AZƏRBAYCAN TEXNOLOGİYA UNİVERSİTETİ

Transkript

1 AZƏRBAYCAN TEXNOLOGİYA UNİVERSİTETİ Fakültə: Qida və Tekstil mühəndisliyi Kafedra: Qida məhsulları və istehlak mallarının texnologiyası İxtisas: Turizm və Otelçilik Qrup: 2261aö Kurs V B U R A X I L I Ş İ Ş İ Mövzu: Səyahət agentliklərinin və nəqliyyat kompaniyalarının qarşılıqlı təsirinin formalaşmasının və inkişafının xüsusiyyətləri Tələbə: Rəhbər: Kafedra müdiri: Elnur Mayıl oğlu Əliyev b/m Y.M.Qəhrəmanova Prof. Əhəd Əli oğlu Nəbiyev G Ə N C Ə

2 AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN TEXNOLOGİYA UNİVERSİTETİ TƏSDİQ EDİRƏM: Fakultə dekanı: Dos. Məsim Kazım oğlu Abadov ci il FAKULTƏ: Qida və Tekstil mühəndisliyi KAFEDRA: Qida məhsulları və istehlak mallarının texnologiyası İXTİSAS: Turizm və Otelçilik TƏLƏBƏ : Elnur Mayıl oğlu Əliyev Qrup: 2261a+ö Mövzu: Səyahət agentliklərinin və nəqliyyat kompaniyalarının qarşılıqlı təsirinin formalaşmasının və inkişafının xüsusiyyətləri Azərbaycan Texnologiya Universitetinin? dekabr 2015-cü il? saylı əmri ilə təsdiq edilib BURAXILIŞ İŞİ ÜZRƏ TAPŞIRIQ Buraxılış işinin planı (işlənəcək sualların siyahısı): 1. Giriş 2. Turizmdə turoperator və turagentlik fəaliyyətinin ümumi prinsipləri 3. Turoperator və turagentliklərin turizm bazarda fəaliyyətinin əsas məqsədi və vəzifəsi 4. Səyahət agentliklərinin istehlakçilara təsiri 5. Turagentlərin iş xüsusiyyətləri. Vasitəçi müqavilələrinin tərtibi 6. Turoperatorlarla bronlaşma sistemlərinin qarşiliqlı münasibətləri 7.Nəticə 8. Ədəbiyyat Tapşırığın verilmə tarixi: yanvar 2016-ci il Tələbənin buraxılış işini hazır etmə tarixi: İyun 2016-ci il Buraxılış işinin rəhbəri: b/m Y.M.Qəhrəmanova Kafedra müdiri: prof. Əhəd Əli oğlu Nəbiyev Tapşırığı icra etməyə qəbul etdim: Elnur Mayıl oğlu Əliyev 2

3 MÜNDƏRİCAT Səhifə Giriş... 5 I FƏSİL: Səyahətin təşkilində turoperator və turagentliklərin fəalliyyət istiqamətləri Turizmdə turoperator və turagentlik fəaliyyətinin ümumi prinsipləri Turoperator və turagentliklərin turizm bazarda fəaliyyətinin əsas məqsədi və vəzifəsi II FƏSİL: : Səyahət agentliklərinin turizm məhsulunun satışında rolu Səyahət agentliklərinin istehlakçilara təsiri Turagentlərin iş xüsusiyyətləri. Vasitəçi müqavilələrinin tərtibi Turoperatorlarla bronlaşma sistemlərinin qarşiliqlı münasibətləri Nəticə Ədəbiyyat

4 Referat 4

5 GİRİŞ Turizm - müalicə, asudə vaxtın keçirilməsi, dini, ailə və ya işgüzar səfər məqsədləri üçün qısamüddətli səyahətdir. Səyahət etmək turizmin meydana gəlməsi və onun iqtisadi əsasını yaradır. Bir çox ölkə üçün turizm əsas gəlir mənbəyidir. Turizm həm turist göndərən, həm də turist qəbul edən ölkənin iqtisadiyyatına təsir edir. Dünyada turizmin həcmi getdikcə artmaqdadır. Belə ki, 2015 ci ildə turistlərin sayı 1 milyardı keçmişdir. Bu rekord göstəricidir. Turizm həmçinin çox həssas sahədir. Baş verən hadisələr turizmə digər bir çox sahəyə nisbətən daha tez təsir göstərir cü illərdə qlobal səviyyədə baş verən iqtisadi böhranının və H1N1 virusunun yayılması nəticəsində turizm məqsədli səyahətlərdə böyük ölçüdə azalma olmuşdur. Turizm sırf ölkə sərhədləri xaricinə çıxmaq demək deyildir. Turizmin iki növü var: Beynəlxalq və ölkədaxili. Turizm daha çox beynəlxalq müstəvidə götürülsə də, ölkədaxili turizmin əhəmiyyəti böyükdür. Belə ki,ölkənin beynəxlq turizm bazarına inteqrasiya edə bilməsi üçün ilk növbədə ölkədaxili turizmi inkişaf etdirməlidir. Turizm təşkilatı dövlət-yerli orqanlar, turistlər və turist müəssisələri arasında turizm sənayesi xidməti və təşkili arasında münasibətlər sistemini yaradır. Turizm sahəsi çoxlu komponentlərin və bir-biri ilə əlaqəli hissələrin vəhdətinə əsaslanır. Məsələn: nəqliyyat, yerləşdirmə, əyləncə, fəaliyyətlər, marketinq, dövlət tənzimləməsi və.s. Bir çoz biznes böyüyərək bir neçə sektoru əhatə edir və turizm sənayesinin bir sektoru digərinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir. Məsələn: nəqliyyat yollarının salınması turizm potensialına sahib ərazidə otel tikintisinə, yeni otelin açılması yeni iş yerlərinin yaranmasına təkan verir. Turizm sistemi turizmin planlaşdırılması, təşkilatı quruluşu, obyektləri, idarəetmə mexanizmlərinin vəhdətidir. Turizm sisteminin əsas tərkib hissələri aşağıdakılardır: Yerləşdirmə 5

6 Qida xidmətləri İstirahət və əyləncə Nəqliyyat İnformasiya xidmətləri. Yuxarıda adını saydığımız sahələr sadəcə turizmin tərkib hissələri deyil, həm də turizmdən ən çox mənfəət götürən xidmət sektorlarıdır. Qeyd olunan sahələrdən ən vacibi nəqliyyat sahəsi hesab olunur. Ölkəyə turist cəlb olunmasında heç şübhəsiz nəqliyyatın müstəsna rolu vardır. Əgər ölkə beynəlxalq marşut xətlərindən kənarda yerləşibsə və ya daxili nəqliyyat infrastrukturu yetərincə inkişaf etməyibsə bu zaman ölkənin sahib olduğu turizm potensialına baxmayaraq turist məhdud sayda ziyarət edəcəkdir. Nəqliyyat sahəsi öz daxilində müxtəlif növlərə ayrılır: su, hava, quru (avtomobil, Qatar və s.). Beynəlxalq turizmdə daha geniş istifadə olunan nəqliyyat növləri avia və avtomobil nəqliyyat növləridir cü ilin göstəricilərinə əsasən beynəlxalq turistlərin 40%-i hava nəqliyyat yoluna üstünlük verirlər. Bütün gəzinti və turist səyahətlərinin 77%-i isə avtomil nəqliyyat növü ilə həyata keçirilir. Beynəlxalq göstəricilərə baxdıqda görürük ki, cü ildə beynəlxalq turistlərin 53% - i hava nəqliyyatı, 40%-i avtomobil, 2%-i dəmir, 5%-i isə su nəqliyyat növləri ilə səyahət ediblər. Ölkənin turizminin inkişafı yeni yolların, nəqliyyat vasitələrinin xarici sahibkarların bölgəyə marağını artırmaqla, gələn turistlərin qarşılanması, yerləşdirilməsi, onlar üçün gəzinti planlarının hazırlanması və həyata keçirilməsi kimi bir çox fəaliyyət komplekslərinin inkişaf perspektivlərini müəyyən edir. Yeni hava və dəniz limanlarının istifadəyə verilməsi, yeni dəniz, hava, minik avtomobilləri və avtobusların alınması və istifadəyə buraxılması bu inkişafın elementlərindəndir. Həmçinin turizmin inkişafı ölkənin regionlarının da inkişafına səbəb olur, yüzlərlə iş yerlərinin açılmasına və son nəticədə ölkənin sosial-iqtisadi inkişafına öz tövhələrini verir. 6

