GEBE KÖPEKLERDE PRENATAL BAKIM VE TAKİP. Prof.Dr.İsmail Kırşan. İ.Ü.Veteriner Fakültesi, Doğum ve Jinekoloji Anabilim Dalı, Avcılar İstanbul

Transkript

1 GEBE KÖPEKLERDE PRENATAL BAKIM VE TAKİP Prof.Dr.İsmail Kırşan İ.Ü.Veteriner Fakültesi, Doğum ve Jinekoloji Anabilim Dalı, Avcılar İstanbul Özet:Prenatal takipte gebe köpeğin temel gereksinimlerini belirlemek, fötal sağlığı korumak ve doğru girişimleri erken zamanda yapmak önem taşır. Bu makalede köpeklerde gebelik öncesi ve prenatal döneme ilişkin bakım ve takip bilgileri verilmiştir. Anahtar Kelimeler: Gebe köpek, Prenatal bakım ve takip Prenatal care and following of the pregnant bitch Abstract: At the prenatal following, it s important to determine the basic necessities of the pregnant bitch, prevent fötal health and to make the correct enterprises on time. In this article, caring and following informartions among the bitches before pregnancy and at the prenatal preiod are given. Keywords: Pregnant bitch, Prenatal care and following Giriş Köpeklerin sağlıklı bir gebelik dönemi geçirebilmesi için prenatal (Doğum öncesi) bakım ve takipin yapılması gerekir. Böylelikle maternal ve fötal komplikasyonların daha az görüldüğü ve mortalitenin azaldığı saptanmıştır (1, 2, 9). GEBELİK ÖNCESİ KONTROLLER Planlanmış bir çiftleştirmeden önce köpekler bir veteriner hekim tarafından muayene edilmelidir. Bunun amacı; köpekte sağlıklı bir gebeliğin elde edilmesi, devamlılığı ve hayvan

2 sahiplerinin bu konuda bilgilendirilmesidir. Çiftleştirme öncesi hayvan sahipleriyle yapılan görüşmede; köpeğin yaşı, kilosu, tıbbi geçmişi, bakım ve beslenme şartları, düzenli kullanılan ilaçlar, kalıtsal problemler (örneğin kalça eklemi displazisi), geçirilen gebelik ve doğumlar, aşıları ve antiparaziter mücadeleler öğrenilmelidir (2, 4, 5, 8). Daha sonra köpeklerde gebelik sırasında sorun yaratabilecek Brucella canis, Herpes canis, Hepatitis canis, Toxoplazma gondii gibi etkenlere bağlı hastalıkların antikor titreleri araştırılmalıdır. Aşı ve antiparaziter ilaç uygulama zamanı gelmiş hayvanlara aşı ve ilaçları yapılmalıdır. Böylece gebelik öncesi oluşacak maternal antikorlar gebelik sırasında yavrulara aktarılarak bu hastalıklara karşı koruyucu önlemler alınmış olur (3, 4, 5, 6, 7). Köpekte daha önce teşhis edilmiş şeker hastalığı, epilepsi, kardiyovasküler hastalıklar, kronik böbrek hastalıkları, meme tümörleri varsa gebelik planlanmamalı, hatta böyle köpeklerin kısırlaştırılması önerilmelidir. Hipotiroidizm ve hipertiroidizm olan köpeklerde bu durum düzeltildikten sonra gebe kalabilirler. Kalıtsal problemler ve gelişim bozukluğu olan köpeklerde gebeliğin planlanması üzerinde durulması gereken önemli bir husustur. Özellikle damızlık köpek işletmelerinde buna çok dikkat edilmelidir. Röntgen çekilerek kalça eklemi displazisi ve raşitizm bulguları araştırılmalıdır (1, 2, 3, 4, 7). Köpeklerde gebe kalma yaşı önemli olup, küçük ırklar en erken 1 yaşında, büyük ırklar 2 yaşından itibaren çiftleştirilmelidir. Daha erken yaşta yapılan çiftleştirmelerde köpeğin gelişmesinde gerilik, güç doğum, anne ve yavru kayıpları daha sık görülmektedir. Keza köpek yaşlandıkça sağlık problemlerinde bir artış olmaktadır. Yaşlı köpeklerde gebe kalma, normal doğum yapma ve sağlıklı yavrular verme şansı olmakla birlikte bunların gebelik öncesi ve esnasındaki kontrolleri daha yoğun yapılmalıdır (1, 2, 7).

