ilahiyatfakültesi DERGiSi

Transkript

1 ONDOKUZ MAYIS ÜNiVERSiTESi ilahiyatfakültesi DERGiSi SAYI:12-13 SAMSUN 2001

2 ALiŞAH B. HACI BÜKE EVBEHi VE MOSiKi NAZARiYATÇILIGI Yrd. Doç. Dr. Ahmet ÇAKIR* ÖZET Bu makalede önce Alişah b. Hacı Büke Evbehi'nin hayatım ve musiki nazariyatçılığım incelemeye çalıştık. Alişah XV. YUzyılda Herat'ta Hüseyin Baykara zamanında yaşamıştır. Mukaddimetfl'l-Usul adlı nazariyat eseriyle musiki dünyasında şöhret kazanmıştır. Bu eserin şu anki araştırmalara göre dünyada iki nüshası mevcuttr. Bu nüshalardan biri de Hüseyin Sadeddin Arel'in ilk nüshadan istinsah ettiği nüshadır. Usulil'l Vusul veya Aslll'l-Vusul adlı başka bir eser daha yazdığı anlaşılan Alişah'ın bu eserinin nerede olduğu hakkında herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır. Alişah'ın nazariyatçılığının temellerini Farabi, İbn Sina, Kutbüddin Şirazi, Abdülkadir Meraği ve özellikle de Safiyyüddin Urmevi oluştumıa1..iadır. O, bu kişilerden oldukça istitade etınekle birlikte onları aşmaya, nazariyat çalışmalarım güncelleştirmeye ve daha da ileri götürmeye çalışmıştır. Özellikle bu, yeni makam dizileri icad edilmesinde ve güııümtizde yapıldığı gibi mürekkep makam dizilerinin oluşturulmas~da somut adınılar atınasında görülıneh.iedir. Usullerin yapılandırılmasında yeni teknikler h.ııllanınası ve yeni usul icadı da nazariyata katkılarına başka örneklerdir. Musiki tarihimizde nazariyat çalışmalanyla ün kazanmış pek çok nadicle şahsiyet bulunmaktadır. Bunlardan biri de Alişah b. Hacı Büke Evbehf dir yüzyılda yaşadığı bilinen Alişah, Herat'ta Hüseyin Baykara ve Ali Şir Nevili'nin himayesinde yetişmiştir. Musiki dünyasında daha çok Farsça olarak yazdığı ve Nevai'ye sunduğu Mukaddimetü'l-Usf1l adlı eseriyle tanınmaktadır? Batılı musiki araştırmacılarından Owen Wright'a göre, bu eserin dünyada tek nüshası mevcuttur. 3 Yaptığımız araştırmalar bu tespiti doğrulamaktadır. Bu nüsha, bugün İstanbul Ün. Eski Eserler Ktp., Farsça Yazmalar Böl., No. 1097'de kayıtlıdır. Ancak H. Sadeddin Arel'in sözü edilen nüshadan istinsah ettiği başka bir nüsha daha vardır ki, o da, bugün İstan- J O.MÜ. İlahiyat Fah.iiltesi Öğretiın Üyesi. 1 Evbe: Türkistan'da H~rat yakınlarında Ubeh adıyla arnlan bir köydür. (Bkz., Recep Uslu, Horasan Tarihi: Hic1i Yüzyıllarda, Uludağ Ün. Sos. Bil. Ens. (Basılınamış Dakiara Tezi). Bursa s. 37.) 2 Mevdan Larousse. Meydan Yavınevi. İstanbul C. I. s j O~en Wıigth, ''Musili". The Encycİopedia ai İsla~. v;ı. VII. Leiden, New York.l993, s. 687.

