörtgen alan arasuyu ile kare alandan ayrılır. Arasuyu bedâhşi lacivert renktedir ve üzeri beyaz renkte (+), (-) kurtçuklarla işlenmiştir. Arasuyunun her iki tarafında altın iplikler vardır (bk. R. 13) R. 13 Dikdörtgen alanın tam ortasındaki beyaz iplik ile dendanlanmış paftalı alanın zemini mat altındır. Rûmî desen ½ simetrili olarak tasarlanmıştır. Açık mavi renk helezonlar üzerinde rûmî motifleri ile bezelidir. Rûmî motifleri açık mavi renkte ve gölgelemeler yapılarak boyanmıştır. Beyaz ipliklerin alt ve üstündeki tepelik motifleri beyaz renktedir ve siyah tahrirle detaylandırılmıştır (bk. R. 13 ve Ç. 9). Ç. 9 49

60 Sağında ve solunda yer alan sekizgen yıldız formlu alan beyaz iplik ile dendanlanmıştır. Desen ¼ oranlıdır. Ortada turuncu renkteki ayırma rûmî motif bedâhşi lacivert zemin renkli kapalı bir form oluşturur. Kapalı formun içinde altın renginde tepelik motifi ve bu motiften çıkan altın dallar üzerinde sade rûmî motifi yer alır. Kapalı formun dışında kalan alanın zemin rengi yeşil altındır. Bu bölümdeki rûmîler de diğerleri gibi altınla işlenmiş ve siyah tahrir ile detaylandırılmıştır (bk. R.13 ve Ç. 10). Dikdörtgen alanın sağ ve solundaki arasuyuna bitişik olan altın zeminli alan yarım yıldız formundadır. Beyaz iplikle paftalama sağlanmıştır. Ortada, beyaz renk ayırma rûmî ile kapalı bir form oluşturulmuş ve beyaz bir tepelikle birleştirilmiştir. Kapalı formdan çıkan açık mavi renkteki helezonda altın, yeşil, kırmızı, mavi renklerde hatâyî grubu motifler yer alır (bk. Ç.). Ç. 10 Ç. 11 Beyaz iplikli paftaların dışında kalan alan ise bedâhşi lacivert zemin rengindedir. Tasarımında rûmî ve hatâyî grubu motifler birlikte kullanılmıştır. Altın renk ayırma rûmî den oluşan siyah renk zeminli kapalı form arasuyuna dayanmıştır. Bu formun üst kısmında bulunan tepeliklerden çıkan altın helezonlarda rûmî motifleri yer alır. Bunların aralarından ayrı bir altın helezon üzerinde hatâyî grubu motifler dolaşır ve klasik tezhip tekniğinde yapılmış altın, pembe, yeşil, kırmızı renkte motiflerden oluşur (bk. R. 13 ve Ç. 12). 50

61 Ç. 12 Dikdörtgen formlu alan açık mavi zemin renginde zencirek ile çevrilidir. Zencireğin iç kısma bakan kenarında altın iplik ve bedâhşi lacivert renk arasuyu yeralır. Zencirekteki örgünün ortasındaki formlar penç motifleridir ve altın ile işlenmiştir. Şeritlerin birleştiği üçgen parçalarda ise kırmızı renk kullanılmıştır (bk. R. 14 ve Ç. 13). R. 14 Ç

62 Zahriye sayfasının dış pervazı altın renk iplikli ve altın zeminli paftalardan oluşur. Bu paftalar kendi içerisinde yine altın iplikle ikiye ayrılmıştır. Bir bölümün ortasında pembe renkte siyah zemin renkli ortabağ bulunur. Bu ortabağdan iki yana doğru açık mavi renkte sade rûmî motifinin yeraldığı dallar çıkar. Diğer bölümde ise tek bir dal üzerinde hatâyî motifi yer alır. Dal ve yapraklar altın hatâyî ise altın ve kırmızı renktedir. Paftaların geri kalanındaki alanın zemin rengi bedâhşi laciverttir. Ortada yeşil ayırma rûmîden oluşan kapalı formun zemini siyahtır. Kapalı formun ortasında altın tepelik motifi ve bu motiften çıkan altın helezonlar üzerinde altın sade rûmîler ve salyangozlar yer alır (bk. R. 15 ve Ç. 14). Kenarsuyunun dış iplikleri badâhşi lacivert renkle çekilmiştir. Desen altın, turuncu ve yeşil renklerden oluşan hatâyî motifli tığlarla sonlandırılmıştır (bk. R. 15 ve Ç. 14). R

63 Ç

64 3.1.3 TSMK R Hamse-i Hüsrev Dehlevi Eser 367x230 mm. ölçüsünde 190 yapraktır. 867 (1463) yılında Mahmūd el- Kātib tarafından istinsah edilmiştir. Talik hatlı metin 4 sütun, 25 satırdır. Eserde müzehhep 5 serlevha, 8 adet minyatür vardır. Mikleb, kabartma yaldız şemse, köşelik ve bordürlü vişneçürüğü deri cilt, kapakların içi oyma şemse ve köşeliklidir. 70 TSMK R. 1021, 2b R Fehmi Edhem Karatay, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Farsça Yazmalar Kataloğu, Topkapı Sarayı Müzesi Yayınları, İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi 1961, s

65 Unvan sayfası dikdörtgen formda tertiplenmiştir. Tasarım genel olarak sarılma rûmîler ve hatâyî grubu motiflerden oluşur. Zemin renginde badâhşi lacivert ve altın dengeli olarak kullanılmıştır (bk. R. 16). Yazılı alanın üzerinde yer alan dikdörtgen alanın ortasında bulunan mekik şemse formlu kitabenin zemini bedâhşi lacivert renktedir. Desen serbest kompozisyondur. Altın dal üzerinde pembe, sarı, mavi, kırmızı renklerde hatâyî grubu motiflerle işlenmiş ve hacim katmak için gölgelendirme yapılmıştır. Yapraklar altındır fakat bazı yapraklarda mavi, pembe renklerede yer verilmiştir. Kitabeli alan altın iplikli dendanlarla sınırlandırılmış ve altın tepelik ile birleştirilmiştir (bk. R. 17 ve Ç. 15) R. 17 Ç. 15 Kitabenin dışında kalan alanın tasarımı ¼ simetrilidir. Desen sarılma rûmîler ve hatâyî grubu motiflerden oluşur. Altın dal üzerinde beyaz, sarı, pembe, kırmızı hatâyî 55

66 motifleri bulunur. Motifler üzerine yapılan gölgelerle hareketlendirilmiştir. Yapraklar küçük ve sadedir. Altın, mavi ve pembe renkler kullanılmıştır. Hatâyî motiflerin aralarından, üzerinde sarılma rûmîler bulunan ayrı bir helezon dolaşır. Bu rûmîler köşelerde kapalı formlar oluşturur. Sarılma rûmîler sıvama altın tekniği ile boyanmış ve siyah tahrir ile dataylandırılmıştır. Zeminde altın ve bedâhşi lacivert renkler kullanılmış, paftalama sarılma rûmîlerin bulunduğu helezonlarla sağlanmıştır. (bk. R.17 ve Ç. 16). Ç. 16 Unvan sayfası üzerinde beyaz renkli (+), (-) kurtuçuklar bulunan bedâhşi lacivert renkte arasuyu ile çevrelenmiştir. Etrafında altın iplikler bulunur. Unvan sayfasının kenarsuyu kompozisyonu ¼ simetrilidir. Altın ve lacivert zemin rengi dengeli olarak kullanılmıştır. Kompozisyon sarılma rûmî, sencîde rûmî, ortabağ ve hatâyî grubu motiflerden oluşur. Desenin altın ve lacivert zemini üzerinde sarılma rûmîler bulunan altın ipliğin oluşturduğu sınır ile ayrılmaktadır. Rûmîler sıvama altın üzerine siyah tahrirle detaylandırılarak işlenmiştir. Bitkisel motiflerde ise sarı, kırmızı, mavi, mor renkler kullanılmış, üzerine atılan gölgelerle haraketlendirilmiştir. Kenarsuyu bedâhşi lacivert renkte çekilen iplikten sonra tığlarla bitirilmiştir (bk. R. 18 ve Ç. 17, 18). 56

67 R. 18 Ç. 17 Ç

68 TSMK H Şahname-i Firdevsî 868 (1464) de Muhammed b. Muhammed el-bakkal tarafından istinsah edilmiştir. 340x250 mm. ölçüsünde 686 yapraktır. Talik hatlı metin 4 sütun, 21 satırdır. Eserde müzehhep 2 unvan sayfası, 2 serlevha ve 30 minyatür vardır. Sözbaşları ve cetveller yaldızlıdır. Mikleb, kabartma yaldız şemse, köşelik ve bordürlü kahverengi deri ciltlidir Fehmi Edhem Karatay, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Farsça Yazmalar Kataloğu, Topkapı Sarayı Müzesi Yayınları, İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi 1961, s

69 TSMK H. 1496, 8b R

70 Serlevha sayfası dikdörtgen formdadır. Merkezinde bulunan yazılı alan ile sağında ve solundaki kotuklar, üst ve alt kısımdaki kitabelerin bulunduğu tezhipli alan, dış pervaz ve tığlardan oluşmuştur. Sayfada ağırlıklı olarak bedâhşi lacivert zemin rengi göze çarpar. Kompozisyonda Timur üslubunun etkisi görülmektedir (bk. R. 19). Serlevhanın orta bölümünde 2 sütun halinde metin yer alır. Yazı alanının zemini beyne s-sutûrla çevrilidir ve araları ince siyah çizgilerle kaplıdır (bk. R. 20). R

71 Yazı sahasının üst ve alt kısmındaki tezhipli alan arasuyu ile hendesi paftalara ayrılmıştır. Arasuyu açık mavi renkte olup üzeri (+), (-) süslemelerle bezenmiştir. Arasuyunun her iki yanında altın iplikler bulunur. Ortada, üstübeç mürekkebiyle yazılmış başlıklar yer alır. Yazıyı oluşturan harflerin uç kısımlarında rûmî motifleri göze çarpar. Bu alanın zemin rengi bedâhşi laciverttir ve altın helezonlar üzerinde bulunan rûmî motifleri ve salyangozlarla bezelidir. Rûmîler altınla sıvama tekniğinde boyanmış ve üzeri siyah mürekkeple tahrirlendirilmiştir. Zemin aralarındaki boşluklar beyaz renkli üç noktalarla hareketlendirilmiştir (bk. R. 21 ve Ç. 19). R. 21 Ç