3 Gebelik öncesi köpekler sağlıklı bir kiloda olması gerekir. Aşırı kilolu ve zayıf köpekler damızlıkta kullanılmadan önce uygun kiloya getirilmelidir. Buradaki amaç köpeğin gebe kalma şansını arttırmak, güç doğum riskini azaltmak ve laktasyon problemlerini önlemektir. Gebelik sırasında köpeği zayıflatma girişimlerinde bulunulmamalıdır (8). GEBELİK TAKİPİ Prenatal bakımın ilk aşaması gebeliği tanımlamak ve gebelik yaşının tesbitidir. Köpeklerde gebelik abdominal palpasyon veya ultrason ile teşhis edilir. Gebelik durumu saptandıktan sonraki aşamada bu gebeliğin yaşı ve muhtemel doğum tarihi hesaplanmalıdır. Pratikte, çiftleşme veya sun i tohumlama ile normal doğum arasında geçen zaman aralığı gebelik süresi olarak kabul edilir. Köpeklerde ortalama gebelik süresi gün olup, birinci çiftleşme gününden itibaren hesaplandığında gebelik 63±7 gün sürer, LH piki baz alındığında 65±1 gün, metöstrüsün başladığı birinci gün baz alındığında ise 57±3 gün sonra doğum gerçekleşir (1, 2, 7). Gebelik yaşı tespit edildikten sonra köpeğin sağlık durumu, beslenme, iştah ve bakımı takibe alınmalıdır. Prenatal kontroller 20.günden itibaren başlanarak 55.güne kadar her 15 günde bir, 57 ila 69. günler arasında ise haftada bir yapılması tavsiyeye şayandır. Bu esnada yapılacak ultason muayeneleriyle fötüslerin sağlığı ve onların kalp atımları kontrol edilir. Bu ziyaretler sırasında köpeğin sağlık durumu, kan ve idrar muayeneleri yapılmalıdır. Köpeklerde doğumun başlangıcını tesbit edebilmek amacıyla 55. günden itibaren hayvan sahibine sabah-akşam olmak üzere günde iki sefer rektal ısı alması tavsiye edilir (1,2, 5, 7).

4 Günler Yapılması Gerekenler Beklenen Sonuçlar *Gebelik tespiti *Gebelik (+) *Gebelik yaşının tespiti Palpasyonda golf *Köpeğin beslenme, topu büyüklüğünde barınma şekli, aşılar ve yavru keseleri sağlık problemleri hakkında hissedilir. bilgilerin alınması *Total hemogram Ultrasonda *Bazı bulaşıcı hastalıların anekojenik gebelik (Brucella canis, Herpes kesesi görülür canis, Hepatitis canis, Toxoplazma gondii v.s) kanda antikor ve antijen seviyelerinin araştırılması *TT3 ve TT4 seviyeleri *Tam idrar tetkiki *Dışkıda parazit kontrolü *Vücut ağırlığı ölçülür İlk ziyaret (Çiftleşme sonrası gün) gün gün gün *Fötal canlılığın saptanması *Gebelik yaşının teyid edilmesi *Kalp atımlarının tespiti *Büyümenin değerlendirilmesi *Total hemogram *Kan Glukoz ve Kalsiyum seviyesi araştırılır *Vücut ağırlığı ölçülür *42.Günde antiparaziter ilaç uygulaması yapılır *Fötal canlılığın saptanması *Muhtemel doğum tarihinin hesaplanması *Kalp atımlarının tespiti *Büyümenin değerlendirilmesi *Bir poz ventro-dorsal abdomen röntgeni alınarak yavru sayısı belirlenir *Total hemogram *Kan Glukoz ve Kalsiyum seviyesi araştırılır *Vücut ağırlığı ölçülür *Fötal canlılığın saptanması *Kalp atımlarının tespiti Tablo 1:Gebe Köpeklerde Prenatal Takip Planı *Fötal hareketlilik (+) *Fötal kalp atımları >200/dakika *Kan Glukoz seviyesi: mg/dl. *Kan Kalsiyum seviyesi:8,6-11,2 mg/dl. *Fötal hareketlilik (+) *Fötal kalp atımları >200/dakika *Kan Glukoz seviyesi: mg/dl. *Kan Kalsiyum seviyesi:8,6-11,2 mg/dl. Öneriler *Köpek sahibine gebelik, bakım ve beslenmeye ilişkin bilgiler verilir *Gebe köpek beslenmesine geçilir *Yemek öğünleri arttırılır *Hareketlilik azaltılır *İhtiyaca göre Multivitamin ve mineral takviyesine başlanır. *Köpek sahiplerine doğumla ilgili bilgiler verilir. *Doğum için bir yer hazırlanması ve köpeğin buraya alıştırılması *55.günden itibaren sabah-akşam günde iki sefer köpeğin rektal ısısı alınır *Sabah-akşam günde iki sefer köpeğin rektal ısısı alınır. *Uzun tüylü ırklarda memelerin etrafındaki tüyler kısaltılır. Table 1: Prenatal following plan of the pregnant bitch