3 2361 Yrd.Doç.Dr. Ahmel ÇAKIR bul Ün., Türkiyat Araştınnaları Ens.. Yazmalar Böl., No. 68'de bulumnaktadır. Alişah'ın Mukaddimeta '1-Usıll'de belirttiğine göre Usülü 'l- Vusıll veya diğer adı As!ii' l- Vustıl olan bir eser daha yazdığı anlaşılınah.'i:adır. Ancak, bu eserin nerede olduğu hakkında elimizde herhangi bir bilgi mevcut değildir. Ali Şlr Nevru, Mukaddime'yi, Alişah'a Kul Melunet'in 4 küçük yaşta mfısikl öğrenmesi amacıyla yazdırdığmı belirtmektedir. 5 Mukaddinıetü'l-Usıll'ün birçok yerinde ifade edildiği gibi, bu eser Usülii'l-Vustıl'ün özeti mahiyetindedir. Kanaatiınizce, Alişah' ın, yazdığı es ere Mukaddimeta 'l-u sat adını vermesinin nedeıli söz konusu eserin Usıllii'l- Vusıll ile olan münasebetinden kaynaklanmaktadır. Lahin ilnti' ve '!ka: ilmi' olarak iki ana başlık altında toplanan Mukaddimetii'l- Usat. Farab'i, İbn S'ina, Safıyyüddin Unnevl, Kutbüddln Sirizi ve Abdülkadir Merağ'i gibi ınfısik'i tarihimizin en önemli nazariyatçılannın görüşlerinden istifade edilerek kaleme almmıştır. Söz konusu eser. diğer nazariyat eserlerine göre oldukça sistemsizdir. Çünkü, ana başlıklardan biri içerisinde anlatılması gereken herhangi bir konu, bazen diğer ana başlık altında da yer almakta ve bir konudan bahsedilirken o konu yanda kesilip başka bir konuya geçilınekte, hatta konunun devamı, zaman zaman eserin değişik bir yerinde tamamlanmaktadır. Ayrıca. bazı konuların eseriıı değişik yerlerinde tekrar edilmesi de. bu sistemsizliğin nedenleri arasında sayılabilir. Bu sistematik düzensizliğine rağmen, eserde, mfısikl ile ilgili aşağı yukarı tüm konulara yer verilmiş, yeni gelişmelerle birlikte müellifın kendi fikir ve icatlan da belirtilmiştir. Alişah ın yukarıda saydığımız önemli şahsiyetler içerisiııde en çok Safiy~iidd'in Unnevr den etkilendiği görülmektedir. Özellikle Urmevl'nin ortaya çıkardığı I 7 aralıklı ses sistemini 6 olduğu gibi almış ve işlemiş olduğu konuları bu sistem içerisinde anlatmaya çalışmıştır. Ancak Alişah, bununla kalınayıp yeni arayışlar içerisine girmiş ve bu bilgileri geliştirmeye çalışmıştır. Bunların başında, makam dizilerini oluşturan dörtlü ve beşiiierin sayıları gelmektedir. Urmev'i'nin 7 tane dörtlü: 12 tane beşli sayısını 7 Alişah l9'a 3 ve bu yöntemle Urıııevr nin elde ettiği 84 diziyi 9 de 133 e çıkarmıştır. ı o 1.ı. ı ~ Yaptığımız araştınıialar sonucunda bu şahısla ilgili herhangi bir bilgiye ulaşılaınamıştır., Ali Şlr Nevill, Haınse!il'l- Miile/wyyirfn. Süleymaniye Ktp.. Fatih Böl.. No. 4056/19. vr. 704". " Bkz., Alişah b. Hacı Büke, Mukaddimetii'l- Us111, İst ün., E.E. Ktp., Farsça Yazınalar BöL, No. I 097. vr. 48"-49". 7 Urmevl. Kitabi/'I- Edvftr. Nuruosınaniyc Ktp., No. 3653/I, vr. ll - li b. ~ Alişah, a.g.e.. vr. 9h- 53". ~ UrınevL a.g.e.. vr. 18"- 2". 10 Alişah, a.g.e.. vr. 55b- 59".