72 Başlığın sağında ve solunda bulunan paftalı alanların zemini altındır. Desen 1/8 simetrilidir. Mavi iplikler, ayırma rûmî motiflerden oluşan kapalı form oluşturur ve tepelik ile birleşir. Kapalı formların aralarında, altın helezon üzerinde hatâyî grubu motifler yer alır. Motifler mavi ve kırmızı, yapraklar altın rengindedir. Yaprakların uç kısımlarına siyah gölgeler yapılmıştır. Ayırma rumilerin oluşturduğu kapalı formun ortasında yer alan gonca motifinin dallarının birleşmesiyle merkezde, siyah zeminli paftalı bir alan oluşmuştur. (bk. Ç. 20) Ç. 20 Ç. 21 Geometrik paftaların dışında kalan alanlar bedahşi lacivert renktedir. Başlık kısmının sağında ve solunda yer alan bölümde, beyaz ipliklerden oluşan kapalı formun yanı sıra, siyah zeminli altın ortabağ motifinden çıkan helezon üzerinde rûmîlerin bulunduğu desen yer alır. Köşeler ise siyah zeminli beyaz ortabağ motifinden çıkan altın renkli helezonlar üzerinde yer alan rûmî motifleriyle bezenmiştir. Bedâhşi lacivert zeminli alanlar üç noktalarla hareketlendirilmiştir. (bk. Ç. 21) 62

73 Kitabeli iç pervaz altın dendanlarla birbirine bağlanan paftalardan oluşmuştur. Paftaların zemim rengi bedâhşi lacivert ve altındır. Kitabeler arasındaki alan ise siyah renktedir ve üzerinde beyaz renkte yaprak motifi vardır. Bedâhşi lacivert zeminli kitabelerin zemin boşlukları beyaz renkli üç noktalarla doldurulmuştur. Paftalar tek dal üzerinde bulunan kırmızı, mavi, altın rengindeki hatâyî grubu motiflerle bezenmiştir. Dallar aynı şekilde tertiplenmiş olmasına rağmen hatâyî motiflerinde farklılıklar görülür. (bk. R. 21 ve Ç. 22) Ç. 22 Yazı sahasının sağında ve solundaki koltuk kısımları açık mavi renk arasuyu ile hendesi paftalara ayrılmıştır. Arasuyu (+), (-) şekillerle bezenmiştir. Merkezdeki alanda altın iplikle ayırma rûmîlerden oluşan kapalı form yer alır. Bu kapalı formlar aşağıda ve yukarıda agraf ile ortabağ motifine bağlanmıştır. Bu alanda ayrı bir altın helezon üzerinde hatâyî grubu motifler dolaşır. Motiflerde kırmızı ve yeşil renkler kullanılmış, etraflarına beyaz renkte tahrir çekilmiştir. Yapraklar altın renginde sade ve yuvarlak formludur. Yer yer tam olarak yaprağa benzemeyen şekillerinde yer aldığı görülür. (bk. R. 22 ve Ç. 23) 63

74 Ç. 23 R. 22 Ç. 24 Koltukların üst ve altında yer alan yarım daire formundaki alanda siyah zeminli, altın renkte ayırma rûmî motifinden oluşan kapalı form ve arasuyuna dayalı olarak tepelik motifi yer alır. Kapalı formun ortasından çıkan helezonda ise mavi ve kırmızı renklerde hatâyî grubu motifler yer alır. Aradaki altın zeminli daire formundaki alanların ortalarına yaprak motifi yerleştirilmiştir. Paftaların dışında kalan alanda altın ayırma rûmîden oluşan kapalı form üst ve alt kısmında tepelik motifi ile birleşmiştir. Ayrıca siyah zeminli beyaz ortabağ motifinden çıkan beyaz iplik 64

75 üzerinde tepelik ve rûmî motifi yer alır. İplik üzerinde salyangoz ve küçük rûmî motiflerine de yer verilmiştir. Altın zeminli alanın dışındaki tüm zemin bedâhşi lacivert renktedir ve boşluklarda beyaz renkli üç noktalar bulunmaktadır (bk. R. 22 ve Ç. 24). Yazı sahası, üst ve alt kısmındaki tezhipli alanlar ve koltuklar saç örgüsü zencirekle çevrilidir. Zencireğin zemini altındır. Her iki yanında altın iplik, bir yanında ise açık mavi renkte, üzeri (+), (-) kurtçuklarla bezeli arasuyu bulunur (bk. R. 23 ve Ç. 25). R. 23 Ç. 25 Serlevhanın dış pervazı bedâhşi lacivert zemin rengindedir ve beyaz renkli iplikle dendanlanarak paftalara ayrılmıştır. Paftalı alanların ortasında açık mavi renkte rûmî motifinden oluşan kapalı formun zemin rengi altındır. Ortasındaki agraftan aşağı ve yukarı doğru helezonlar üzerinde rûmî motifler çıkar. Rûmîler altın renkte ve siyah tahrirlidir. Beyaz ipliğin oluşturduğu diğer paftalı alanda ise bir ortabağ motifi, diğer ortabağ motifi ile birbirlerine agrafla bağlanmıştır. Ortabağların rengi kırmızı, zeminleri siyah renktedir. Dışpervaz bedâhşi lacivert renkteki tığlarla sonlandırılmıştır. (bk. R. 24 ve Ç. 26) 65

76 R. 24 Ç

77 S.K. Ayasofya 3946 Müntehabât-ı Gazeliyyât R

78 Müntehabât-ı Gazeliyyât adlı eser 897 ( ) tarihlidir. Abdürrahîm-i Hârizmî, Sultan Halil e ithafen el-sultanî ünvanıyla imzalamıştır. 72 Serlevha sayfası dikdörtgen formda olup zemin rengi bedâhşi lacivert ve altındır. Kompozisyonda rûmî ve hatâyî grubu motiflere dengeli bir şekilde yer verilmiştir. Sayfa, merkezdeki yazılı alan ile koltuklar, iç pervaz, dış pervaz ve tığlardan oluşmaktadır. Bu alanların hepsi arasuyu ile birbirinden ayrılmıştır. Arasuyu açık mavi renktedir ve üzerinde siyah renkte (+), (-) kurtçuklar yer almaktadır. Arasuyunun etrafı altın iplik ile çevrilmiştir (bk. R. 25). Yazılı alanda yer alan metin 5 satırdır ve beyne s-sutûr ile çevrilidir. Beyne s-sutûr un zemini altındır ve bitkisel motiflerle bezenmiştir (bk. R. 26). R Ali Alparslan, Abdulkerim-î Hârizmî madd, DİA, İstanbul, c. 1, s

79 Yazı sahasının üst ve altındaki dikdörtgen formlu alanın tasarımı ¼ simetrilidir. Ortadaki altın zeminli alan, üzerinde sarılma rûmîlerin bulunduğu altın iplikle sınırlandırılmıştır. İç kısmı rûmî, tepelik ve hatâyî grubu motiflerle bezenmiştir. Rumiler altınla işlenmiş ve siyah tahrirle detaylandırılmıştır. Hatâyî motiflerinde pembe ve turuncu, yapraklarda açık yeşil renk kullanılmış, motiflere gölgelendirme yapılarak hareketlendirilmiştir. Merkezde tepelik ve penç motifinin bulunduğu ipliğin birleşmesiyle ayrı bir paftalı alan oluşmuştur. Bu alanın zemin rengi bedâhşi laciverttir. (bk. R. 27 ve Ç. 27) Altın zeminli alanın sağında ve solunda yine altın zeminli, sarılma rûmîlerden oluşan kapalı bir form bulunmaktadır. Altın zeminli paftalı alanların dışında kalan bedâhşi lacivert zeminli alan sarılma rûmî, tepelik ve hatâyî grubu motiflerle bezenmiştir. Rûmîlerin arasuyuna dayandığı yerlerde kapalı formlar oluşmuştur. Rûmî motiflerin aralarından ayrı bir altın helezon üzerinde hatâyî motifleri dolaşır. Motiflerde pembe, mavi, beyaz, yeşil, turuncu renkler kullanılmıştır.(bk. R. 27 ve Ç. 27) R

80 Ç. 27 Yazılı alanın sağında ve solunda bulunan koltukların zemini bedâhşi laciverttir. Kompozisyon sarılma rûmî, tepelik ve hatâyî motiflerinden ibarettir. Rûmî ve tepelikler altınla işlenmiş, siyah tahrirle detaylandırılmıştır. Ayırma rûmîler arasuyuna dayanarak kapalı formlar oluşturmuş ve tepelikle birleştirilmiştir. Hatâyî grubu motiflerde beyaz, pembe, mavi, turuncu ve yeşil renkler kullanılmış, üzerine tonlamalar yapılmıştır (bk. R. 28 ve Ç. 28). R. 28 Ç

81 Serlevhadaki iç pervaz geniş tutulmuştur. Zemin rengi altındır. Kompozisyon rûmî, ortabağ ve hatâyî grubu motiflerden meydana gelmiştir. Yeşil renk iplikte yer alan ayırma rûmî motiflerden kapalı form oluşmuştur. Kapalı formların aralarında ortabağlar yer almaktadır ve iç kısmı siyah renktedir. Rûmîler ve tepelikler açık yeşil renkte boyanmış ve siyah tahrirle detaylandırılmıştır. Bunların aralarından tek bir helezon üzerinde hatâyî motifleri dolaşmaktadır. Hatâyîlerde pembe, beyaz, yeşil, kırmızı, turuncu renkler kullanılmış bazen bir motifte iki renk tercih edilmiştir (bk. R. 29 ve Ç. 29). R. 29 Ç

82 Serlevhanın dış pervazında, iç pervazdakinin benzeri kompozisyon uygulanmıştır. Zemin bedâhşi lacivert renktedir. Altın sarılma rûmîlerden meydana gelen kapalı formun ve altın ortabağın zemin rengi altındır. İç pervazdan farklı olarak köşelerde yer alan ortabağdan her iki yana düz hatlı rûmî motifleri bulunur. Buradaki hatâyî grubu motifleri de beyaz, pembe, yeşil, turuncu renklerdedir. Bazı motiflerde altında kullanıldığı görülür. Dışpervaz tığlarla sonlandırılmıştır. (bk. R. 30 ve Ç. 30, 31) R