7 I FƏSİL. Səyahətin təşkilində turoperator və turagentliklərin fəalliyyət istiqamətləri İnsanlar, tarixin ilk çağlarından müxtəlif məqsədlərlə yerdəyişmələrdə iştirak etdiklərinə görə «turizm də həmin çağlardan bəri mövcuddur» qənaətinə gəlinə bilər. Eyni zamanda qeyd edilməlidir ki, müasir turizm anlayışı ilə ilk çağlardakı turizm anlayışı arasında böyük fərqlər var. Müasir texnoloji inkişaf nəticəsində insanların rifah səviyyələri yüksəlmiş, rifah halının artması və həftəlik iş saatlarının azalması, insanların istirahət hüquqularının qanunla təsbit edilməsi, ticarətin inkişafı, qloballaşma və s. səbəblərlə turizm daha da inkişaf etmiş və son dövrlər bu inkişaf dinamik şəkildə davam etməkdədir. Turizm latınca Tornus sözündən əmələ gəlmişdir. Mənası dönmə hərəkəti deməkdir. Ingilizcə tour (tur) və «touring» (turda iştirak etmə) sözləri də bu sözdən törəmişdir. Tour dairəvi bir hərəkəti, bəzi bölgələrə edilən ziyarətləri, iş və ya əyləncə məqsədilə edilən yerdəyişmələri ifadə edir. Turizmin bir çox tərifi verilmişdir. Bu təriflər müxtəlif mənbələr tərəfindən müxtəlif formada ifadə edilməsinə baxmayaraq mahiyyətcə turizmin xarakterini ifadə edirlər. Turizmə Ümumdünya Turizm Təşkilatı (WTO) belə tərif vermişdir: Turizm, gedilən yerdə davamlı qalmaya və ya yaşamaya çevrilməmək və gəlir gətirən heç bir məşğuliyyətdə olmamaq şərti ilə, fərdlərin daimi yaşayış yerlərindən müəyyən müddətdə yerdəyişmələrindən meydana gələn hadisə və əlaqələrin məcmusudur. Deməli, turizmin reallaşa bilməsi üçün aşağıdakı şərtlərin meydana gəlməsi vacib şərtlərdir: -Səyahətlər, daimi yaşayış yerinin xaricinə gedilməlidir. Daimi yerləşmək məqsədi ilə edilən səyahətlər turizm deyil; -Fəaliyyət nəticəsində pul qazanmaq məqsədi ilə edilən səyahətlər də turizm hesab edilə bilməz. Turizmin əsas məqsədi gedilən yerdə pul qazanmaq deyil, turizm xidmətlərinin istehlak prosesini və ya hadisəsini yaratmaqdır; 7

8 - İnsanlar səyahət edilən yerdə ən az 24 saat olmalı və gecələmə etlməlidirlər; -Səyahətlər müvəqqəti olmalı və turist daimi yaşayış yerinə geri dönməlidir; -Köç (miqrasiya), vəzifə, təhsil almaq məqsədilə başqa yerdə olmaq, yük daşımaq məqsədilə edilən səyahətlər turizm anlayışı əhatəsinə daxil edilmir. Ümumi halda desək, səyahət edən və getdiyi yerdə ən az bir gecələmə edən, qazanc gətirən fəaliyyətlə məşğul olmayan adama turist deyilir. Bir başqa tərifə görə isə turist, davamlı yaşadığı yer xaricinə gedən, burada ən az 24 saat yerləşən və qazanc məqsədi güdməyən adamdır. Romada 1963-cü ildə təşkil edilən Beynəlxalq Turizm və Səyahət Konfransında turizm və turist anlayışları ilə əlaqədar bir sıra təriflər qəbul edilmişdir. Xarici ziyarətçi, ölkəyə xarici bir ölkədən gələn və yerləşmə müddəti 24 saatdan az və ya çox olan bütün xarici şəxslərdir. Xarici turist, getdiyi ölkədə ən az 24 saat qalan və gecələmə edən adamdır. Ekskursant, getdiyi ölkədə 24 saatdan az qalan, gecələmə etməyən adamdır. Məsələn, gəmiylə limana gələn və 15 saat qalıb şəhəri gəzən bir adam ekskursant adlandırıla bilər. Səyahətçi, daimi yaşayış yerindən bir və ya bir neçə yerə getmək üçün yola çıxan kəslərə deyilir. (WTO 1995:17). Bir ölkə ərazisindən saat məhdudiyyəti olmadan keçərək üçüncü olkə ərazisinə gedənlərə tranzit ziyarətçi deyilir. Keçiş müddətləri 24 saatdan çox da ola bilər. Yerli turist, öz ölkəsi daxilində, turizmin tərifindəki xüsusiyyətlərə uyğun olaraq səyahət edən və 24 saatdan çox yerləşən adamdır. Səyahətin müasir məqsədləri ilə, qədim zamandakı məqsədləri bir-birindən çox fərqli olsa da ilk səyahətlərin başlaması insanların toplum halında yaşadıqları dövrdə həyata keçirdikləri yerdəyişmə zamanlarına qədər gedib çıxır. Qədim dövrlərdə səyahətlərin məqsədləri fərqli olsa da insanlar davamlı olaraq yerdəyişmələr etmişlər. Məsələn, qədim zamanlarda ticarət məqsədi ilə reallaşan 8

9 səyahətlər ilk sırada dayanırdısa, müasir dövrdə istirahət və əyləncə məqsədilə reallaşan səyahətlər daha geniş yayılıb. Ticarət məqsədliə təşkil edilmiş ilk səyahət yolları (Böyük İpək Yolu), e.ə ci illərdə Avropa qitəsindən başlayıb, Şimali Afrika, Cənubi Mesopotamiya və Hindistandan keçərək Çinə qədər uzanırdı. İnsanların tarix boyunca iştirak etdikləri səyahətlər yalnız ticarət məqsədilə reallaşmamış, onlar eyni zamanda sağlamlıq, zövq almaq, yeni ərazilər mənimsəmək və əylənmə məqsədi ilə də səyahət etmişlər. Miladdan əvvəl qədim Yunanıstanda təşkil edilən olimpiada oyunlarına qatılmaq məqsədi ilə həyata keçirilən səyahətlər buna nümunədir. Qədimdən yerdəyişmələrin reallaşdırılması səbəblərindən biri də dini məqsədlər olmuşdur. Məsələn, müsəlmanların həcc üçün Məkkəni ziyarət etmələri, xristianların və yəhudilərin Qüdsü ziyarət etmələri dini məqsədlə edilən kütləvi səyahətlərə nümunədir. Tarixdə məlum olan və ən uzun müddət davam edən səyahət 1275-ci ildə Marko Polonun zəngin olma məqsədi ilə çıxdığı Çin səyahətidir. Marko Polonun bu səyahəti 20 il davam etmişdir və o, Avropaya döndükdən sonra «Dünyanın tərifi» adlı əsərini yazmış və zəngin olma məqsədinə nail olmuşdur. Kompasın icad edilməsiylə o günə qədər çox çətin keçən dəniz səfərləri daha asan reallaşdırılmağa başlanmış və dəniz səfərləri həddən artıq çoxalmışdır. Daha sonra qitə xəritələrinin çəkilməsi, gəmi istehsalı texnologiyalarında baş verən inkişaf nəticəsində səyahətlər asanlaşmış və yeni kəşflər dövrü başlamışdır ci illərdən sonra, turizmin bütün dünyada sürətlə inkişaf etməyə başlamasının səbəbləri aşağıdakı faktorlardan asılı idi: -Motorlu nəqliyyat vasitələrin çoxalması; -Şosse yollarının inkişafı; -Rifah səviyyəsinin yüksəlməsi; -Turizmin geniş reklamı; -Əhalinin davamlı artımı; -Daşıma vasitələrinin komfortlu və ucuz növlərinin meydana gəlməsi; -Yerləşmə vasitələrinin geniş yayılması; -Təbiətdə istirahət istəyinin artması; 9