5 Tarih:... Köpek adı:... Köpeğin yaşı:... Köpeğin görevi: ev köpeği bekçi arama diğer... İlk Çiftleştirme/Tohumlama Tarihi:... Fötal gebelik yaşı:... Ultrason Bulguları: Fötal hareketlilik + Muhtemel Doğum Tarihi:... - Fötal Kalp atımları +.../dakika - Fötal kese çapı:... Fötüse ait diğer ölçüler ve bulgular: Vücut Ağırlığı:... Total Hemogram:... TT3 ve TT4 seviyesi:... Kan Glukoz seviyesi:... Kan Kalsiyum seviyesi:... Tam İdrar Tetkiki:... Dışkı Kontrolü:... Brucella ve Herpes canis, Hepatitis canis ve Toxoplazma gondii antikor titreleri: Diğer Klinik Bulgular:... Klinik uygulamalar:... Takip Önerileri:... Tablo 2:Gebe Köpek Takip Formu Table 2: Following form of the pregnant bitch

6 Beslenme Gebelik sürecinde köpeğin yetersiz beslenmesi onun ve yavrusunun sağlığını nekadar olumsuz yönde etkiliyorsa, fazladan gıda alması için zorlanması ve aşırı kilo alması da fötüslerin daha iyi besleneceği anlamına gelmemektedir. Bu nedenle gebe köpeklerde dengeli ve yeterli beslenme yapılması akılda tutulması gereken önemli bir noktadır (2, 5, 7). Gebeliğin ilk üç haftasında köpek normal şartlarda kilosu değişmez veya çok az artar. Üçüncü haftadan itibaren bazı köpeklerde yaklaşık bir hafta kadar süren iştahsızlık ve hafif kusmalar görülebilir. Bu durum çoğunlukla 4.haftada ortadan kalkar. Bazı köpekler bütün gebelik süresince devam eden bir iştahsızlık hali gösterirler. Böyle köpeklere yeterli enerji ihtiyacını protein ve karbonhidratlardan karşılayabilecekleri mamalar yedirilerek sağlanır. Ancak gıdalarda yapılan hızlı geçişler gastrointestinal problemler oluşturabilir. Bu gıda değişiklikleri kontrollü yapılmalıdır (2, 8). Dişi köpekler gebelik dönemi boyunca uygun bir rasyon ile beslenmelidir. Ancak gebe köpeklere, donmuş, kokuşmuş, küflenmiş besinler ve soğuk su verilmemelidir. Çiftleşmeyi takiben, gebeliğin ilk 4-6 haftasında verilen rasyonlarda protein miktarı %25 in üstünde bulunması ihtiyaca cevap vermektedir. Karbonhidrat miktarı da proteinler gibi gebe köpek rasyonunda ortalama %25 oranında artırılmalıdır. Gebeliğin 8. haftasından itibaren rasyonda kalori artışı yapılması gerekir. Kalorideki bu artış, neonatal canlılıkta ve laktasyon süresince oluşan süt miktarında artışa neden olur. Gebeliğin ikinci yarısından itibaren köpeklerin vitamin ve mineral madde ihtiyacı artar. Bu gereksinim süt, peynir ve yeşil sebzelerle ya da ihtiyaca göre dengeli hazırlanmış bir rasyonla temin edilebilir. İhtiyaca göre multivitamin ve mineral madde içeren tabletler verilebilir. Ayrıca tuz un belirli oranda rasyonda bulunması normal bir gebelikte zararsızdır. Gebelik süresince verilen yemeğin miktarı kademeli bir