83 Ç. 30 Ç

84 TSMK H. 762 Hamse-i Nizamî Eser 300x195 mm. ölçüsünde, 317 yapraktan oluşmaktadır. Abdürrahîm el-ya kūbî eliyle Tebriz de istinsah edilmiştir. Talik hatlı metin 4 sütun, 25 satırdır. Müzehhep 6 unvan sayfası, 3 serlevha ve 19 minyatür bulunmaktadır. Sözbaşları tezhipli, cetveller yaldızlıdır. Miklepli, sıvama yaldız ve kabartma hayvan resimleriyle tezyinatlı, bordürlü vişneçürüğü deri cilt, kapakların içi oyma şemse ve köşeliklidir. 73 Eserin istinsahına Şiraz da, Akkoyunlu şehzadesi Sultan Halil in isteği üzerine başlanmış ve Sultan Halil in tahta geçmesiyle eser Akkoyunlu Başkenti Tebriz e taşınmıştır. Sultan Yakub un tahtı ele geçirmesiyle Tebriz Sarayında tamamlanmaya çalışılmıştır.1481 yılında yazılması tamamlanan nüshanın minyatür ve süslemelerinden bir kısmı Sultan Yakub un ölümüyle yarım kalmıştır. Yazmanın nihaî şeklini alması Şah İsmail yönetimindeki Safevî devrinde olduğu bildirilse de kimi minyatürler yarım kalmıştır. Eser Yavuz Sultan Selim in Tebriz seferinde (1514) aldığı ganimetlerle Topkapı Sarayı na gelmiş olmalıdır. 74 Eserin Leyla ü Mecnun mesnevisinin sonunda yer alan ilk ketebesindeki tarihin Sultan Halil in Şiraz valisi olduğu döneme denk gelen ( ) yılı olması, bu şehzade için yazıldığını gösterir. Ketebedeki hattat imzası Abdürrahîm b. Abdurrahman el-hârizmî el-sultanî ye aittir. Buradaki el-sultanî ibaresi muhtemelen hattatın hizmetinde kaldığı Sultan Halil e atıfta bulunmaktadır. 75 Eserin son mesnevisi olan İkbalname-i İskanderî nin sonundaki ikinci ketebede Abdürrahîm el-ya kūbî tarafından 886 (1481) tarihinde Tebriz de yazılmasının tamamlandığı belirtilmiştir. İmzadaki el-yakûbî ibaresi Sultan Yakub a atıfta bulunmaktadır. Eserin Tebriz de tamamlanmış olması da, Sultan Halil in Şiraz daki kitabhanesini Tebriz Sarayına taşıdığını kanıtlamaktadır. Kitabhane nin Sultan 73 Fehmi Edhem Karatay, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Farsça Yazmalar Kataloğu, Topkapı Sarayı Müzesi Yayınları, İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi 1961, s Lale Uluç, Türkmen Valiler, Şirazlı Ustalar, Osmanlı Okurlar: XVI. Yy. Şiraz El Yazmaları, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2006,s.60; Filiz Çağman-Zeren Tanındı, Topkapı Sarayı Müzesi İslâm Minyatürleri, Tercüman Sanat ve Kültür Yayınları I, İstanbul 1979, s Aynı yer. 74

85 Yakub a geçmesinden sonra bu yazmanın üzerinde Sultan Yakub un ölümüne kadar çalışıldığı, hattatın imzasında kullandığı farklı ünvanlardan anlaşılmaktadır. 76 Eserin Haft Peyker mesnevisindeki minyatürlerin çoğu Akkoyunlu ünlü sanatçı Şeyhi tarafından yapılmıştır. Herat kökenli sanatçı Derviş Muhammed in çalışmaları ise yarım kalmıştır. Eserin hattatı olan Abdürrahîm el-ya kūbî nin mahlası Enisî dir. Safevîler devrinde yarım kalan eserlerin çoğu tamamlanmış, boş kalan yerlere ise Türkmen üslubunda yeni resimler yapılmıştır. 77 Yazmanın yk. 316a ve 316b sayfaları en az çeyrek yüzyıl sonra eklenmiş olmalıdır ki bu da Şah İsmail in hükümdarlığının başına rastlamaktadır. Şah İsmail döneminde orjinaline sadık kalınarak cildin tamamlanması gerçekleştirilmiştir. 78 Eserin sonuna muhtemelen yazmanın itibarını arttırmak için eklenen hatimede bu yazmanın hazırlanmasının uzun yıllar sürdüğü ve önemi vurgulanır. Nizami Hamsesi nin üstün bir nüshasını hazırlatmak isteyip fakat buna ömürleri yetmeyen daha önceki Timurî ve Karakoyunlu sultanlarından söz eder. Bu belge, sıklıkla değişen iktidar dengelerine karşı, aynı dönem içerisinde bu bölgede hüküm süren sultanların sanat karşısındaki ortak tutumlarını göstermesi bakımından dikkat çekicidir Lale Uluç, Türkmen Valiler, Şirazlı Ustalar, Osmanlı Okurlar: XVI. Yy. Şiraz El Yazmaları, a.g.e.,s Filiz Çağman-Zeren Tanındı, Topkapı Sarayı Müzesi İslâm Minyatürleri, Tercüman Sanat ve Kültür Yayınları I, İstanbul 1979, s Ivan Stchoukıne, Les Peintures Des Manuscrıts De La Khamseh De Nızâmî Au Topkapı Sarayı Müzesi İstanbul, Librairıe Orientaliste Paul Geuthner, Paris 1977, s Lale Uluç, Türkmen Valiler, Şirazlı Ustalar, Osmanlı Okurlar: XVI. Yy. Şiraz El Yazmaları, a.g.e., s. 61. ; Sevay Okay Atılgan, Kitap Sanatları Açısından Karakoyunlu Türkmen Üslubu: Kökeni, Gelişimi, Dağılım Alanları, Karakteristik Özellikleri ve Sorunları Üzerine Bir Etüt, Uluslararası Türk Sanatı ve Arkeoloji Sempozyumu (25-27 Nisan Konya), yay. Konya Ticaret Odası, Konya 2007, s

86 TSMK H. 762, 26a R

87 Serlevha sayfası dikdörtgen formdadır. Merkezde yer alan yazılı alan ile sağında ve solundaki koltuklar, üst ve alt kısımda kitabelerin yer aldığı dikdörtgen formlu alanlar, dış pervaz ve tığlardan oluşmuştur. Sayfanın zemininde, bedahşi lacivert renk ve altın dengeli olarak kullanılmıştır. Altın mat ve parlak olarak uygulanmıştır. Kompozisyonda ağırlıklı olarak rûmî motifleri göze çarpar. Rumiler sade, sencide ve sarılma rûmîlerdir (bk. R. 31) Serlevhanın orta bölümünde, iki sütun halinde metin yer almaktadır. Yazılı alanın zemini beyne s-sutûr ile çevrilidir. Beyne s-sutûr un araları ince çizgilerle kaplı olmakla birlikte, altın ve mavi renklerde yaprak motifleriyle bezenmiştir. (bk. R. 32) R

88 Yazı sahasının üst ve alt kısmındaki dikdörtgen formlu alanlarda desen ¼ simetrilidir. Zeminde bedâhşi lacivert renk hakimdir. Ortada yer alan kitabelerin zemini altın olup yazı üstübeç mürekkebi ile yazılmıştır. Bu alan, üzerinde altın sarılma rûmîlerin bulunduğu altın iplikle sınırlandırılmıştır. Bu iplikler, paftanın dışında kalan alanda da devam etmektedir. Paftanın içerindeki serbest tasarım, yeşil renk helezon üzerinde yer alan kırmızı, mavi, mor, lila renklerde hatâyî grubu motiflerle işlenmiştir. (bk. R. 33 ve Ç. 32) R. 33 Altın zeminli alanın sağında ve solunda yer alan yeşil renkli ortabağ motifi bir tepelik ile yine yeşil renkli ayırma rûmîlerden oluşan bir kapalı formla birleşmiştir. Ortabağın ve kapalı formun zemin rengi altındır. Kapalı formun üzerinde yer alan yeşil renkli ortabağ motifinin ise zemin rengi siyahtır. (bk. R. 33 ve Ç. 32) Paftaların dışında kalan alanın kompozisyonunda ise her biri kendi helezonları üzerinde yer almak üzere iki farklı rûmî deseni kullanılmıştır. Bunlardan biri pembe ipliklerin üzerinde yer alan pembe rûmî motifleridir. Burada pembe ayırma rûmîler dikdörtgen formun uzun kenarında arasuyuna dayanarak kapalı form oluşturmuştur. Kapalı formun üzerinde pembe renkte tepelik ve yeşil renkte ortabağ motifi yer alır. Kapalı formun ve ortabağ motifinin zemini siyah renktedir. (bk. R. 33 ve Ç. 32) Bir diğer rûmî motifi ise altın zeminli alanı çevreleyen ipliklerin devamı niteliğindedir. Bu desen altın iplik üzerinde altın sarılma rûmîlerden oluşmaktadır. Rûmî ipliklerin üzerindeki boşluklar salyangoz motifleri ile tamamlanmıştır. (bk. R.33 ve Ç. 32) 78

89 Ç

90 Yazı sahasının sağında ve solunda bulunan koltukların kompozisyonu rûmî, tepelik ve ortabağ motifleri ile bezenmiştir. Rûmî motifleri dört ayrı iplik üzerinde bulunmaktadır. Bunlardan biri yeşil renk iplik üzerinde yeşil ayırma rûmîlerden, diğeri ise altın iplik üzerinde altın sarılma rûmîlerden oluşan motiflerdir. Diğer ikisi ise pembe iplik üzerinde yer alan pembe ayırma rûmî motifleridir. (bk. R.34 ve Ç. 33) Koltuğun yazı sahasına yakın olan uzun kenarında, pembe ayırma rûmîlerden oluşan kapalı formlar bulunmaktadır. Bu formun içerisindeki altın tepelikler kapalı formun üst kısmında yer alan altın ortabağ motifleriyle birleşmiştir. Ortabağların zemini siyah renk olup, kapalı formun geri kalan zemini altındır. (bk. R. 34 ve Ç. 33) Koltuğun dış pervaza yakın olan uzun kenarında ise, yine pembe ayırma rûmîlerden oluşan kapalı formlar bulunmaktadır. Burada pembe rûmînin altın ipliğe sarılmasıyla paftalı bir alan oluşmuştur. Bu paftalı alan içerisindeki altın ortabağ motifleri, altın iplikle birbirlerine bağlanmışlardır. Arasuyuna dayalı siyah zeminli altın ortabağdan çıkan yeşil rûmî iplikler, ortadaki ortabağın içinden geçerek, siyah zeminli kapalı form meydana gelmiştir. (bk. R. 34 ve Ç. 33) Kompozisyonun rûmî ipliklerindeki boşluklar salyangoz motifleri ile doldurulmuş, uçları küçük rûmîler ve spiral görünümlü noktalarla bitirilmiştir. Altın ve siyah zeminin dışında kompozisyonun geri kalanı bedâhşi lacivert renktedir. (bk. R. 34 ve Ç. 33) 80