10 -Turizm və səyahət təşkil edən müəssisələrin xidmətlərinin çeşidinin çoxalması; -Dəniz və günəşin insan həyatında rollarının daha çox artması; -Tətil ödəmələrinin reallaşmasının asanlaşması və s. Son illərdə nəqliyyat vasitələrinin inkişafı nəticəsində təmin edilən rahatlıq, təhlükəsizlik sisteminin formalaşması və xidmətlərin ucuzlaşması kimi faktorlar da səyahətlərin artmasında əhəmiyyətli bir faktor olmuşdur. İnsanlar niyə səyahət edirlər sualına cavab olaraq ABŞ-da aparılmış araşdırma (National Travel Survey, Vaşinqton, U. S. Travel Center. 1984) nəticəsində aşağıda göstərilən yeddi səbəb müəyyən edilmişdir: 1. Qohum və tanışların ziyarət edilməsi; 2. Yığıncaq, seminar və sərgilərdə iştirak; 3. İşgüzar fəaliyyət və təhsil məqsədilə ziyarətlər; 4. Istirahət etmə, ovçuluq, yelkənli qayıqda istirahət və s. 5. Əyləncə-idman, teatr, gəzmə-görmə, dərketmə məqsədilə ziyarətlər; 6. Fərdi-sağlamlıq, bərpa, cənazə, toyda və s.-də iştirak məqsədilə ziyarətlər; 7. Digər ziyarətlər. Səyahət etmə məqsədləri arasında təhsil almaq istəyinin də payı olduqca yüksəkdir. Son illərdə şagirdlər daimi yaşadıqları bölgələrin xaricinə, hətta xaricə təhsil almaq məqsədi ilə səyahətlər təşkil etməkdədirlər. Turizmin inkişafına səbəb olmuş məqsədlərdən biri də ticarət, peşə və rəsmi təşkilatların müxtəlif adlar altında təşkil etdikləri yığıncaqlar, ölkə daxilində fərqli bölgələrdə və ya xaricdə reallaşdırdıqları konqres, sərgi, simpozium və s. hesab edilir. Beləliklə, səyahətçilərə ziyarətçilər, digər səyahət edənlər, turistlər (ən az bir gecələmə edənlər), ekskursantlar aid edilə bilər. Artıq Azərbaycanda da təşkil edilən Formula-1 yarışları, olimpiya oyunları, dünya və Avropa kuboku uğrunda futbol turnirləri insanların ölkəmizə səyahət etmələri üçün bir motiv yaratmaqdadır. Turizm sahəsində fəaliyyət göstərən 10

11 müəssisələr son zamanlar xüsusi maraqların təmin olunması məqsədilə qolf, tennis, ralli kimi idman yarışlarında iştirak etmək üçün də səyahətlər təşkil etməkdədirlər. Bundan başqa, Karaçi, İstanbul, Bankonq, Abu-Dabi kimi şəhərlərə kiçik biznes məqsədi ilə gələn və çamadan turizmi adlandırılan turlar son illər sürətlə artmaqdadır. Bəşəriyyətin mövcud olduğu antik dövrlərdən bu yana insanlarin ən böyük ehtiyaclarından biri gəzmək, görmək və ətraf mühiti dərk etmək, tanımaq, qavramaq olmuşdur. Bu məqsədlərlə də insanlar, ilk dövrlərdən başlayaraq daha geniş coğrafiyalara səyahət etmişlər. E.ə illərində Sümerler tərəfindən təkərin icad edilməsiylə, hərəkət sürəti xeyli artmış və yerdəyişmə və səyahətlər daha böyük vüsət almışdır. E.ə ci illərdə səfər üçün tikilən karvansara, həyət evləri və tavernalar turizmin o illərdə varlığını sübut edən faktorlardır. Yunanıstanda e.ə. 700-cü illərdə Olimpiada oyunlarının təşkil edilməsi turizm tarixində əhəmiyyətli hadisələrdən biridir. Bu hadisə həm də idman turizminin başlanğıcı sayılır. Bir çox ölkələrdə səyahətlər kütləvi və təşkil olunmuş xarakter almağa başlamışdır ci ildə İngiltərənin Leyster şəhərindən 20 km uzaqlıqda bir sahədə təşkil edilən ənənəvi festivala, 571 turisti qatarla aparan Tomas Kuk, ilk müasir turizm hərəkatını başlatmışdır. Leyster - Loughbrough arasında təşkil edilən bu gəzintiyə qatılanların məmnun qalmaları, belə səfərlərin ticarət məqsədlə təşkil olunmasına səbəb olmuşdur. Qrup halında gəzintilərin həm nəqliyyat, həm də yerləşmə baxımından fərdi səyahətlərə nisbətən daha ucuz başa gəlməsi və fərdlərin tək başlarına reallaşdırdıqları səfərlər üçün daha çox zaman və pul xərcləmələri, səyahət işinin təşkilinin bir sənaye sahəsinə çevrilməsini təmin etmişdir. Səyahətlərin təşkili üzrə yeni bir peşə sahəsi açan Tomas Kuk, təşkil etdiyi ilk səyahətlər zamanı öz müştərilərinə rəhbərlik xidməti təklif etmirdi. O, ilk vaxtlar daha çox yerləşmə və nəqliyyat xidmətləri göstərirdi. Kuk ilk xarici səfərini də Şotlandiyaya qatar və su nəqliyyatı vasitələrini birlikdə təşkil edərək reallaşdırmışdır. Getdikcə bu sahədə şöhrət qazanmağa başlayan Tomas Kuk ilk 11

12 səyahət şirkəti olan Tomas Cook Travel -i 1860-cı ildə Londonda açmışdır. Həmin şirkət indiki vaxtda da fəaliyyətini davam etdirməkdədir və dünya səviyyəsində xidmət təklif edən bir şirkətdir. Firmanın turizm sahəsinə gətirdiyi ən böyük yeniliklər aşağıdakılardır: -səyahət müddətində turistlərin tələbatlarının təmin edilməsi; -bütün xidmətlərin kompleks şəkildə təqdim edilməsi; -ölkələr və qitələr arası səyahət edə bilmə imkanının yaranması; -turistlərin müxtəlif peşə, yaş və maraq əlamətlərinə görə qruplaşdırılması; -istehlakçı qruplarının maraqlarına müvafiq gəzintilərin təşkil edilə bilməsi və s. Tomas Cook kimi başqa bir səyahət şirkəti olan, The American Express Company nin (Amexco) turizm sahəsinin inkişafında mühüm əhəmiyyəti və rolu olmuşdur. Müasir dövrdə turizm sektorunun ən məşhur firmaları arasında yer alan Amexco, səyahət çeki və kredit kartlarının tənzimlənməsi və satışı, turların tənzimlənməsi, turizm üzrə reklam-nəşriyyat məhsullarının çap edilməsi, təhsil və yerləşmə administratorluğu sahəsində fəaliyyət göstərən kompaniya statusunda çıxış edir. Səyahət agentlikləri tarixində II Dünya müharibəsi mühüm bir dönüş nöqtəsi olmuşdur. Daha əvvəllər yalnız qatar və gəmi kimi nəqliyyat vasitələri turist daşımalarında geniş istifadə edilirdisə, müharibədən sonra quru yolu və hava yolu ilə daşımalar turların təşkilində daha geniş şəkildə istifadə edilməyə başlanmışdır. Xüsusilə, çarter uçuşları adlandırılan qrup reyslərinin təşkili, yalnız səyahət xidmətlərinin deyil, tur formalaşdıran müəssisələrin də əhəmiyyəti artmış və turoperatorluq anlayışı gündəmə gəlmişdir. Müharibədən sonra bir çox ölkələrin müstəqillik qazanaması, onların iqtisadi inkişafı və rifah səviyyəsinin artması ilə müasir dövrə qədər keçən müddət ərzində bu sənayedə yaşanan inkişaf meylləri turizm sənayesinin daha sürətlə inkişafı başlamışdır. Müharibədən sonrakı illərdən araşdırılarkən, birinci on illik dövrdə, səyahət agentlikləri daha çox klassik agentlik vəzifələrini icra edirdilər. Klassik agentlik vəzifələrinə nəqliyyat vasitələrinin biletlərini müəyyən komissiya mükafatı müqabilində satmaq, yerləşmə müəssisələrində yerləri bronlaşdırmaq (rezervasiya), turizm səfərləri təşkil etmək, 12