7 şekilde artırılmalı, ancak günde 2-3 öğün halinde verilmelidir. Böylece öğünlerdeki miktar azaltılmış olur ve köpek aşırı intraabdominal basınçlardan korunur. Dengeli beslenen köpeklerde gebelik süresince ortalama ağırlık kazanımı maksimum %36 civarında olmalıdır. Gebe köpek doğumun hemen ardından laktasyon pik ini yakalıyabilmesi için, kendi gebe olmayan ideal kilosundan %5 oranında daha ağır olmalıdır (1, 2, 5, 7, 8). Egzersiz, Seyehat ve Barınma Şartları Gebe köpekler daha kıskanç ve hırçın olacaklarından diğer köpeklerden ayrı tutulmaları gerekir. Gebeliğin beşinci haftasından itibaren köpeklere görev verilmemeli, koşma, sürünme, yüksek ve uzun atlama gibi sportif faaliyetler yaptırılmamalı ve eğitimine ara verilmelidir. Ancak gebelik süresince hergün en az iki saat kadar trafikten uzak, açık mekanlarda gezdirilmelidir. Gebe köpekler aşırı sıcak ve soğuktan, korku ve heyecandan keza karın bölgesine gelebilecek darbe ve sıkıştırmalardan korunmalıdır (1, 2, 7). Gebe köpeklerin otomobil, uçak ve tren ile seyahate götürülmelerinin bir zararı olmadığı bilinmekle beraber gebeliğinin son bir haftası içinde olanlar ve daha önce abortus yapmış köpekler çok zorunlu olmadıkça bulundukları yerden götürülmemelidir (2). Doğumdan 1-2 hafta önce büyük ırk köpekler için bir doğum sandığı, küçük ırk köpekler için uygun büyüklükte bir sepet hazırlanmalı ve içine temizlenmesi kolay ve yumuşak malzemeden yapılmış bir yatak konulmalıdır. Hazırlanan sandık veya sepet hava cereyanı olmayan, sakin, loş, ılık (20 C) bir yere alınmalı ve doğum yapacak köpeğin burada yatması için alıştırılmalıdır (1, 2, 7).

8 Aşı uygulamaları Köpeğin aşılarının gebelikten önce tamamlanmış olması idealdir. Seyahat, riskli temas ve salgın durumlarında gebe köpeklere aşı uygulaması gerekebilir. Ancak canlı aşılar (canlı mikropları içeren aşılar, attenüe aşılar) gebe köpeklere kesinlikle uygulanmamalıdır. Bunlar gelişmekte olan fötüslere zarar verebilir ve abortusa yol açabilir. İnaktif aşılar (ölü mikropları içeren aşılar) gebelere uygulanabilir. Fakat zorunlu nedenler yoksa gebe köpeklere aşı uygulamaları yapılmamalıdır (2, 3, 4, 6, 7, 10). Günümüzde gebe köpeklerde yavru kayıpları ve önemli bir abortus sebebi olan Herpesvirus infeksiyonuna karşı bir aşı (Euricon Herpes 205 ) uygulaması yapılmaktadır. Dişi köpeğin ilk aşısı siklus kanamasının 1. gününden itibaren ilk 10 gün içerisinde yapılır. Yavruların doğumundan 1-2 hafta önce aşı tekrar edilir. Böylelikle anne ve yavrular gebelik ve doğumdan sonra laktasyon süresince Herpesvirus infeksiyonuna karşı korunmuş olur. Ancak bu bağışıklık ömür boyu kalıcı değildir. Her gebelik döneminde tekrar edilmesi gerekir (2, 6). Antiparaziter uygulamalar Dişi köpekler çiftleştirme öncesinde iç ve dış parazitlerden arındırılmış olmalıdır. Fötüsler parazitleri plasenta vasıtasıyla ve doğumdan sonra süt ve direkt temas yoluyla aldıklarından bu bulaşmaları önlemek amacıyla antiparaziter mücadeleye gebelik esnasında devam edilmelidir. Gebe köpeklere, özellikle 42.günden itibaren bazı antiparaziter ilaçlar (örneğin; Fenbendazol, Pyrantel pamoate, Praziquantel, İvermektin, Fipronil) uygulanmalıdır. Böylece yeni doğanların antiparaziter ilaç uygulanmasına kadar geçen süre içerisinde korunmaları sağlanmış olur (4, 8, 9).