91 Ç. 33 R

92 Yazı sahası, üst ve alt kısımdaki dikdörtgen formlu alanlar ve koltuklar, altın zencirekle çevrilidir. Zencireğin üç iplik örgüsünün boşlukları siyah ve kırmızı renktedir ve ortada açık yeşil ve beyaz renkle bezenmiş penç motifi bulunmaktadır. Zencireğin iç kısma bakan kenarında iki yanı altın iplikle çevrili mavi renk arasuyu bulunmaktadır. Arasuyu bedâhşi lacivert renkte (+), (-) kurtçuklarla işlenmiştir. (bk. R. 35 ve Ç. 34) R. 35 Ç. 34 Serlevhanın dış pervaz kompozisyonu rûmî, tepelik ve ortabağ motifleri ile bezenmiştir. Yeşil renkli ortabağ motifinin zemin rengi siyah olup içerisinden pembe iplik geçmektedir. Üzerinde pembe renkte sencide ve ayırma rûmîlerin bulunduğu bu iplik, paftalı bir alan oluşturmuştur. Bu alanın zemin rengi altındır ve ortasında üst üste iki farklı tepelik motifi yer almaktadır. Alttaki tepelikten, iki yana çıkan altın rûmî motif yerleştirilmiştir. Üstteki altın tepelikten çıkan iplik ise paftalı alanın dışında bulunan başka bir tepelik motifi ile birleşmiştir. (bk. R. 36 ve Ç. 35) Dış pervazın köşesinde ise farklı bir kompozisyon uygulanmıştır. Altın zeminli paftalı alandaki tepelikten çıkan altın rûmî motifi, köşede yer alan yeşil renkli ortabağ motifinin içinden geçerek, yukarıda kapalı form oluşturmuştur. Kapalı formun üzerinde altın ayırma rûmî yer almaktadır. Formun içerisindeki ortabağ motifi ise başka bir ortabağ ile birleşerek siyah paftalı alan oluşturmuştur. Kapalı formun geri kalan zemini altın renktedir. Bununla birlikte pembe renk sencide rûmî helezon da, siyah zeminli bir düğüm motifi oluşturduktan sonra altın zeminde yer alan yeşil ortabağın içinden geçerek, pembe renk sade rûmî motifli kapalı form 82

93 meydana getirmiştir. Altın ve siyah zeminli alanların dışında kalan zemin bedâhşi lacivert renktir. Sayfa bedâhşi lacivert renkte iplik ve tığlarla sonlandırılmıştır. (bk. R. 36 ve Ç. 35) R. 36 Ç

94 TSMK H. 762, 100b R

95 Unvan sayfası dikdörtgen formda hazırlanmıştır. Kompozisyonda genel olarak altın zemin hakim olup, bedâhşi lacivert renk az kullanılmıştır. (bk. R. 37) Yazılı alanın üzerindeki dikdörtgen formlu alanın etrafında bedâhşi lacivert renkte, üzeri beyaz renkte (+), (-) kurtçuklarla süslenmiş arasuyu yer alır. Arasuyunun her iki yanında altın iplikler vardır. (bk. R. 37) Sayfanın orta kısmında buluna kitabeli alan, kırmızı renk iplik üzerinde bulunan sarılma rûmî ve düğüm motifleriyle çevrilmiştir. Sarılma rûmîlerde altın, mavi ve kırmızı renk kullanılmıştır. Bu alan, beyaz helezon üzerinde yer alan sade rûmî ve ortabağ motifleriyle bezenmiştir. Zemin bedâhşi lacivert renktedir. (bk. R. 38 ve Ç. 36) R. 38 Kırmızı iplikler yazılı alanın sağında ve solunda tepelik motifi ile birleştikten sonra üzerinde sarılma rûmîlerin yer aldığı kapalı bir form oluşturmuştur. Zemin bedahşi lacivert renktedir. Buradaki desen ½ oranında rûmî kompozisyondan oluşmaktadır. Rûmî iplikler, tepelik ve ortabağ motifleriyle birleşerek kapalı formlar oluşturmuşlardır. (bk. R. 39 ve Ç. 37) 85

96 Ç. 36 R. 39 Ç. 37 Unvan sayfasının geri kalanında altın zemin rengi hakimdir. Burada tezhipte denenmemiş bir tasarım vardır. Altta, altın dallar üzerinde kırmızı, mavi, pembe, lacivert, eflatun, beyaz renklerden oluşan hatayî grubu motifler, daha üstte altın dal uçlarına yerleştirilen, insan, arslan, tavşan, ejder, tilki, dev, Zümrüdüanka kuşunun başlarıyla yapılmış vak vak adıyla bilinen bir tür süsleme öğesi uygulanmıştır. 80 (bk. R. 40, 41 ve Ç. 38, 39). 80 Zeren Tanındı, Başlangıcından Osmanlı ya Tezhip Sanatı, Hat ve Tezhip Sanatı, ed. Ali Rıza Özcan, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara 2009, s

97 R. 40 R

98 Ç

99 Ç

100 TSMK H. 762, 150a R

101 Serlevha sayfası dikdörtgen formdadır. Sayfanın ortasında bulunan iki sütun halindeki yazılı alan ile sağında ve solundaki koltuklar, üst ve alt kısmındaki dikdörtgen formlu alan, dış pervaz ve tığlardan oluşmuştur. Bedâhşi lacivert ve altın zemin renkleri dengeli bir biçimde kullanılmıştır. Kompozisyon rûmî ve hatâyî grubu motiflerle bezenmiştir. (bk. R. 42) Yazı sahası, üst ve alt kısımdaki dikdörtgen formlu alanlar ve koltuklar mavi renkli arasuyu ile çevrilidir. Arasuyunun üzeri beyaz renkte (+), (-) kurtçuklarla işlenmiştir ve her iki yanında altın iplik bulunmaktadır. (bk. R. 42) Serlevhanın ortasında iki sütundan meydana gelen metin yer almaktadır. Yazı alanı beyne s-sutûr ile çevrilidir. Beyne s-sutûr un zemini altındır ve yaprak motifleri ile bezenmiştir. Zemindeki boşluklar lacivert renkli üç beneklerle doldurulmuştur. (bk. R. 43) R.43 91

102 Serlevhanın koltuk tasarımı sade rûmî, sarılma rûmî, tepelik, ortabağ ve hatâyî grubu motiflerden oluşmuştur. Desen ¼ simetrilidir. Uzun kenarlarda, altın iplik üzerinde ayırma rûmîlerden oluşan kapalı formlar yer alır. Kapalı formun zemin rengi altın, ipliklerin birleştiği altın ortabağ motifinin zemin rengi ise siyahtır. Karşılıklı altın zeminli alanların ortasında yine altın iplik üzerinde sade rûmînin yer aldığı kapalı bir form bulunmaktadır. Ortasında siyah zemin renginde altın bir ortabağ yer alır. Kapalı formları meydana getiren iplikler, tepelik motifinde birleştikten sonra, ½ yıldız biçiminde bir şekil oluşturmuştur. Rûmî grubu motiflerin aralarından ayrı bir altın helezon üzerinde hatâyî grubu motifler dolaşır. Hatâyîler beyaz, mavi, yeşil, eflâtun renktedir ve gölgelendirmeler yapılmıştır. Altın zeminli kapalı formun dışında kalan tüm zemin bedâhşi lacivert renktedir. (bk. R. 44 ve Ç. 40) R. 44 Ç

103 Yazı sahasının üst ve alt kısmındaki yatay dikdörtgen alan ¼ simetrilidir (bk. R.) Ortada, beyaz iplikle dendanlanarak paftalanmış altın zeminli alan bulunmaktadır. Bu alan, yeşil renkli helezonlar üzerinde bulunan hatâyî grubu motifler ve altın iplikler üzerinde ayırma rûmîlerden oluşan kapalı formlarla bezenmiştir. Hatâyî motifleri ve yapraklarda farklı renkler kullanılmış, rûmîler ise altınla bezenip siyah tahrirle detaylandırılmıştır (bk. R. 45 ve Ç. 41). R. 45 Ç

104 Paftalı alanın her iki ucunda yer alan salbek şemse desen ise beyaz iplik üzerinde ayırma rûmî motiflerden oluşmaktadır. Ortada turuncu renk ortabağ motifi yer almaktadır. Ortabağın zemini siyah, diğer alan altın renktedir. Bu pafta ortadaki altın zeminli paftayla agrafla birleştirilmiş olup uçlarında tepelik bulunmaktadır. (bk. R. 46 ve Ç. 42) R. 46 Ç. 42 Dikdörtgen alanın uzun kenarlarında karşılıklı iki beyaz renkte tepelik motifinin birleşmesiyle siyah zeminli bir alan oluşmuştur. Paftaların dışında kalan alan bedâhşi lacivert zemin rengindedir. Altın helezonlar üzerinde birbirinden farklı rûmî motiflerden oluşan bir desenle bezenmiştir. (bk. R. 45 ve Ç. 43) Ç. 43 Serlevhanın dış pervazı simetrik bir kompozisyondan oluşmuştır (bk. R.). Altın iplik üzerinde yer alan ayırma rûmî motiflerden oluşan kapalı formların üzerinde tepelik motifi bulunmaktadır. Kapalı formların zemin rengi altındır. Ortasında yer alan tepelikten iki yana ayrılan altın iplik üzerindeki rûmîler kapalı formun üzerindeki tepelik motifinde birleşmiştir. Rûmî motiflerin dışında ayrı bir altın helezon üzerinde iri hatâyî grubu motifler yer alır. Mavi, yeşil, beyaz, turuncu, pembe, eflâtun renklerden oluşan motiflerde iki ya da üç renk birlikte kullanılmış, gölgelendirme yapılmıştır. Kapalı formların dışında, dış pervazın zemin rengi bedâhşi laciverttir 94

105 (bk. Ç.). Sayfa bedahşi lacivert iplik ve tığlarla sonlandırılmıştır (bk. R. 47 ve Ç. 44, 45, 46) R. 47 Ç

106 Ç. 45 Ç

107 TSMK H.762, 207b R

108 Unvan sayfası dikdörtgen formda tertiplenmiştir. Tasarım genel olarak hatâyî ve rûmî grubu motiflerden oluşmuştur. Zeminde badâhşi lacivert renk ağırlıklı olup altın az kullanılmıştır (bk. R. 48). Unvan sayfasının orta kısmında bulunan kitabenin zemini altındır ve turuncu renk iplikle dandanlanarak sınırlandırılmıştır. İplikler her iki yanda siyah zemin renkli tepelik ile birleşmiştir. Desen serbest kompozisyondur. Yeşil helezonlar üzerinde yer alan sade rûmî ve ortabağ motiflerinden oluşmaktadır. Rûmîler yeşil renktedir, siyah tahrirle detaylandırılmış, uçları küçük rûmîler ve spiral görünümlü noktalarla bitirilmiştir (bk. R. 49 ve Ç. 47). R. 49 Ç