13 turlar haqqında məlumatların çatdırılması və reklam xidmətlərinin həyata keçirilməsi aid edilirdi ci illərə qədər olan mərhələdə isə, xidmətlərin çeşidlərinin və müxtəlifliyinin artdığı müşahidə edilir. Bu dövrdə hava daşımalarında inkişaf kifayət qədər artmış, daha çox insan səyahətə çıxmağa başlamış, yerləşmə müəssisələri sürətlə yayılmışdır. Yuxarıda qeyd edilən turizm xidmətlərinin inkişaf tarixinin müəyyən müddət çərçivəsində araşdırılaraq bu inkişafı stimullaşdıran faktorlar nəzərdən keçiriləcək. Bu faktorlara daşıma sektorunda yaşanan inkişaf, elmi-texniki tərəqqi və insanların rifah səviyyəsinin yüksəlməsi aid edilə bilər. Turizm sənayesinin ən çox münasibətdə olduğu sektorlar içərisində nəqliyyat və daşıma (çatdırma) sektoru mühüm əhəmiyyətə malikdir. Çünki daşıma xidmətləri olmadan səyahət reallaşa bilməz. Eyni zamanda, daşıma sahəsində yaşanan inkişafın bir səbəbi də turizm sektorunun inkişafı nəticəsində ortaya çıxan turizm potensialının tələbatlarını ödəyə bilmək üçün reallaşdırılan tədbirlərdir. Nəqliyyat sahəsində reallaşan inkişafın turizm sənayesinin inkişafına təsiri daşıma və nəqliyyat vasitələrinin növünə görə nəzərdən keçiriləcəkdir. Hal hazırda quru yolu ilə daşımalarda geniş istifadə edilən avtomobillərin icadı velosiped istehsalçılarının apardıqları araşdırmalar nəticəsində mümkün olmuşdur. Mühərrikli nəqliyyat vasitələrinin geniş şəkildə istifadə edilməyə başlandığı 1900-cü illərin başlanğıcından ilk avtobus turları meydana gəlmişdir. Müasir dövrdə səyahət məqsədi ilə istifadə edilən quru nəqliyyatı vasitələri növlərindən ən çox istifadə ediləni avtobus, avtomobil və karvanlardır. Bu vasitələrin turizm sənayesində rolu qrup halında turistlərin çıxış nöqtəsindən təyinat yerinə daşınmasında avtobusların geniş istifadə edilməsi ilə izah edilir. Bundan başqa fərdi olaraq kirayəyə götürülə bilən avtomobil, mikroavtobus, karvan, motosiklet, cip kimi vasitələr də turizm proseslərində geniş istifadə edilir. Dəniz yolu ilə reallaşdırılan daşımalar turizm sənayesində ayrıca bir turizm növü kimi meydana gəlmişdir. Böyük qruplar halında reallaşan turist səyahətlərinin təşkil edildiyi qitələrarası səfərlərdə dəniz yolu nəqliyyatı daha geniş istifadə edilir. Dünya tarixində ilk dəfə 1939-cu ildə buxar mühərrirkli gəmi olan 13

14 «The Sirius» ilə reallaşdırılan turizm səfəri kruiz turizminin əsasını qoymuşdur. Daha sonralar kruiz turlarında istifadə edilən böyük tutumlu nəhəng sərnişin gəmiləri dövriyyəyə girməyə başladı. XX əsirin 50-ci illərindən sonra hava daşımaları sahəsində yaşanan texnoloji inkişaf nəticəsində dəniz daşımaları öz əhəmiyyətini qismən itirməyə başlamışdır. Lakin son illərdə yüksək komfortlu yaxtaların istehsalı yeni bir dəniz səyahəti növü və xidməti meydana gətirmişdir. Ilk planlı səyahət hadisəsini reallaşdıran Tomas Kuk turist qrupunun səyahətini qatarla həyata keçirmişdir. Bu dövrdə Avropa ölkələri dəmiryolu daşımalarına daha böyük əhəmiyyət verirdilər və 1920-ci illərdən sonra dəmiryolu çəkilişlərinin böyük maliyyə qaynaqları tələb etməsi nəticəsində dəmiryollarının salınması işini əsasən dövlətlər həyata keçirirdilər. II Dünya müharibəsindən sonra əhəmiyyətini itirməyə başlayan dəmiryolu nəqliyyatı, 1980-ci illərin sonundan etibarən yenidən əhəmiyyət qazanmağa başlamış, qatarların rahatlığı və sürətləri artırılmış, dəmiryolu şəbəkələri inkişaf etməyə başlamışdır. Bir çox ölkələrdə, xüsusilə Yaponiya və Fransada ilk dəfə olaraq təxminən təyyarə sürəti ilə hərəkət edən ekspress lokomotivlər istifadəyə verilməyə başlanmışdır. Turist daşımalarında hava yolu nəqliyyatının əhəmiyyət qazanmağa başlaması ilə birlikdə, digər nəqliyyat vasitələri öz əhəmiyyətlərini qismən itirməyə başlamışlar. Hava daşımalarının inkişaf tarixinin mühüm hadisələrindən biri, 1927-ci ildə reallaşan ilk qitələrarası təyyarə səfəridir. Sərnişin daşıma məqsədi ilə həyata keçirilən ilk təyyarə səfəri 1936-cı ildə reallaşdırılmışdır. Bundan başqa, 1958-ci ildə Boing firmasının ilk dəfə reaktiv mühərrik texnologiyasının sərnişin təyyarələrində istifadə etməsi hava daşımaları sahəsində bir dönüş nöqtəsinin yaşanmasını təmin etmişdir. Bundan başqa İkinci Dünya müharibəsindən sonra qalan hərbi təyyarələrin sərnişin daşımalarında istifadə edilməyə başlanması, turizmin inkişafına əhəmiyyətli dərəcədə təsir etmişdir. Elmi-texniki inkişaf, yalnız daşıma vasitələrinin yox, turizmlə bağlı olan digər sahələrin də sürətlə inkişaf etdirilməsinə stimul vermişdir. 14

15 Çatdırma və daşıma sahəsindəki texnoloji inkişafın nəticəsi olaraq vaxta qənaət edilməsi turizm proseslərinə yeni nəfəs vermişdir. Məsələn, 1950-ci illərdə 6 saat davam edən təyyarə səfərləri indiki vaxtda iki dəfə azalaraq təxminən üç saatlıq bir zamanda reallaşdırıla bilir. Son illərdə təyyarə istehsalı texnologiyasında baş verən inkişaf nəticəsində turların reallaşdırılması zamanı sərnişin tutumu çox olan, sürətli və komfortlu təyyarələrdən daha çox istifadə edilir. Daha əvvəlki illərdə təyyarə ilə reallaşdırılan səyahətlərin sayı digər nəqliyat vasitələri ilə müqayisədə nisbətən az idisə, bu gün hava yolu daşımaları ön sıralara keçməyə başlamışdır. Hava yolu daşımalarının verdiyi üstünlüklər səyahət agentliklərinin məhsullarının çeşidlərinin genişlənməsinə və keyfiyyətinin artmasına səbəb olmuşdur. Qısa məsafələrə və kiçik qrupların daşınmasında istifadə edilən aşağı tutumlu təyyarələrin istifadə edilməyə başlanması hətta əvvəllər turizm bölgəsi sahəsinə aid edilməyən bölgələrə səfərlərin təşkil edilə bilməsi imkanlarını xeyli artırmışdır illər arası Beynəlxalq Turizm Fəaliyyətləri cədvəli İllər Turist sayı (Milyon) Turizm gəliri (Milyard USD)