4 Alişah b. Hacı Biike Evbelıi ve Mılsikf Nazariyatçılığı Bu dörtlü ve beşlilerden uşşak dörtlüsü ve nişabürek beşiisi bugün çargah dörtlüsil ve beşlisi; neva dörtlüsü ve beşiisi bugün bilselik dörtlüsü ve beşlisi; bilselik dörtlüsü ve beşiisi bugün kürdi dörtlüsü ve beşlisi; rast dörtlüsü ve pençgah beşiisi bugün rast dörtlüsü ve beşlisi; nevruz dörtlüsü hüseym beşiisi bugün uşşak dörtlüsü ve hüseyni beşlisi; ırak dörtlüsü ve uzzai beşiisi bugün hicfiz dörtlüsü ve beşlisi, 11 niriz-i sağir dörtlüsü ve beşiisi bugün nikriz dörtlüsü ve beşlisi: malıur-ı sağir beşiisi de bugün pençgah beşlisi isimlerini almışlar ve bu isimleriyle kullanılmaktadırlar. Alişah 'ın sayısını 133 'e çıkardığı dizilerden 15 tanesi, - birçoğunun ismi değişmiş olsa da - günümüzde kullanılan diziler arasında yer almaktadır. Bunlar içerisinde Alişah'ın tertip ettiği rast ve malı ur dizileri de bulunmaktadır. O dönemde kullamlan dörtlüleri ele aldığımızda bunların günümüzde isimlenilirildiği şekliyle bir sınıflandırılmaya tabi tumlmadığını görınekteyiz. Nitekim bugün 'tam dörtlü' ve 'artık dörtlü diye b ilin en dörtlülerin o dönemde sadece 'dörtlü' ismiyle isimlendirildiği kanaatindeyiz. Beşliler ise günümüzde yapıldığı gibi dörtlünün pes veya tiz tarafına bir 'taııini' (T) eklenmesiyle değil de dörtlünün tiz tarafına bir 'tanini' (T) veya bir 'bakiye' (B) eklemnesiyle elde edilmiştir. Bu dörtlü ve beşiiierin aralıklarını incelediğimizde, 'tanini', mücenneb' (C) ve bakiye' aralıklarından başka aralık kullamlmadığı m görmekteyiz. Bunlardan hicaz dörtlüsi.inün bugün kullanılan 'artık ikili' (A2) aralığı, tanini ile ifade edilmiştir. Ancak Alişalı, bu dörtlü ve beşliler içerisinde olmasa bile, avazeler arasında yer alan 'maye'den balısederken, onun ilk aralığını 'kül ve hams' olarak isimlendim1iştir. 12 Söz konusu aralığa bugün kullanılan A2 aralığı karşılık gelmektedir. Bu aralık, günümüzde yapıldığı gibi, bir taniniye bir bakiyenin eklenınesiyle elde edilmiştir. Alişalı, bir oktav olarak meydana getirilmiş 133 dizinin dışında ilk defa 'mürekkebat' adını verdiği üç bileşik dizi daha tertip etmiştir. Alişalı, bu düzenlemeyi nasıl elde ettiği konusunda herhangi bir görüş beyan etmezken, bileşik dizilerin nasıl yapılacağı hususunda ise bazı ipuçları vermektedir: Bu dizilerden birincisi olan aş'iraıı veya nigar (veya nigarek) adlı dizi. bir aletavı aşmakta olup, pençgalı-ı zaid beşlisine uşşak dörtlüsünün ve bunlara bir taııini eklenmesiyle elde edilmiştir. 13 İkincisi ise, zengı1le dizisine segah üçlüsü ve pençgah-ı zaid beşlisinin ilave edilmesiyle elde edilmiş selınek-i kebir dizisidir Subhi Ezgi bu dörtlü ve beşlinin bugün kullanılmadığını belirtirken, Yalçın Tura da bunlann hicaz dörtlüsü ve beşiisi olduğunu söyleıneh."tedir.(bkz., S. Ezgi; Nazari. Am eli Tilrk Mfisikfsi, C. IV, İstanbul, 1940, s. 165: Y. Tura, Tiirk Mılsıkfsinin Mes'eleleli, Pan Yav., İstanbul, s. 77.) Alişah, a.g.e.. vr. 12". 13 Bkz.. a.g.e.. vr. 12b. 14 Bkz.. a.g.e.. vr. 13".