109 Kitabenin dışında kalan alanda, kompozisyon ¼ simetrili olup, altın helezon üzerinde yer alan hatâyî grubu motiflerden meydana gelmektedir. Hatâyîlerde beyaz, sarı, turuncu, mavi, yeşil, kırmızı renkler kullanılmıştır. Bazen bir motifte iki renk tercih edilmiş ve hacim katmak için gölgelendirme yapılmıştır. Zemin bedâhşi lacivert renktedir. Bu alan bedâhşi lacivert renkte arasuyu ile çevrilidir. Arasuyu çift tahrir tekniği ile yapılmış, beyaz renk dal üzerinde bitkisel motiflerle bezenmiştir. (bk. R. 50 ve Ç 48) R. 50 Ç

110 Unvan sayfasının dış pervaz kompozisyonu 1/8 simetrilidir. Altın helezonlar üzerinde hatâyî grubu motifler yer almaktadır. Altın iplikten oluşan siyah zemin renkli paftanın dışında, diğer bütün alanın zemini bedâhşi lacivert renktir. Sayfa bedâhşi lacivert iplik ve tığlarla sonlandırılmıştır. Tığ motiflerin içlerinde kalan boşluklar altınla doldurulmuştur (bk. R. 51 ve Ç. 49) R. 51 Ç

111 TSMK H. 762, 278b R

112 Unvan sayfası kubbe formunda hazırlanmıştır. Genel olarak zeminde bedâhşi lacivert renk hakim olup altın az kullanılmıştır. Oldukça sade ve gözalıcı bir tasarıma sahiptir. Kompozisyonun tamamı, helezonlar üzerinde bulunan rûmî, ortabağ ve tepelik motiflerinden oluşmuştur. Helezonlardaki boşluklar salyangozlarla doldurulmuş, uçları küçük rûmîler ve spiral görünümlü noktalarla bitirilmiştir. (bk. R. 53) Unvan sayfasının orta kısmında bulunan kitabeli alanın zemini altındır. Desen ters simetrik olarak tasarlanmıştır. Yeşil renk helezonlar üzerinde bulunan rûmî, ortabağ ve tepelikler sıvama teknikle boyanmış ve siyah mürekkeple tahrirlenmiştir. Zemin boşlukları beyaz renkli üç noktalarla doldurulmuştur. Bu alan altın iplikle dendanlanarak sınırlandırılmıştır. (bk. R. 53ve Ç. 50) R. 53 Ç

113 Kitabenin dışında kalan bölüm ¼ simetrilidir. Desen, serbest dolaşan altın helezonlar üzerinde rûmî, ortabağ, ve tepelik motiflerinden oluşur. Buradaki motifler de sıvama teknikle boyanıp, siyah mürekkep ile tahrirlenmiştir. Dört tarafı bedâhşi lacivert renkte arasuyu ile çevrilidir. Arasuyu çift tahrir tekniği ile yapılmış beyaz renkte dallar ve üzerinde hatâyî motifleri ile süslenmiştir. Arasuyunun her iki yanında altın iplik bulunur. (bk. R. 53 ve Ç. 51) Ç

114 Unvan sayfasının kubbeli kompozisyonu ½ simetrilidir. Burada da desen serbest çizilmiş altın helezonlar üzerinde rûmî, ortabağ ve tepelik motiflerinden oluşur. Zemin bedâhşi lacivert renktedir. Desen altın iplikle dendanlanarak çevrelenmiştir. İpliğe paralel olacak biçimde zemin sıvama altın ile doldurulmuş, bunun etrafı da bedâhşi lacivert iplikle dendanlı şekilde çevrelenmiştir. (bk. R. 54 ve Ç. 52) Kubbeli alanın sağında ve solunda altın ipliğe dayalı, mekik formlu şemseler vardır. Buradaki kompozisyon diğer bölümlerle uyum sağlayacak şekilde tasarlanmıştır. (bk. R. 54 ve Ç. 53 ) Desen tığlarla sonlandırılmıştır. Tığlar bedâhşi lacivert renkte işlenmiş, motiflerin aralarında kalan boşluklar altınla doldurulmuştur (bk. R. 54 ve Ç. 54). R

115 Ç. 52 Ç. 54 Ç

116 TSMK. H. 762, 316a R

117 Hatime sayfası tezhibinin tasarımında bedâhşi lacivert ve altın zemin tercih edilmiştir. Kompozisyonda rûmî ve hatâyî grubu motifler kullanılmıştır. (bk. R. 55). Ketebe yazısı beyne s-sutûr ile çevrilidir. Beyne s-sutûr un zemini altın rengindedir ve hatâyî grubu motiflerle bezenmiştir. (bk. R. 56) Yazılı alanın sağında ve solunda yer alan üçgen formlu alanlardaki desen serbest kompozisyondur. Altın iplik üzerinde rûmî ve ortabağ motifleri yer almaktadır. Rûmî grubu motiflerin aralarından ayrı bir altın helezon üzerinde hatâyî grubu motifler dolaşır. Hatâyilerde beyaz, turuncu ve yeşil renkler kullanılmış ve gölgelendirmeler yapılmıştır. Sadece ortabağın zemin rengi siyah, geri kalan tüm alan bedâhşi lacivert renktedir. Üçgen formların etrafı arasuyu ve altın ipliklerle çevrilidir. Arasuyu bedâhşi lacivert renkte olup üzeri (+), (-) kurtçuklarla bezenmiştir. (bk. R. 56 ve Ç. 55) R

118 Ç. 55 Yazılı alanın üzerinde, sağda ve solda bulunan kare formlu alanların tezhibi altın iplik üzerinde yer alan sade rûmî, ortabağ ve tepelik motiflerinden oluşmaktadır. Sağdaki alanda soldakinden farklı olarak düğüm motifi yer alır. Rûmîler altınla işlenmiş ve siyah renkte tahrirlenmiştir. Zemin rengi bedâhşi laciverttir ve zemindeki boşluklar beyaz renkli üçlü beneklerle doldurulmuştur. (bk. R. 57 ve Ç. 56) R

119 Ç. 56 Sayfanın sağında ve solunda yer alan dikdörtgen formlu alanların zemin rengi altındır. Serbest olarak tasarlanmış yeşil renk helezonlu, hurdeli rûmî motifleri yer almaktadır. Rûmî motifindeki hurdeler yeşil olup, zemin rengi siyahtır. Rûmî motiflerin aralarından serbest olarak dolaşan hatâyî grubu motiflerde ise beyaz, turuncu ve eflatun renkler kullanılmıştır. Bu alanlar da, bedâhşi lacivert zemin renkli ve üzeri (+), (-) kurtçuklarla işlenmiş arasuyu ile çevrilmiştir (bk. R. ve Ç. ) R. 58 Ç

120 TSMK H. 762, 316b R

121 Sayfa dikdörtgen formda hazırlanmıştır. Tasarımda tamamen altın zemin tercih edilmiş, kırmızı ve yeşil altın birlikte kullanılmıştır. Kompozisyon rûmî ve hatâyî grubu motiflerden oluşmuştur ve motif gruplarının her birine dengeli bir şekilde yer verilmiştir. (bk. R. 59) Sayfadaki her bir bölüm birbirinden arasuyu ile ayrılmıştır. Arasuyu bedâhşi lacivert renktedir ve üzeri (+), (-) kurtçuklarla işlenmiştir. (bk. R. 59) Yazı sahası 10 satırdan oluşmaktadır ve yazılar beyne s-sutûr ile çevrilidir. Beyne ssutûr altın zeminlidir ve hatâyî motifleri ile bezenmiştir. (bk. R. 59, 60) R. 60 Yazı sahasının üzerindeki dikdörtgen formlu alan ¼ simetrilidir. Merkezde ipliklerle sınırlanmış boş bir alan bulunmaktadır. Dikdörtgen formun geri kalanında altın helezon üzerinde hurdeli rûmî motifleri yer alır. Rûmî motifindeki hurdeler altın olup siyah tahrirle deteylandırılmıştır. Rûmî motifinin zemin rengi ise laciverttir. Aralarından ayrı bir altın helezon üzerinde tamamen altınla işlenmiş hatâyî grubu motifler yer almaktadır. (bk. R. 61 ve Ç. 58) 111

122 R. 61 Ç. 58 Kenarsuyu kompozisyonunda, hurdeli rûmî motiflerin yer aldığı altın ipliklerden kapalı formlar oluşmuş ve tepelik motifiyle birbirlerine bağlanmışlardır. Rumi motifindeki hurdeler altın, ara rengi siyahtır. Burada da ayrı bir altın helezon üzerinde hatâyî grubu motifler yar almaktadır. Motifler genelde altınla bezenmiş, bazılarında lacivert renk de kullanılmıştır. (bk. R. 62 ve Ç. 59) 112

123 R. 62 Ç. 59 Sayfa bedâhşi lacivert renkte iplik ve tığlarla sonlanmıştır. Tığlar tepelik motifinden çıkışlıdır ve motiflerin içlerinde kalan boşluklar altınla doldurulmuştur (bk. R. 63 ve Ç. 59) 113

124 R. 63 Ç

125 TSMK H. 831 Mihr-i Müşteri Şeyh Muhammed b. Fahr ed-din Ahmed el-ensârî eliyle 905( ) tarihinde istinsah edilmiştir. 267x160 mm. ölçüsünde ve 216yapraktır. Talik hatlı metin 3 sütun ve 14 satırdır. Eserde müzehhep 2 serlevha ve 49 adet minyatür vardır. Sözbaşları ve cetveller yaldızlıdır. Kabartma yaldızlı şemse ve köşelikli koyu kahverengi deri cildin içi de kabartma şemselidir Fehmi Edhem Karatay, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Farsça Yazmalar Kataloğu, Topkapı Sarayı Müzesi Yayınları, İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi 1961, s