16 Illər İllik artım %-lə İllik artım %-lə ,3 7 Qaynaq: WTO Ümumdünya Turizm Təşkilatı (2011) Texnoloji inkişaf yalnız hava yolu nəqliyyatının inkişaf etdirilməsi ilə məhdudlaşmır. Məsələn, avtomobil yollarının inkişafı, fərdi qaydada səyahət etmək istəyən turistlərin səyahət və yerdəyişmə imkanlarını xeyli artırmışdır. Eyni zamanda avtomobil kirayəsi xidmətlərinin geniş yayılması, səyahət edilən bölgələrin daha çox gəzilə bilməsi imkanını yaratmışdır. Sərnişin avtobuslarının istehsal texnologiyalarında təmin edilən yeniliklərlə sürət, təhlükəsizlik və rahatlıq imkanları əsaslı surətdə artmışdır ki, bu da turizmin inkişafını təmin edən faktorlardan biridir. İnformasiya mübadiləsi texnologiyasında yaşanan inkişaf, turizm biznesində İKT-dən geniş istifadə edilməsi isə, səyahət agentliklikləri ilə yanaşı turizm xidməti təklif edən digər müəssisələrlə qarşılıqlı ünsiyyət imkanlarını sürətləndirmiş və genişləndirmiş, əlaqələri daha etibarlı hala gətirmişdir. Məsələn, telefon, faks, elektron məktub və internet vasitəsilə həyata keçirilən tədbirlər xeyli asanlaşmış və bu səbəblə ünsiyyət imkanları son dərəcə sürətlənmişdir. Bu imkanlardan həm səyahət agentliklikləri həm də turistlər əhəmiyyətli şəkildə faydalanmaqdadırlar. İndiki vaxtda turizm sahəsində istifadə edilən texnologiyalar və internet vasitəsilə turistlər yaşadıqları yerdən çıxmamaq şərtilə yerləşmə 16

17 müəssisəsindən otaq almaq, istədikləri turizm bölgəsindəki əyləncə xidmətlərini sifariş etmək, bir çox məhsulu canlı olaraq seçmək imkanı əldə ediblər. Turizm xidmətlərini satın almaq üçün həmin xidmətlərin fərdlərin bəzi turizm tələbatlarını ödəyə bilməsi tələb olunur. Tədqiqatlar göstərir ki, əsasən fiziki, təhlükəsizlik, istehlak, maliyyə və ictimai tələbatları ödənilmiş fərdlər daha çox turizm məhsulu alırlar. Rifah səviyyəsinin artması, iş şəraitinin asanlaşması, iş saatlarının azalması, tətil günlərinin çoxalması və əmək prosesinin avtomatlaşdırılması nəticəsində insanlar boş vaxtlarını istirahət etməyə, gəzməyə, əylənməyə sərf etməyə meyllidirlər. Həftəsonu istirahət günlərinin sayının artması, böyük yaşayış yerlərinə yaxın ərazilərdə olan yerləşmə müəssisələrinə olan tələbatı xeyli artırır. Məsələn, Azərbaycanda bəzən bayram günlərinin həftəsonu istirahət günləri ilə üst-üstə düşməsi nəticəsində insanların turizm proseslərində iştirak imkanlarını artırır ki, bu da turizm bölgələrinə turist axınlarını stimullaşdırır. Ən çox səfər edilən on turizm destinasiyası cədvəli. cədvəl Sıra sayı Destinasiya Gələn turist sayı 1 Fransa 75,110,000 2 Ispanya 53,618,000 3 ABŞ 46,124,000 4 Çin 41,857,000 5 Italya 37,108,000 6 Ingiltere 27,190,000 7 Hon Konq 21,862,000 8 Meksika 20,634,000 9 Almaniya 20,100, Avstriya 19,473,000 17

18 Turizmdən ən çox gəlir əldə edən ilk on ölkə cədvəli Sıralama Destinasiya Turizm gəliri (Milyon USD) 1 ABŞ 74,537 2 Ispanya 45,227 3 Fransa 40,851 4 Italya 35,701 5 Almaniya 27,730 6 Ingiltərə 27,321 7 Çin 25,797 8 Türkiyə 15,904 9 Avstriya 15, Avstraliya 13,033 Dünyanın əksər ölkələrində həftəlik iş saatlarının 42 saatdan otuz saata endirilməsi həftəsonu istirahət günlərinin iki günə çatdırılması, hətta bəzi ölkələrdə həftəlik tətilin üç gün müəyyən edilməsinin müzakirə edildiyi indiki vaxtda baş verən bu dəyişikliklər turizmin inkişafına müsbət istiqamətdə ciddi təsir edir. Turizmdə ən çox pul xərcləyən ilk on ölkənin cədvəli Sıralama Ölkə Xarici turizmə xərcləmələr (milyon USD) 18

19 1 Almaniya 59,675 2 ABŞ 55,855 3 Yaponiya 43,792 4 Ingiltərə 29,737 5 Fransa 22,328 6 Italya 16,419 7 Avstriya 13,687 8 Rusiya Federasiyası 12,599 9 Hollandiya 12, Kanada 11,220 Dünyada turist səfərləri və turizmdən gələn gəlirlər cədvəli. Illər Turist sayi (min adam) Turizm gəlirləri (milyon dollar)

20 Turizmdə turoperator və turagentlik fəaliyyətinin ümumi prinsipləri Turların tərtibi, formalşdırılması, kompletləşdirilməsi, proqramlaşdırılması və satışı ilə məşğul olan təşkilat və müəssisələr turizm-ekskursiya müəssisələri adlanırlar. Praktiki həyatda turizm müəssisələri müxtəlif cür adlandırıla bilərlər: turizm bürosu, səyahət bürosu, turizm agentliyi və s. Lakin ümumi halda turizm müəssisələri turizm bazarında reallaşdırdıqları sahibkarlıq fəaliyyəti baxımından iki qrupa bölünürlər: 1. Turoperatorlar; 2. Turagentliklər. Turoperator və turagentlik terminləri turizm firması və ya turizm kompaniyasının turizmdə sahibkarlıq fəaliyyətinin istiqamətlərini müəyyən edir. Bəs bu terminlərin mahiyyəti nədən ibarətdir? Turizm məhsulu səyahət, bərpa, istirahət və s. turizm prosesləri zamanı turizm xidmətləri istehsalı prosesində bu və ya digər formada iştirak edən və turistlərə xidmət göstərən müəssisələrin iş və xidmətlərindən formalaşdırılır. Bu tip müəssisələrə nəqliyyat firma və kompaniyaları, mehmanxanalar, restoranlar, 20

21 kafelər, ekskursiya firmaları, muzey və sərgi salonları, attraksion parkları, əyləncə müəssisələri, şou-biznes, kino, video müəssisələri, ehtiraslı oyun və əyləncə müəssisələri, idman və kurort təşkilatları, və s. aid edilir. Bir sözlə, turizm məhsulunun formalaşmasında iştirak edən və tələb edilən xidmətləri göstərən hər bir müəssisə bu qrupa daxil edilə bilər. Turizm məhsulunun komplektləşdirilməsi, yəni, tur adlanan xidmətlər paketinin formalaşdırılması ilə turoperator məşğul olur. Turoperatorlar (bəzi ölkələrdə onları tur təşkilatçıları da adlandırırlar) müştəri və ya turistlərin fərdi tələbatlarından asılı olaraq müxtəlif xidmətlərdən ibarət olan diferensiallaşdırılmış turizm məhsulu istehsal edirlər. Turagentliklər isə turistlərə kompleks şəkildə turizm məhsulu (inklyuziv turlar), yaxud, sərbəst seçilmiş xidmətlər (sifarişli turlar) təklif edirlər. Deməli turoperatorlar turistlər üçün turları komplektləşdirən və xidmətlər kompleksi formalaşdıran təşkilatdır. Turoperator turist marşrutlarını tərtib edir, xidmət istehsalçıları ilə əməkdaşlıq edərək marşrutları xidmətlərlə zənginləşdirir, tərtib etdikləri turları yaymaq üçün müxtəlif reklam-informasiya tədbirləri həyata keçirir, turların qiymətini kalkulyasiya edərək hesablayır, turların turistlər tərəfindən realizə edilməsi üçün onları turagentliklərə verir. Turagentlik turoperator tərəfindən komplektləşdirilmiş və formalaşdırılmış turların satışı ilə məşğul olan vasitəçi turizm müəssisəsidir. Turagentlik turoperatorlardan hazır turları alır və onları istehlakçılara satır. Turagentliklər aldıqları turlara çıxış nöqtəsindən ilkin təyinat nöqtəsindəki yerləşmə müəssisəsinə və ilkin yerləşmə müəssisəsindən çıxış nöqtəsinə yerdəyişməni əlavə edir. Turizm müəssisələri olan turoperator və turagentliklərin turizm bazarında əsas rolları bir-birindən zaman və məkanca kifayət qədər aralı olan turizm xidmətləri istehsal edən subyektlərlə, turizm xidmətlərini istehlak edənlər arasında əlaqə yaratmaqdan ibarətdir. Eyni zamanda bu proses spesifik turizm biznesi fəaliyyətidir. Bu prosesdə həm də turizm xidmətləri təklif edənlərin düzgün 21