5 238 1 Yrd.Doç.Dr. AluneT ÇAKIR Üçüncüsü ise, nihavend dizisidir. Bu dizi. zengule ve neva dizilerinden birer bölümün iç içe girdirilmesi ile oluşan -bu suretle de bir oktavı aşanbir dizinin çargah şubesine ilavesiyle elde edilmiştir. 15 Bir diziye bir dörtlü veya beşli ekleme ve iki diziyi bir araya getirerek yeni bir dizi oluştunna sistemi, günümüzde kullanılan mürekkep diziler için de geçerlidir. Mukaddimetü'l-Ustıl'de Alişah'ın sayısını 133'e çıkardığı dizilere ilaveren mürekkep dizilerin hepsinde de karar seslerinin i'(a) perdesi (sesi) olduğu görülmektedir. Bu durum, dizilerio gerçek karar seslerinin ne olduğu konusunu karanlıkta bırakınaktadır. Alişah. eserinde ika' konusuna da genişçe yer vermiş, usullerin meydana getirilmesinde kullanılan sebeb, veted ve fasıla gibi kendisinden öncekilerin kullandığı!ka ı unsurları aynen benimsemiştil Bununla birlikte Alişah bunlara yeni unsurlar katmıştır: O, 6'lı, 8'li. JO'lu, 12'li zamaıı birimleri gibi yeni unsurların da usül oluştummda kullanılabileceğini söylemiş, 16 hatta evsat usülünün ilk darbını 16'1ı zaman birimiyle şekillendirıniştir. 17 Alişah ve döneminde kullanılan bu unsurların yerlerini -ilk olarak Kaııtemiroğlu nun çalışmasında görüldüğü gibi- farklı nitelikteki sesli vuruşlar almıştır. 18 Ayrıca köklerini söz konusu dönem eserlerinde bulduğumuz bir çok usül günümüze dek gelmiş olup, bunlardaıı bir kısmının ismi değişikliğe uğramıştır. Nitekim. Alişah'ın eserindeki hafifü's- sakll bugün sofyan; fahti-i sağir bugün zafer, türkl-i seri'in yarısı bugün türk aksağı: evfer, hafifi.i'rremel bezec-i sağir bugün yürük semru; nısf-ı safiy bugün devr-i bindi; sakll-i sani ve llluharnrnes-i vasat bugün düyek; türki-i seri' bugün aksak sema! evferi; llllll çenber bugün yine llllll çenber; relllel bugün sengin selllaf; düyek but,ıün sengiıı semafnin velvelelisi; ınuhalllllles-i kebfr bugün çifte düyek; veraşan bugün llllll berefşan; fahti-i kebir bugün falıte; nim sakil bugün yine nim sakli: hafif sak!! ve darb-ı fetih usülleri bugün aynı isimlerle varlıklarını devam ettirmektedirler. Bunların içerisinde nısf-ı safiy, Alİşalı'ın tertip ettiği tıir usgldür. Sonuç olarak, ele aldığımız yönlerinden hareketle, Alişah ın kendinden öncekilerin nazariyada ilgili görüşlerini aktaraıı bir nakilci olmadığını söyleyebiliriz. Hatta o, yalnızca musiki nazariyatmı sağlam temellere dayandıran bir kişi olmakla kalmamış, aynı zamanda musiki nazariyatma yeni teknik bilgiler kazandırmakla ileri görüşlü bir nazariyatçı olduğunu göstermiştir. Bu sebeple de müsiki tarihimizin önemli halkalarmdan biri olarak görülıneyi hak etmiştir. 15 Bkz.. a.g.e.. vr. 75". 16 a.g.e.. w. 79b. 17 Bkz.. a.g.e.. vr. 83b. 18 Yı::tkin Özer... Changt: in the Conccpt in the Otlarnan Period... Turkish Music Quaı1erfcv. Vol. V. Winter s. l.

6 t ı 1 i Alişah b. Hacı Biike Evbelıi ve Mılsikf Nazariyatçılığı KAYNAKÇA EZGİ, Subhi., Nazari, Ameli Türk Mtısikfsi, C. IV, İstanbul, HACI BÜKE. Alişah b.. Mukaddimetii'l- Usa!, İst.Ün., E.E. Ktp., Farsça Yazmalar Böl., No MEYDAN I.AROUSSE, Meydan Yayınevi, İstanbul, 1969, C. I, NEV Al. Ali Şir, Hamsetii'l- Miitehayyirfn, Süleymaniye Ktp., Fatih Böl., No. 4056/19. ÖZER, Yetkin, "Change in the Concept in the Ottoman Period", Turkish Mıısic Qııarterly, Vol. V, Winter, 1992, s TURA, Yalçın., Türk Milsıkisinin M es 'ele/eri, Pan Yay., İstanbul, URMEvi, Safiyyüddin Abdülmü'min, Kitabü'l- Edvar, Nuruosmaniye Ktp., No. 3653/1. USLU, Recep, Horasan Tarihi: Hicri Yüzyıllarda, Uludağ Ün. Sos. Bil. Ens. (Basılmamış Doktora Tezi), Bursa, WRIGIIT, Owen, "Musiki", Tlıe Encyclopedia of Islam, Vol. VII, Leiden, New York, 1993.

7 240 1 Yrd.Doç.Dr. Alunet Pl.KIR Ali S/ıa/ı b. Haji Buka Awbalıf and His Musical Aspect ABSTRACT In this paper. we searcheel for the life and the works of Ali Slıalı b. H~ji Buka Awhahi. He lived in 15. Century at the time of Husayn Bayqara in Herat. the Sultan of Turkistan. Ali Shah got a due reception by the eminent musici~ns of his time after his works started to circulate among musical masters. His major work, Muqaddima al-uslilhas two copies taday. Hüseyin Sadeeldin Are! asa hand writing manuscript copied one of them. His work. Usıll al-vust11 is completely lost and bence has no copy today. We fınd behind his ınusical background some eminent names!ike Farabi, A vicenna. Qutbuddin of Shiraz. Abdulqadir Maraghi in general and Safiyyuddin Urmawi in particular. The genius of Ali Shah discloses it.~elf particularly in his scholarly coııtrihution to the works by his predecessors mentioneel above. His contrihution reaches its peak in his discussion of some theoı etical issues on the music of his time. Wc can see this concretely in his invention of some ınaqam scales and in his construction of some syntlıetic (i.e., composed of two maqam~ scales) maqam scales which isa favorite subject for modern scholars of our time. In addition. he made soıne conıribution to the establislıment of new usı11 (rlıythms).