126 TSMK H. 831, 1b R

127 Serlevha sayfası dikdörtgen formdadır. Altın ve bedâhşi lacivert zemin rengi dengeli bir biçimde kullanılmıştır. Kompozisyon hatayi grubu, rûmî ve bulut motiflerinden oluşmaktadır. Serlevha, merkezde yer alan 2 sütun halindeki yazılı alan ile üst ve alt kısmında bulunan, kitabeli iç pervazla çevrili dikdörtgen formlu alanlar, yazı sahasının sağında ve solundaki koltuklar, dış pervaz ve tığlardan oluşmaktadır. Tüm bu alanlar arasuyu ile birbirlerinden ayrılmıştır. Arasuyu bedâhşi lacivert renktedir ve beyaz renkte (+), (-) kurtçuklarla bezenmiştir. Arasuyunun her iki yanında altın iplik yer alır. (bk. R. 64) Serlevhanın orta bölümünde iki ayrı sütunda metin yer almaktadır (bk. R. 65). Yazı sahasının sol tarafındaki metin 6 satırdan oluşur. Yazılı alan altın iplikli beyne ssutûr ile çevrilidir. Beyne s-sutûr un zemin rengi bedâhşi laciverttir ve hatâyî grubu motiflerle bezenmiştir (bk. R. 66) R

128 R. 66 R. 67 Sağ taraftaki yazı sahasında 5 satırdan oluşan mail metin yer alır. Yazı, siyah iplikli beyne s-sutûrla çevrilidir. Beyne s-sutûr hatâyî grubu motiflerle bezelidir ve zemini altındır. (bk. R. 67) 118

129 Yazı sahasının üst ve altındaki köşelerde serbest kıvrımlı bulutlarla bezenmiş üçgen alanlar bulunur. Bulut motifleri altın, zemin bedâhşi laciverttir. Bu üçgen alanlar yazı sahasından arasuyu ile ayrılmıştır (bk. R. 67 ve Ç. 61) Ç. 61 Yazı sahasının sağında ve solunda bulunan koltuk kısmında ayırma bulutlar göze çarpar. Bulutlar açık mavi renktedir ve lacivert renkte gölgelerle hareketlendirilmiştir. Bulut motiflerinin iç kısmına altın, dış kısmına siyah renkte tahrir çekilmiştir. Bulut motiflerinin aralarından altın helezon üzeride hatâyî grubu motifler dolaşmaktadır. Hatâyî motifleri altın, yeşil ve açık pembe renklerdedir ve gölgelendirme yapılmıştır. Yapraklarda altının yanı sıra, kırmızı renkte kullanılmıştır. Merkezde, bulut motiflerinin birleşmesiye meydana gelen alan bedâhşi lacivert renkte, geri kalan zemin, altındır. (bk. R. 65 ve Ç. 62) Ç

130 Yazılı alanların üst ve altındaki dikdörtgen formlu alanlarda, altın zemin rengi hakimdir. Desen ¼ simetrilidir. Merkezde, altın iplikli dendanlardan meydana gelen kapalı bir form oluşmuş ve altın ortabağ motifiyle birleşmiştir. Kapalı formun ve ortabağların iç kısmı bedâhşi lacivert zemin rengindedir. Dikdörtgen alanın uzun kenarlarında, altın ipliklerin arasuyuna dayandığı yerde oluşan paftalar ve altın ortabağ motiflerinin de zemin rengi bedâhşi laciverttir. Kompozisyonda ayırma bulut motifi ve hatâyî grubu motifler kullanılmıştır. Bulutlar mavi renktedir ve lacivert gölgelerle hareketlendirilmiştir. Bulut motiflerinin iç kısmına altın, dış kısmına siyah renkte tahrir çekilmiştir. Altın helezon üzerinde bulunan hatâyî motifleri ise beyaz, açık yeşil, turuncu ve altın renklerde boyanmış ve üzerine gölgelemeler yapılmıştır. Bazı motiflerde iki renk birden kullanıldığı görülür. Yaprak motifleri sadedir ve altın dışında kırmızı renkte kullanılmıştır (bk. R. 68 ve Ç. 63) R

131 Ç. 63 Dikdörtgen formlu alanın etrafını kitabeli iç pervaz çevreler. İç pervaz, altın iplikli dendanlarla paftalara ayrılmıştır. Paftaların zemin rengi altındır. İçerisindeki desende altın iplik üzerinde mavi, pembe, turuncu renklerde hatâyî grubu motifler ve insan yüzleri yer alır. Bezemelerin arasına insan yüzlerinin yerleştirilmesi tezhipte bir yenilik olarak karşımıza çıkar. Bu tasarım şekli 16. yy. başlarından başlayarak üstad Safevi müzehhipler tarafından kullanılacaktır 82. Paftaların ortasında bedâhşi lacivert zeminde altın bulut motifleri yer almaktadır (bk. R. 68ve Ç. 64) Ç Zeren Tanındı, Başlangıcından Osmanlı ya Tezhip Sanatı, Hat ve Tezhip Sanatı, ed. Ali Rıza Özcan, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara 2009, s

132 Serlevha sayfasının dış pervaz kompozisyonu rûmî, hatâyî ve bulut motifleri ile bezelidir. Zemin bedâhşi lacivert renktedir. Altın iplikler üzerinde, altın ayırma rûmîler yer almaktadır. Ayırma rûmînin bulunduğu bir iplik tepelikte, diğer iplik de siyah zeminli ortabağda birleşmiş, bu şekilde kapalı formlar oluşmuştur. Köşede ise ayırma rûmînin bulunduğu iplik üzerinde düğüm motifi yer alır ve tepelik ile birleşmiştir. Ortada altın zeminli ortabağ motifi bulunur. Ayırma rûmîler, tepelikler ve ortabağlar sıvama altınla işlenmiş ve siyah tahrirle detaylandırılmıştır. (bk. R. 69 ve Ç. 65) Ayırma rûmîlerin bulunduğu ipliklerin aralarından ayrı bir altın helezon üzerinde hatayî grubu motifler dolaşır. Motifler altın, beyaz, mavi, pembe, turuncu renklerdedir ve üzerine gölgelemeler yapılmıştır. Dış pervaz kompozisyonunda rûmî ve hatâyî grubu motiflerin dışında simetrik bir şekilde iri bulut motifleri yerleştirilmiştir. Bulutlar sıvama altınla işlenmiş ve siyah renkte tahrirlenmiştir. (bk. R. 69 ve Ç. 65) R

133 Ç. 65 Serlevha sayfası altın iplikler ve bedâhşi lacivert renkte tığlarla sonlanmıştır. Tığlar tek tiptir ve motiflerin içlerindeki boşluklar altınla bezenmiştir. (bk. R. 69 ve Ç. 66) Ç

134 3.2. DÖNEME AİT DİĞER ESERLER TSMK H. 779 Hamse-i Nizamî Eser, 250x170 mm. ve 368 yapraktır. Talik hatlı metin 4 sütun, 21 satırdır. Eserde müzehhep serlevha sayfası vardır. Kabartma şemse, köşelik ve miklepli siyah deri ciltlidir. Kapakların içi oyma şemse ve köşeliklidir. 83 Beş mesnevîden oluşan eser, Nizamî mahlasını kullanan Nizâm ed-dîn Ebû Muhammed İlyâs b. Yûsuf tarafından yazılmıştır. İki ayrı kopya tarihi vardır. Sonundaki ketebede 843 (1440) te İmād Habbāz Ebrkūhi eliyle istinsah edildiği kayıtlıdır. Leylâ ü Mecnûn mesnevisinin sonunda ise Abdurrahmân- Hârîzmî tarafından 857 (1453) de kopya edildiği kayıtlıdır. Eser tahminen Karakoyunlular tarafından 1453 de tamamlanmış olmalıdır Fehmi Edhem Karatay, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Farsça Yazmalar Kataloğu, Topkapı Sarayı Müzesi Yayınları, İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi 1961, s Filiz Çağman- Zeren Tanındı, Topkapı Sarayı Müzesi İslâm Minyatürleri, Tercüman Sanat ve Kültür Yayınları I, İstanbul 1979, s.20; Lale Uluç, Türkmen Valiler, Şirazlı Ustalar, Osmanlı Okurlar: XVI. Yy. Şiraz El Yazmaları, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2006, s

135 R. 70 TSMK H.779, Serlevha Sayfası Tezhibi, var. 1b 125

136 3.2.2 TİEM 1986, Divan-ı Kasım R. 71, TİEM 1986, Zahriye Sayfası Tezhib, var. 1b, Timur And The Princely Vision, Persian Art and Culture in the Fifteenth Century, s

137 3.2.3 TİEM 1987 Divan-ı Katıbî XV. yy. İran Edebiyatının önde gelen şairlerinden biri olan Katıbî nin Farsça yazdığı şiirlerini topladığı divanıdır. Karakoyunlu dönemine ait eser 1456 tarihinde Şiraz da Abdurrahmân-ı Hârizmî tarafından kopya edilmiştir. İlk sayfasında eserin Pîr Budak için hazırlandığını gösteren madalyon vardır (bk. R. 72). Metin nestalik hatla yazılmıştır. 250 yapraktır. Hattı, tezhibi ve cildiyle dönemin en mükemmel eserlerinden biridir. Eser Şiraz üslubunun Timurlu döneminden Karakoyunlu dönemine geçtiğine işaret eder 85. R. 72, TİEM 1987, Zahriye Sayfası Tezhibi, var.1a, Türk ve İslâm Eserleri Müzesi, İstanbul 2002, s Nazan Ölçer, Türk ve İslâm Eserleri Müzesi, Akbank, İstanbul 2002, s

138 R. 73, TİEM 1987, Serlevha Sayfası Tezhibi, var.2a,türk ve İslâm Eserleri Müzesi, İstanbul 2002, s

139 TSMK H. 753, Hamse-i Nizamî R. 74, TSMK H. 753, Serlevha Sayfası Tezhibi, var. 3a. 129

140 R. 75,TSMK H. 753, Unvan Sayfası Tezhibi, var.4b 130

141 TSMK A.2488, Bülbül Name 866 (1462) tarihinde Bağdat ta Şeyh Mahmud Pir Budaki eliyle istinsah edilmiştir. 252x128 mm. ölçüsünde, 240 yapraktır. Talik hatlı metin 2 sütun, 17 satırdır. Eserde müzehhep serlevhalar bulunmaktadır. Cetveller yaldızlıdır. Miklep, şemse, köşelikli vişneçürüğü deri ciltlidir. 86 R. 76, TSMK A. 2488, var. 224b-225a 86 Fehmi Edhem Karatay, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Farsça Yazmalar Kataloğu, Topkapı Sarayı Müzesi Yayınları, İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi 1961, s