22 seçilməsi vacib məsələdir. Seçim edərkən əsas kriteriya kimi onların turizm bazarını, turizm biznesini, turizm bazarı və biznesinin xüsusiyyətlərini, onların idarə edilmə üsullarını və inkişaf etdirilməsini peşəkarcasına bilmələri götürülməlidir. Turizm müəssisələrinin əsas funksiyaları aşağıdakılardır: -komplektləşdirmə funksiyası; -servis funksiyası; -təminat funksiyası. Komplektləşdirmə funksiyasının mahiyyəti turoperatorlar üçün turun müxtəlif çeşidli xidmətlərdən formalaşdırılmasından ibarətdir. Təşəbbüskar turoperatorlar üçün isə bu funksiya reseptiv turoperatorların təklif etdiyi turlardan, kombinə edilmiş turlar komplektləşdirməyi bildirir. Turagentliklər üçün isə bu funksiya tur paketinin nəqliyyat, digər xidmət təklif edən müəssisələrin xidmətləri ilə komplektləşdirmədə əks olunur. Servis funksiyası. Təbii olaraq turizm müəssisələrinin əsas funksiyaları turistlərə xidmət göstərməkdən ibarətdir. Turun satışı zamanı, marşrutda, müəssisənin ofisində turistlərə xidmət göstərilməsi bu funksiyanın mahiyyətini təşkil edir. Təminat funksiyası. Turizm müəssisələri turistlərə dəyəri əvvəlcədən ödənilmiş, şərtləşilmiş və ya razılaşdırılmış sayda, keyfiyyətdə və səviyyədə xidmətlər göstərilməsi barədə təminat verirlər. Turizm müəssisələri turistə satılmış xidmətlərin keyfiyyəti barədə təminat verir və həmin xidmətlərin kim tərəfindən (turoperator və ya üçüncü şəxs) göstərilməsinə baxmayaraq Beynəlxalq və Azərbaycan qanunvericiliyinə əsasən məsuliyyət daşıyırlar. Bu məsuliyyət istehsalşı və istehlakçı arasında bağlanmış müqavilənin şərtləri ilə müəyyənləşdirilir. Adətən turoperator, turagentliyə nisbətən daha böyük firmadır. Turoperatorların əsas ofisi və bir neçə filialı (agentliklər şəbəkəsi) olur. Bir çox böyük turoperatorların dünyanın bir çox ölkələrində agentlik şəbəkəsi mövcuddur. 22

23 Öz fəaliyyətini daha geniş coğrafiyada yaymaq məqsədilə böyük turoperatorların öz agentlik şəbəkəsi olmasına baxmayaraq istehsal etdikləri turizm məhsulunu satmaq məqsədilə digər müstəqil turizm firmaları ilə agentlik müqavilələri bağlayırlar. Turoperatorun nə qədər çox tərəfdaşı-turagentliyi olsa, onun fəaliyyəti nə qədər çox ölkə və region ərazisində yayılsa, satılan turizm məhsulunun və müştərilərin sayı bir o qədər çox olar, gəliri artar, fəaliyyətin səmərəlilik göstəricisi yüksələr Turoperator və turagentliklərin turizm bazarda fəaliyyətinin əsas məqsədi və vəzifəsi Turoperator və turagentliklərin bazarda fəaliyyətinin əsas məqsədi və vəzifəsi turizm bazarında dayanıqlı, sabit mövqe tutmaq və sabit gəlirlər əldə etməkdən, turizm bazarının diferensasiyası və seqmentləşməsinin nəticəsi olaraq müəyyən qrup istehlakçılara, yəni, seqmentə sahib olmaqdan ibarətdir. Turoperator və turagentlikliklərin fəaliyyətində ümumi istiqamət turizm məhsulu istehsal etmək və onu realizə etmək olsa da, onlar arasında müəyyən fərqlər də mövcuddur. Bu fərqlər aşağıdakılardan ibarətdir: 1.Gəlirlər sisteminə görə fərq: Turoperator müəyyən turizm məhsulu alır və onların gəlirləri turun alış qiyməti ilə satış qiyməti arasındakı fərqdən formalaşır. Çox vaxt turoperator ayrıayrı xidmətlər alaraq onlardan öz qiymət siyasətinə əsasən kompleks tur formalaşdırır. Bu zaman turagentlik pərakəndə satıcı kimi çıxış edir, onun gəliri başqasının məhsulunun satışından əldə edilən komission hesabına formalaşır. Turagentlik turoperatorların və xidmət təklif edən subyektlərin turizm məhsullarını (çox vaxt ayrıca xidmətlər-aviabiletlər, mehmanxana nömrələri və s.) onların real qiymətləri ilə realizə edir. 2.Turizm məhsulunun mənsubiyyətinə görə fərq: Turoperator həmişə satış üçün turizm məhsulu ehtiyatına malik olur, turagentlik isə müəyyən xidmətləri turoperatordan yalnız real alıcı olanda alır. Deməli turoperatorlar sərbəst halda tur formalaşdırır və istənilən vaxt həmin 23

24 məhsulları istehlakçıya təklif edir. Turagentlik isə turizm məhsulunu konkret müştəri marağı yarandıqda əldə edir. Turagentlik fəaliyyəti turizmdə geniş yayılmış biznes növüdür. Müasir turizm bazarında mövcud olan güclü rəqabət, turizm firmalarını müxtəlif istehlakçı qrupları arasında mövcud olan fərqləri nəzərə almaqla, real tələbə uyğunlaşmaq hesabına öz müştərilərini müəyyən etməyə cəhd edirlər. Ona görə əksər turizm firmaları turagentlik kimi müştərilərlə birbaşa əlaqə qurmağa daha çox üstünlük verirlər. Turagentlikliklərin əsas məqsədləri aşağıdakılardan ibarətdir: *mövcud olan bütün turlar, kurortlar, turizm mərkəzlərində istirahət və səyahət imkanları barədə geniş məlumat vermək; *reklam vasitəsilə bu məlumatların hərəkət etdirilməsini təmin etmək; *turizm məhsulunun satışını müasir ticarət metodları əsasında həyata keçirmək və bu zaman turizm bazarının spesifikliyini, xüsusiyyətlərini nəzərə almaq. Turizm agentliklərinin aşağıdakı müxtəlif formaları ola bilər: - komission mükafatlandırma əsasında turoperatorların formalaşdırdığı turların satışı ilə məşğul olan turagentliklər; - trans-turların təşkili ilə məşğul olan turizm-nəqliyyat agentlikləri. Burada nəqliyyat müəssisələri ilə (tranzit-aviasiya təşkilatları, aviakompaniyalar, dəmir yolları, və s.) müştərək müəssisə yaratmaq perspektivləri meydana çıxır. Müxtəlif daşıma müəsssisələri ilə nəqliyyat biletlərinin satışı üzrə əldə edilmiş razılaşmalar da agentliklik fəaliyyəti kimi qəbul edilə bilər; - turoperator nəzdində turagentlik (realizə bürosu). Bu tip turagentliklər əsasən öz turoperatorunun formalaşdırdığı, bəzən isə digər turoperatorlardan aldığı turların satışı ilə məşğuldur. Ixtisaslaşma istiqamətinə görə turagentliklər aşağıdakı kimi qruplaşdırılırlar: -geniş profilli turagentlikliklər. Bu tip turagentliklər istənilən tip turistlərə, o cümlədən məzuniyyətdə, ezamiyyətdə olan qruplara kompleks xidmətlər göstərir. 24