9 Gebelikte İlaç Kullanımı Bugün dünyada onbinden fazla preparat veteriner hekimlikte kullanılmaktadır. Bu kadar fazla sayıdaki ilaç ve kimyasal maddenin hangilerinin farklı türlerdeki gebe hayvanlarda güvenle kullanılabileceği veya potansiyel yan etkilere sahip oldukları tam olarak bilinmemektedir. Köpeklerde gebelik sırasında güvenle kullanılan ve kullanıldığında yan etkiler oluşturan ilaçların listesi eldeki bilgiler kadar olup, bunlar tablo 3 de verilmiştir. Ancak bu tabloda yer almayan ilaçlar gebelikte rahatlıkla kullanılabileceği anlamına gelmemelidir. Bu nedenle çok ciddi bir sebep olmadığı takdirde köpeklerde gebelik döneminde emniyeti tam olarak kanıtlanmamış ilaç kullanılmamalı ya da çelişkili durumlarda bir farmakoloji uzmanıyla ve ilacı üreten firmayla bilgi alışverişinde bulunulmalıdır (4). Gebelikte Kullanılmaması Gebelikte Kullanımı Gereken İlaçlar Güvenli Bulunan İlaçlar Aminoglikozidler Sefalosporinler Tetrasiklinler Penisilinler Trimetoprim Amoksisilin ve Klavulanik asit Kloramfenikol Klindamisin Metronidazol Pirantel pomad Griseofulvin Fenbendazol Florokinolonlar İvermektin Enalapril Milbemisin oksim Teofilin Praziquantel Misoprostol Aglepriston Omapriston Östrojenler Androjenler Organofosfatlar Omeprazol Mitotane Asetazolamid Antineoplastikler EDTA Glukokortikoidler Nitrofurantoin Fenobarbital Salisilatlar Sulfonamidler Streptomisin Thiazidler Vitamin A, D (Yüksek dozları) Vitamin K Kumarin, Talium Xylazin Tablo 3: Gebe köpeklerde kullanımı güvenli ve kullanılmaması gereken ilaçlar (Freshman, J.L., 1999) Table 3: The medications that can safely use in pregnancy and the medications that must avoid in pregnancy (Freshman, J.L., 1999)

10 Sonuç Köpeklerde gebelik öncesi ve gebelik boyunca alınan bazı önlemler ve yapılan tedaviler, sağlıklı bir gebelik ve sağlıklı yavruların elde edilmesini sağlayacaktır. Kaynaklar 1.Allen, W.E. (1994): Fruchtbarkeit und Geburtshilfe beim Hund. Ferdinand Enke Verlag Stuttgart. 2.Arnold, S. (2003): Gynäkologie und Obstetrik bei Kleintieren. Skript. Veterinärmedizinische Fakultät der Universität Bern. 3.Bostedt, H., Tammer, I., Hecker, B.-R. (1999): Infertilität bei der Zuchthündineine kurze Übersicht. Tierärztl. Prax. 27 (K); Freshman, J.L. (1999): Current therapeutic recommendations for pregnant dogs. In Kirk s Current Veterinary Therapy XIII, Bonagura, J.D. (Ed.), W.B.Saunders Co., Philadelphia, pp Hutchison, R.V. (2001): Maximizing Neonatal Survival. IAMS-Company, Proceeding from a symposium presented to breeders, handlers and trainers. February 10, 2001 New York, USA. p Kırşan, İ. (2005): Abortion and loss of young due to canine Herpes virus-1 infection in breeding bitches. Indian Vet.J. November,82: Niemand, H.G und Suter, P.F. (1989): Praktikum der Hundeklinik. Verlag Paul Parey. Berlin und Hamburg. 8.Russ, L., Kelley, M.S. (2001): Nutritional management of the bitch: Pre-Breeding to whelping. IAMS-Company, Proceeding from a symposium presented to breeders, handlers and trainers. February 10, 2001 New York, USA. p Sager,M., Remmers, C. (1990): Ein Beitrag zur perinatalen Welpensterblichkeit beim Hund. Tierärztl. Prax. 18; Wehrend, A., Hecker, B.-R., Bostedt, H. (2002): Kontrolle und Behandlung von Welpen unmittelbar post natum. Der praktische Tierarzt, 83 (6);