142 R. 77, TSMK A. 2488, var. 225b 132

143 R. 78, TSMK A. 2488, var. 236b 133

144 R. 79,TSMK A. 2488, var a 134

145 TSMK R. 1021, Hamse-i Hüsrev Dehlevî R. 80, TSMK R. 1021, Unvan Sayfası Tezhibi, var. 36b 135

146 R. 81, TSMK R. 1021, Unvan Sayfası Tezhibi, var. 80b R. 82, TSMK R. 1021, Unvan Sayfası Tezhibi, var. 108b 136

147 R. 83, TSMK R. 1021, Unvan Sayfası Tezhibi, var. 154b 137

148 TSMK H Şahname-i Firdevs R. 84, TSMK H. 1496, Unvan Sayfası Tezhibi, var. 2b 138

149 R. 85, TSMK H. 1496, Unvan Sayfası Tezhibi, var. 3b 139

150 TSMK H Divan-ı Hafız 870 ( ) da Bağdat ta Sultan Pîr Budak Bahadır Han için Şeyh Mahmûd eliyle istinsah edilmiştir.195x120 mm. ölçüsünde 164 yapraktır. Talik hatlı metin 2 sütun halinde 15 satırdır. Eserde müzehhep serlevha ve iki minyatür vardır. Sözbaşları kırmızı, cetveller yaldızlıdır. Miklepli ve yakşah tezhipli şemse ve bordürlü vişneçürüğü deri ciltlidir Fehmi Edhem Karatay, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Farsça Yazmalar Kataloğu, Topkapı Sarayı Müzesi Yayınları, İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi 1961, s

151 R. 86,TSMK H. 1015, Unvan Sayfası Tezhibi, var. 2b 141

152 TSMK H. 761 Hamse-i Nizamî Eser 310x205 mm. ölçüsünde, 309 yapraktır. Aharlı krem rengi kâğıt kullanılmıştır. Talik hatlı metin 4 sütun halinde 25 satırdır. Fahr ad-din Ahmed eliyle 881 (1476) de istinsah edilmiştir. 5 serlevha, 16 adet minyatür vardır. Sözbaşları kırmızı, cetveller yaldızlıdır. Miklep, kabartma şemse, köşelik ve ince bordürlü kahverengi deri ciltlidir. 88 Eser bir süre Pir Budak ın kitabhanesine girmiştir. Minyatürlerinden Timurî devri Herat üslubunda olanlar eserin yapımına muhtemelen burada başlandığını göstermektedir. 866 (1461) tarihli ilk ketebesinde, Şeyh Mahmûd Pir Budakî tarafından, Pir Budak Sultan için yazıldığı kayıtlıdır. Pir Budak ölümüne kadar (1466), Bağdat ta yaşadığı için Şeyh Mahmud eserin istinsahına Bağdat ta devam etmiş olmalıdır. 881 (1476) tarihli ikinci ketebede ise Akkoyunlu Şehzadesi Sultan Halil in emri ile babası Uzun Hasan için, hattat Fahr ad-din Ahmed (Fahreddin Ahmed) tarafından tamamlandığı yazılıdır. Sultan Halil o tarihte Şiraz valisi olduğu için eserin istinsahı da orada tamamlanmış olmalıdır. Pir Budak ın Şiraz daki kitabhanesinin ve sanatçılarının Sultan Halil in himayesine geçtiği anlaşılır. Eserin başındaki madalyonda ise Sultan Hasan Bahadır Han ın kütüphanesine girdiğini gösteren kayıt vardır Fehmi Edhem Karatay, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Farsça Yazmalar Kataloğu, Topkapı Sarayı Müzesi Yayınları, İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi 1961, s Lale Uluç, Türkmen Valiler, Şirazlı Ustalar, Osmanlı Okurlar: XVI. Yy. Şiraz El Yazmaları, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2006, s.66; Filiz Çağman-Zeren Tanındı, Topkapı Sarayı Müzesi İslâm Minyatürleri, Tercüman Sanat ve Kültür Yayınları I, İstanbul 1979, s

153 R.87, TSMK H. 761, Zahriye Sayfası Tezhibi, var. 2a 143

154 R. 88, TSMK H.761, Serlevha Sayfası Tezhibi, var. 3a 144

155 R. 89, TSMK H.761, Unvan Sayfası Tezhibi, var. 27b 145

156 R. 90,TSMK H. 761, Unvan Sayfası Tezhibi, var. 147b 146

157 R. 91,TSMK H. 761, Unvan Sayfası Tezhibi, var. 201b. R.92, TSMK H. 761, Unvan Sayfası Tezhibi, var. 271b 147

158 TSMK H. 874 Hamse-i Nizamî 881 (1476) yılında istinsah edilmiştir. 310x190 mm. ölçüsündeki eser 343 yapraktır. Talik hatlı metin4 sütun, 21 satırdır. Eserde müzehhep serlevha, sayfalar ve Timur üslubunda minyatürler vardır. Cetvel ve sözbaşları yaldızlıdır. Miklep, şemse ve köşelik siyah deri ciltlidir Fehmi Edhem Karatay, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Farsça Yazmalar Kataloğu, Topkapı Sarayı Müzesi Yayınları, İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi 1961, s

159 R.93, TSMK R. 874, Unvan Sayfası Tezhibi, var. 33b R. 94, TSMK R. 874, Unvan Sayfası Tezhibi, var. 118b 149

160 R.95, TSMK R. 874, Unvan Sayfası Tezhibi, var. 171b. R.96, TSMK R. 874, Unvan Sayfası Tezhibi, var. 223b 150

161 TSMK H. 988 Divan-ı Camî 882 (1478) tarihinde istinsah edilmiştir. 250x160 mm. ölçüsündedir. Talik hatlı metin 2 sütun halinde 14 satırdır. Eserde müzehhep 1 unvan sayfası, 1 serlevha ve minyatürler vardır. Sözbaşları ve cetveller yaldız ve renklidir. Miklep, kabartma yaldız şemse ve köşelikli kırmızı deri cilt, kapakların içi oyma şemselidir Fehmi Edhem Karatay, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Farsça Yazmalar Kataloğu, Topkapı Sarayı Müzesi Yayınları, İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi 1961, s

162 R. 97, TSMK H. 988, Serlevha Sayfası Tezhibi, var. 1b 152

163 R. 98, TSMK H. 988, Unvan Sayfası Tezhibi, var. 5b 153

164 TSMK H. 795 Hamse-i Hüsrev Dehlevî 882 (1478) tarihinde istinsah edilmiştir. Talik hatlı metin 4 sütun halinde 23 satırdır. 325x206 mm. ölçüsündedir. Eserde müzehhep 2 unvan sayfası, 4 serlevha, 18 adet minyatür vardır. Sözbaşları ve cetveller yaldızlıdır. Miklep, kabartma şemse ve köşelikli koyu kahverengi deri ciltlidir. Kapakların içi oyma şemse ve köşeliklidir Fehmi Edhem Karatay, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Farsça Yazmalar Kataloğu, Topkapı Sarayı Müzesi Yayınları, İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi 1961, s

165 R. 99, TSMK H. 795, Serlevha Sayfası Tezhibi, var. 2b 155

166 R. 100, TSMK H. 795, Unvan Sayfası Tezhibi, var. 41b R.101, TSMK H. 795, Unvan Sayfası Tezhibi, var. 89b 156

167 R. 102, TSMK H. 795,Unvan Sayfası Tezhibi, var.119b R.103, TSMK H 795, Unvan Sayfası Tezhibi, var. 163b 157

168 TSMK R.1033 Divan-ı Fattahî 881 ( ) tarihinde Şiraz da Murşid el-katib eliyle istinsah edilmiştir. 210x122 mm. ölçüsünde 236 yapraktır. Talik hatlı metin 2 sütun halinde 11 satırdır. Eserde müzehheb 2 unvan sayfası, 11 adet minyatür vardır. Miklep, şemse ve köşelikli siyah deri ciltlidir. Kapakların içi oyma şemse ve köşeliklidir Fehmi Edhem Karatay, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Farsça Yazmalar Kataloğu, Topkapı Sarayı Müzesi Yayınları, İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi 1961, s

169 R. 104, TSMK R. 1033, Serlevha Sayfası Tezhibi, var. 1b 159

170 TİEM 1978 Şahname-i Firdevsî Akkoyunlu dönemi yazma eserleri içinde tezhibi, minyatürleri ve cildiyle önemli bir yer tutar. Şâhnâme, İran ın eski devirlerinden başlayarak Araplar tarafından zaptedilmesine kadar geçen süre içindeki tarihini içeren destansı bir eserdir. Firdevsî mahlaslı Ebu l Kasım Mansur tarafından yazılmıştır. Timurlu Döneminde Sultan Ali Mirza adına yılları arasında iki cilt halinde hazırlanmıştır. 35x24 cm ölçüsündedir. 2 sütun, 23 satır olarak Farsça talik hatla yazılmıştır.282 sayfadır. Siyah deri ciltlidir. Dış yüzünde gömme salbekli şemse ve köşelikler vardır. Şemse ve köşeliklerin içlerine kabartma hayvan resimlei yapılmıştır. Cildin iç yüzü ise katı tekniğinde yapılmıştır. Timurlu kitap sanatının dorukta olduğu bir dönemde Şiraz da, belkide ticari amaçla kitap üretimi yapan atölyelerden birinde yapılmış, Safevî Dönemi yazmalarının geçiş hazırlıklarının yapıldığı bir eserdir Çiçek Derman, Tezhip Sanatında Üslûp ve Sanatkârları madd. DİA, İstanbul 1989, c.41, s.66; Nazan Ölçer, Türk ve İslâm Eserleri Müzesi, Akbank, İstanbul 2002, s

171 R.105, TİEM 1978, Türk ve İslâm Eserleri Müzesi: Emevilerden Osmanlılara 13 Asırlık İhtişam, s

172 R.106, TİEM 1978, Türk ve İslâm Eserleri Müzesi: Emevilerden Osmanlılara 13 Asırlık İhtişam, s

173 TİEM 509 Kur an-ı Kerim Akkoyunlu dönemine ait Kur an-ı Kerim 1480 yılı civarında Şiraz da hazırlanmıştır. 17.7x25.1 mm. ölçüsündeki eser 524 yapraktır. Serlevha (1b-2a), sure başları, hizip gülleri ve duraklar tezhiplidir. Salbekli ve oval şemseli, miklepli sıvama altın yaldız deri ciltlidir Yılında Kur an-ı Kerim, Antik A.Ş. Kültür Yayınları, 2010, s