25 -ixtisaslaşmış turagentlikliklər. Bu tip turagentlikliklər daha geniş yayılmışdır. Onlara misal olaraq kommersiya turagentliklərini misal göstərmək olar. Bu turagentliklər əsasən işgüzar səfərlərin satışı üzrə ixtisaslaşırlar. Bəzi turagentliklər isə əsasən istirahət turlarının satışını təşkil edir. Istirahət turlarının satışı üzrə ixtisaslaşmış turagentliklər adətən geniş çeşid xidmətlər təklif edir, kruizlər, kurort bölgələrinə paket turlar, məhşur əyləncə və istirahət mərkəzlərinə turlar satırlar. Gündəlik praktikada turoperator və turagentliklərin fəaliyyətlərindəki fərqləri müəyyən etmək kifayət qədər mürəkkəbdir, çünki, onlar əsasən oxşar fəaliyyətlə məşğul olur və oxşar məsələləri həll edirlər. Bəzən turizm müəssisəsi eyni zamanda həm turoperator, həm də turagentlik kimi fəaliyyət göstərə bilər. Belə ki, turoperator turizm məhsulu tərtib edir və onu turistlərə və digər turagentliklərə satır. Eyni zamanda həmin turoperator, turagentlik kimi başqa turoperatorlardan əldə etdiyi turizm məhsullarının satışı ilə məşğul ola bilər. Turizm sənayesinin intensiv inkişafı, rəqabətin yaranması və güclənməsi turoperatorların strukturuna ciddi təsir etdi və onların ixtisaslaşması istiqamətlərini müəyyən etdi. Fəaliyyət növünə görə turoperatorlar aşağıdakı kimi təsnifləndirilirlər: 1.Kütləvi bazar turoperatorları. Bu turoperatorlar çoxlu sayda turpaketlərin satışı ilə məşğul olurlar. Bu zaman onlar turistləri müəyyən təyinat yerlərinə, əsasən kütləvi turizm mərkəzlərinə çatdırmaq üçün çarter reyslərindən istifadə edirlər. 2.İxtisaslaşmış turoperatorlar. Belə turoperatorlar müəyyən turizm məhsulu və bazar seqmenti (müəyyən ölkələrdə, müəyyən turizm növlərində) üzrə ixtisaslaşırlar. Öz növbəsində belə turoperatorlar aşağıdakı qruplara bölünürlər: a).xüsusi maraq turoperatoru (məsələn, idman-əyləncə turizmi, safari turları və s.); b).xüsusi yer turoperatoru (məsələn, Türkiyə, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və s.); 25

26 c).xüsusi yerləşmə müəssisəsi turoperatoru (məsələn, istirahət evləri, turizm bazaları və s.); d).müəyyəm müştəri turoperatoru (məsələn, gənclər, biznes-turlar, ailəvi turlar və s.); e).müxtəlif nəqliyyat vasitəsi istifadə edən turoperatorlar (kruz gəmiləri, avianəqliyyat, dəmiryolu və s.) Fəaliyyət yerinə görə turoperatorlar aşağıdakı kimi qruplaşdırılır: 1.Yerli turoperatorlar. Onların təklif etdiyi turpaketlər əsasən ölkə hüdudlarında realizə edilir. 2. Çıxış turoperatorları. Bu turoperatorlar öz məhsullarını əsasən xarici ölkələr üçün tərtib edirlər. 3.Qəbul operatorları. Bu turoperatorlar təyinat yerlərində fəaliyyət göstərirlər və gələn xarici turistləri başqa turoperator və ya turagentliyin mənafeyi naminə qəbul edir və onlara xidmət göstərirlər. Xidmət göstərdikləri turistlərin sayına görə turoperatorlar hiper, böyük, orta və kiçik turoperatorlara bölünürlər. Bundan başqa, turoperatorlar ümumi şəkildə təşəbbüskar və reseptiv turoperatorlara bölünürlər. Təşəbbüskar turoperatorlar qəbul edən tərəflə, yaxud birbaşa turizm müəssisələri ilə ilkin razılaşma əsasında turistləri başqa ölkə və ya turizm bölgəsinə göndərən müəssisələrdir. Onların turizm məhsulu satan digər turizm agentliklərindən fərqi, tuurizm məhsulu komplektləşdirməyindədir. Həmin turizm məhsulları ÜTT-nin normalarına görə ən az üç xidmətdən ibarət olmalıdır: 1. yerləşmə; 2. daşıma; 3. bu xidmətlərlə əlaqəsi olmayan digər istənilən xidmət (əyləncə, ekskursiya, qidalanma və s.). Klassik təşəbbüskar turoperatorlar mürəkkəb marşrutlu turlar tərtib edirlər. Bu zaman onlar turu, marşrut boyu yerləşən xidmət istehsalçılarının təklif etdiyi xidmətlərdən komplektləşdirir, ilkin çıxış nöqtəsindən yerdəyişməni təşkil edir və 26

27 marşrut daxilində turistlərin daşınmasını təmin edir. Belə turoperatorlara çıxış və yerli turoperatorlar aid edilir və onlar əsasən daxili turistləri digər xarici regionlara göndərməklə məşğul olurlar. Reseptiv turoperatorlar adətən turistlərin qəbul edilməsi ilə məşğul olurlar. Onlar turları və xidmət proqramlarını turistlərin qəbul edilməsi və onlara xidmət göstərilməsi yerində komplektləşdirirlər. Bu zaman xidmət təklif edən müəssisələrlə (mehmanxanalar, qidalanma müəssisələri, əyləncə müəssisələri və s.) birbaşa bağlanmış müqavilələdən istifadə edilir. Həyata keçirilən bu fəaliyyət turopereytinq hesab edilir. Turopereytinqə qəbul və daxili turizm üzrə ixtisaslaşmış turoperatorlar aid edilir və onlar öz vətəndaşlarının qəbulu üzrə də xidmətlər göstərirlər. Məlumdur ki turoperatorların fəaliyyətinin əsasını xidmət proqramı ilə təmin edilmiş turların tərtib edilməsi təşkil eidr. Bu məhsul turoperatorun istehsal etdiyi, bazara çıxardığı və turagentlik şəbəkəsi vasitəsilə realizə edilən əsas turizm məhsulu hesab edilir. Turizm məhsulu spesifik məhsul olub, tərkibi aşağıdakı elementlərdən ibarətdir: -xüsusi tərtib edilmiş marşrut; -təsdiq edilmiş xidmət proqramı olan tur; -əlavə təklif edilən xidmətlər; -turizm xidmətlərinə uyğun olan məhsullar. Turoperator istehsal etdiyi turizm məhsulunun satılmasını təmin etmək üçün keyfiyyətə diqqət etməli və bazarda tələbatları ödənilməmiş seqmenti tapmağa çalışmalıdır. Bu, spesifik milli dəbə əsaslanan, milli xüsusiyyət, yaş həddi ilə bağlı olan, səyahətin mahiyyətini əsas götürən və s. xarakterli seqment ola bilər. Spesifik turizm məhsullarının istehlakçıları olan belə qruplar adətən uyğun tələbatlara malik olur, oxşar xarakterli xidmətlər istehlak edirlər. Bu xüsusiyyət onunla izah edilir ki, oxşar, universal xidmət təklif edən müəssisələr və universal turlar demək olar ki, olmur. 27