174 R. 107, TİEM 509, Serlevha Sayfası Tezhibi, var.1b; Yılında Kur an-ı Kerim Antik A.Ş. Kültür Yayınları, s

175 TSMK H. 762 Hamse-i Nizamî R. 108, TSMK H. 762, Serlevha Sayfası Tezhibi, var. 2a 165

176 TSMK A Divan-ı Salman Savacı 887 (1482) tarihinde Naim ed-din el-katib Sadr ed-din eliyle yazılmıştır. 215x 120 mm. ölçüsünde 1919 yapraktır. Talik hatlı metin iki sütun halinde 14 satırdır. Mikleb, kabartma şemse ve köşelikli kahverengi deri ciltlidir Fehmi Edhem Karatay, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Farsça Yazmalar Kataloğu, Topkapı Sarayı Müzesi Yayınları, İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi 1961, s

177 R. 109, TSMK A. 3563, Zahriye Sayfası Tezhibi, var. 1a 167

178 R. 110, TSMK A. 3563, Serlevha Sayfası Tezhibi, var. 2a 168

179 TSMK H Şâhnâme 891 (1489) tarihinde Şiraz da Hibat Allah b. Celâl ed-din Mahmûd eliyle istinsah edilmiştir. 345x220 mm. ölçüsünde, 594 yapraktır. Talik hatlı metin 4 sütun halinde 25 satırdır. Eserde müzehhep 2 unvan sayfası, 2 serlevha ve 52 minyatür vardır. Sözbaşları ve cetveller yaldızlıdır. Miklep, kabartma şemse ve köşelikli siyah deri ciltlidir. Kapakların içi oyma şemse ve köşeliklidir Fehmi Edhem Karatay, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Farsça Yazmalar Kataloğu, Topkapı Sarayı Müzesi Yayınları, İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi 1961, s

180 R. 111, TSMK H. 1506, Serlevha Sayfası Tezhibi, var. 1b 170

181 R. 112, TSMK H. 1506, Unvan Sayfası Tezhibi, var. 12a 171

182 R. 113, TSMK H. 1506, Unvan Sayfası Tezhibi, var. 12b R. 114, TSMK H. 1506, Unvan Sayfası Tezhibi, var. 290b 172

183 TSMK H. 801 Hamse-i Hüsrev Dehlevî 902 ( ) tarihinde Hasan el- Huseynî eliyle istinsah edilmiştir. 205x210 mm. ölçüsünde ve 332 yapraktır. Talik hatlı metin 2 sütun, 15 satır, kenarlarda mailen 28 satırdır. Müzehhep 5 serlevha ve 18 minyatür bulunmaktadır. Sözbaşları kırmızı, cetveller yaldız ve mavidir. Miklep, şemse köşelikli kahverengi deri ciltlidir. İçi oyma şemse ve köşeliklidir Fehmi Edhem Karatay, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Farsça Yazmalar Kataloğu, Topkapı Sarayı Müzesi Yayınları, İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi 1961, s

184 R. 115, TSMK H. 801, Unvan Sayfası Tezhibi, var. 2b 174

185 R. 116, TSMK H. 801, Unvan Sayfası Tezhibi, var. 65b 175

186 R. 117, TSMK H.801, Unvan Sayfası Tezhibi, var. 142b 176

187 R. 118, TSMK H. 801, Unvan Sayfası Tezhibi, var. 193b 177

188 TSMK H Hamse-i Nizamî 896 (1491) tarihinde Şiraz da Şeyh Murşid ed-din eliyle istinsah edilmiştir. 345x201 ölçüsünde, 534 yapraktır. Talik hatlı metin 4 sütün halinde 23 satırdır. Müzehhep 2 ünvan sayfası, 10 serlevha, 43 adet minyatür vardır. Sözbaşları ve cetveller yaldız ve renklidir. Miklepli ve kabartma hayvan resimleri ile süslü kahverengi deri ciltlidir. Kapakların içi oyma şemse ve köşeliklidir Fehmi Edhem Karatay, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Farsça Yazmalar Kataloğu, Topkapı Sarayı Müzesi Yayınları, İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi 1961, s

189 R. 119, TSMK H. 1008, Serlevha Sayfası Tezhibi, var. 2a 179

190 R. 120, TSMK H. 1008, Unvan Sayfası Tezhibi, var. 102b R. 121, TSMK H. 1008, Unvan Sayfası Tezhibi, var. 212b 180

191 R. 122, TSMK H. 1008, Unvan Sayfası Tezhibi, var. 287b 181

192 R. 123, TSMK H. 1008, Unvan Sayfası Tezhibi, var. 370b 182

193 R. 124, TSMK H. 1008, Unvan Sayfası Tezhibi, var. 419b R. 125, TSMK H. 1008, Unvan Sayfası Tezhibi, var. 450b 183

194 R. 126, TSMK H. 1008, Unvan Sayfası Tezhibi, var. 503b 184

195 TSMK H. 942 Külliyât-ı Kâtibî 899(1494) tarihinde Naim ed-din eliyle istinsah edilmiştir. 210x140mm. ölçüsündeki eser 162 yapraktır. Talik hatlı metin 2 sütun,12 satırdır. Eserde müzehhep serlevha ve 9 adet minyatür vardır. Miklep, şemse ve köşelikli koyu kahverengi deri ciltlidir. 100 R. 127, TSMK H. 942, Unvan Sayfası Tezhibi, var. 2b 100 Fehmi Edhem Karatay, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Farsça Yazmalar Kataloğu, Topkapı Sarayı Müzesi Yayınları, İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi 1961, s

196 2.3. Döneme Ait Kullanılan Motifler Hatâyî Motifleri TSMK H. 762, var. 316b TSMK H. 988, var. 5b TSMK H. 762, var. 2a TİEM 1986, var. 2a TİEM 1986, var. 2a TİEM 1986, var. 2a TİEM 1986, var.2a TSMK H. 762, var.270b TSMK H. 762, var.270b TSMK H. 762, var. 316b TSMK H. 762, var. 316b S.K. Ayasofya 3946, var. 1b TİEM 1986, var. 2a TSMK H. 762, var. 150a TSMK H. 801, var. 2b TSMK H. 762, var. 270b TSMK H. 762, var. 316b TSMK H. 753, var. 4b TSMK H. 762, var. 316b TSMK H. 801, var. 2b 186

197 TSMK H. 1496, var. 3b TSMK H. 762, var. 270b TSMK H. 801, var. 2b TSMK H. 762, var. 2a S.K. Ayasofya 3946, var. 1b TSMK H. 761, var 2b TSMK H. 762, var. 100b TSMK H. 762, var. 270b TSMK H. 762, var. 150a TSMK H. 762, var. 100b Penç Motifleri TSMK H. 1506, var. 290b TİEM 1986, var.2a S.K. Ayasofya 3946, var. 1b TSMK R. 1021, var.2b TSMK H. 762, var. 2a TSMK H. 801, var. 65 TSMK H. 762, var. 316b S.K. Ayasofya 3946, var. 1b TSMK H. 762, var. 150a 187

198 Goncagül Motifleri TİEM 1986, var. 2a TSMK H. 988, var. 5b TSMK H. 801, var. 142b TİEM 1986, var. 2a TSMK H. 762, var. 150a S.K. Ayasofya 3946, var. 1b TSMK H. 753, var.4b TSMK A. 2488, var.225a TSMK H. 762, var. 2a TİEM 1986, var. 2a TSMK H. 988, var. 5b S.K. Ayasofya 3946, var. 1b S.K. Ayasofya 3946, var. 1b TSMK H. 988, var. 5b TSMK H. 753, var.4b TSMK H. 762, var.270b TSMK H. 1506, var. 290b TSMK H. 761, var. 95b Yaprak Motifleri TSMK H. 762, var. 100b S.K. Ayasofya 3946, var. 1b TSMK H. 988, var. 5b TSMK H. 753, var. 2a TSMK H. 761, var 2b TSMK H. 762, var. 316b TSMK H. 753, var. 2a TSMK H. 761, var 2b TSMK H. 1496, var. 8b 188

199 Ortabağ Motifleri TSMK H. 1021, var. 36b TSMK H. 762, var. 150a TİEM 1986, var. 2a TSMK H. 762, var. 2a S.K. Ayasofya 3946, var. 1b TİEM 1986, var. 2a TİEM 1986, var. 2a TSMK H. 762, var. 316b TSMK H. 762, var. 150a S.K. Ayasofya 3946, var. 1b TİEM 1986, var.2a S.K. Ayasofya 3946, var. 1b Tepelik Motifleri TSMK H. 762, var. 26a TSMK H. 762, var. 150a TİEM 1986, var. 2a TSMK H. 762, var. 278b TSMK H. 762, var. 150a TSMK H. 762, var. 26a TSMK H. 779, var.1b TSMK H. 1033, var. 1b 189

200 TSMK H. 762, var. 2a TSMK H. 762, var. 100b TİEM 1986, var. 2a TSMK H. 753, var. 1b TİEM 1986, var. 2a TSMK H. 762, var. 150a TSMK H. 762, var. 316b TSMK H. 762, var. 316b TSMK H. 762, var. 316b Sade Rûmî Motifleri TSMK H. 762, var. 278b TİEM 1986, var.2a TİEM 1986, var.2a TSMK H. 762, var. 26a TSMK H. 761, var. 2b TSMK H. 753, var. 2a 190

201 TSMK H. 753, var. 2a TSMK H. 753, var. 2a TSMK H. 1021, var. 36b TSMK H. 753, var. 2a TSMK H. 762, var. 150a TSMK H. 779, var.2a S.K. Ayasofya 3946, var. 1b TSMK H. 762, var. 150a TSMK H. 761, var. 2b Sencide Rûmî Motifleri TSMK H. 762, var. 278b TSMK H. 762, var. 278b TSMK H. 779, var. 2a TSMK R. 1021, var.2b TİEM 1986, var.2a TSMK H. 762, var. 2a TSMK H. 762, var. 100b 191

202 Sarılma Rûmî Motifleri TSMK H. 753, var.4b TSMK H. 753, var.4b TSMK H. 762, var. 150a TSMK H. 753, var.4b TSMK R. 1021, var.2b TSMK H. 762, var. 26a TİEM 1986, var. 2a TSMK A. 2488, var.225a TSMK H. 753, var.4b TSMK H. 762, var. 150a TSMK H. 762, var. 150a TİEM 1986, var.2a TSMK H. 762, var. 2a TSMK H. 762, var. 2a TSMK H. 762, var. 150a 192

203 TSMK H. 762, var. 150a S.K. Ayasofya 3946, var. 1b TİEM 1986, var.2a TSMK H. 762, var. 100b TSMK H. 762, var. 100b Hurde Rûmî Motifleri TSMK H. 762, var. 316b TSMK H. 762, var. 316b TSMK H. 762, var. 316b Düğüm Motifleri TİEM 1986, var.2a TSMK H. 762, var. 26a TSMK H. 753, var. 1b 193