28 Turizm müəssisələrinin istehsal etdikləri və bazara çıxardıqları məhsullar kifayət qədər özünəməxsus xüsusiyyətlərə malik olub, digər sahibkarlıq fəaliyyəti sahələrinin təklif etdiyi məhsullardan əsaslı şəkildə fərqlənir. Turagentlik ilə bağlı sadalanan məlumatlardan belə görünə bilər ki, onunla bağlı hər şey aydındır: əksər turizm agentliyi üçün satış obyekti turistlərin yerləşmə müəssisələrində yerləşdirilməsi xidməti ilə birləşdirilmiş nəqliyyat xidmətləridir (dəniz, hava, avtomobil və s.). Bir çox turagentliklər qeyd edilən xidmətlərlə yanaşı turistlərə sığorta polisi, çanta və çemodan satır, onların pasport üçün fotoşəkillərini çəkir, onlara viza alır və s. Eyni zamanda nəzərə almaq lazımdır ki, mehmanxanada yer, təyyarə bileti, kruiz gəmisində kayutun satılması barədə danışanda söhbət turagentliyin turistə tələb olunan yeri əldə etmək üçün yardım etməsindən gedir. Bu zaman turist aldığı yer və ya nömrəni müvəqqəti istifadə edir, faktiki olaraq bütün qeyd edilənləri kirayəyə götürür. Turoperator mahiyyət və keyfiyyətcə bir-birinə uyğun olan xidmətlərin seçilməsi və komplektləşdirilməsində turistə yardım edir. Bundan başqa, turoperator yerləşmə və nəqliyyat müəssisələrindən topdansatış yolu ilə istehlakçılar üçün aldığı xidmətlərin qiymətinin pərakəndə qiymətlərə nisbətən xeyli aşağı salınmasına nail olurlar. Onlar birlikdə bu xidmət və məhsulları istehlakçılara çatdırırlar. Dünya təcrübəsi və turizm haqqında qanunlara görə turizm məhsulu yalnız xidmətlər yığımı və onlardan istifadə hüququ deyil, daha mürəkkəb, bizim hələlik vərdiş etmədiyimiz məhsul kimi maddi məhsullardan, hüquqlardan, iş və xidmətlərdən, informasiyalardan, intellektual mülkiyyətdən və qeyri-maddi nemətlərdən təşkil olunur. Deməli turizm məhsulu turistlərin səyahəti müddətində onların istehlak tələbatlarını ödəyən madi (istehlak əşyaları) və qeyri-maddi (iş və xidmətlər) istehlak dəyərlərinin məcmusundan ibarətdir. Turizm müəssisələrinin mühüm funksiyalarından biri də beynəlxalq turizm bazarında fəaliyyət göstərərək öz məhsullarını həmin bazarda realizə etməkdən ibarətdir. Beynəlxalq turizm bazarında xeyli miqdarda turoperator fəaliyyət 28

29 göstərir. Onlar bu bazarda kiçik və orta səviyyəli müəssisələr, həmçinin böyük korporasiyalar qismində iştirak edirlər. Qeyd etmək lazımdır ki, tur və transtur biznesi orta və kiçik biznes hesab edilir. Digər biznes sahələrində olduğu kimi beynəlxalq turizm sahəsində fəaliyyətə, yeni, yüksək xidmət standartlarının, texnologiyaların yaradlması və yayılmasına böyük turizm kompaniya və korporasyaları ciddi təsir edirlər. Dünyanın əksər regionlarında öz müəssisələrini və ya onların filiallarını yaratmış mehmanxana şəbəkələri ilə yanaşı bir çox regionlarda filialları olan turizm kompaniyaları da turizm siyasətini təşkil və idarə edirlər. Bundan başqa turizm bazarının inkişafına turoperator və turagentliklərin müxtəlif səviyyəli təşkilat və birlikləri, müstəqil turizm assosiasiyaları da ciddi təsir edirlər. Son illər nəhəng turizm kompaniyalarının kapitalının xarici turizm bazarlarına daxil olması xarakterik hal hesab edilir. Xüsusilə, Avropada kapitalın sərbəst hərəkətini nəzərdə tutan və təmin edən vahid bazar sisteminin tətbiq edilməsi bu prosesin daha intensiv xarakter almasına imkan verəcək. Avropa ölkələrindən Hollandiya, Belçika, Avstriya, İspaniya, və s.-in turizm bazarlarında daha çox əcnəbi şirkətlər fəaliyyət göstərir. Əksinə, Fransa, Almaniya, Italiya və Ingiltərə kimi ölkələr isə xarici turizm firmalarının öz ölkələrinə buraxılması prosesinə daha konservativ yanaşırlar. Dünya və Avropada alman turoperatorları geniş yayılmışdır və onlar bir çox turizm kompaniyalarına nəzarət edirlər. Buna misal kimi TUİ konsernini göstərmək olar. Onun törəmə kompaniyası olan Terra rayzen Avstriyada, Ambassador turs İspaniyada, Avstriya Milli Aviakompaniyası ilə brgə müəssisəsi olan Turopa dünyada məhşuyr olan turizm müəssisələrindən hesab edilir. Konsern Niderlandın Arke raytsen kompaniyasının səhmlərinin 40%-nə, Fransanın Xorus turs kompaniyasının isə 46 %-nə sahibdir. Hal hazırda TUİ konserninin maliyyə dövriyyəsi 6,5 milyard alman markası həcmindədir. Almaniyanın ikinci böyük konserni olan NUR-turistik Hollandiya, Avsriya, və Belçikada firmalara sahibdir və bu konsernin illik maliyyə dövriyyəsi 29

30 4 milyard alman markası civarındadır. Bu konsern İspaniyanın İberojet firmasının səhmlərinin 25%-nə sahibdir. Məhşur alman kompaniyası İTS-in kapitalı İsveçrədə ( Kuoni firmasının səhmlərinin 51%-i), Niderlandda ( Holland interneyşnl firmasının səhmlərinin 25%-i), Belçikada ( San Interneyşnl firmasının səhmlərinin 91%-i), Ispaniyada ( Trevelplan firmasının səhmlərinin 56 %-i) yerləşir. Başqa məhşur turoperatorların səhmlərini də göstərmək olar: Amerikan Ekspress, Karlsson (ABŞ), Tomsonturopereyşn, Ouners ebroad qrupp, Ayrturs, Cook turism agensy (Böyük Britaniya), Nuvel Frontyer, Klub Meditteran, Voyaj (Fransa), Spays, Nordiks (Skandinaviya), İnterhoum, Kuoni (İsveçrə) və s. Inkişaf etmiş ölkələrdə daha böyük istehlakçı bazarını əhatə edən və bir-biri ilə rəqabət aparan bir çox turizm kompaniyaları fəaliyyət göstərir. Turizm agentliklikləri böyük və orta səviyyəli turizm firmalarının nəhəng realizə şəbəkəsidir və onlar Turizm məhsulları mağazası adlandlrıla bilər. Bu mağazada tur və səyahətlər, ekskursiya və gəzintilər, ekspedisiyalar, macəra yürüşləri, dəretmə səfərləri və s. əmtəələr satışa çıxarılır. Turizm sənayesi inkişaf etmiş ölkələrdə turizm firmalarının sayı əhalinin sayı ilə 1:10000 nəfər nisbətində olur. Bu kifayət qədər yüksək göstəricidir. Müxtəlif ökələrdə bu göstəricilər müxtəlifdir: İniltərədə 1:10000, ABŞ-da 1:14000, Belçikada 1:10000, Hollandiyada 1:13500, Fransada 1:11000, Almaniyada 1: Hal-hazırda bu göstəricilər optimal hesab olunur. Belə ki, bir tərəfdən kifayət qədər geniş turagentlik şəbəkəsi turizm məhsulu satışlarını istehlakçı satışı bazarına çevirir, digər tərəfdən, güclü rəqabət yaranır və bu rəqabət daha da sərtləşir, mürəkkəb forma alır. Ümumiyyətlə digər fəaliyyət sahələri kimi turizm sənayesində turagentlikturoperator fəaliyyəti yüksək peşəkarlıq və sənətkarlıq, texnologiyaları dərindən bilmək, marketinq və bazar təlimlərini dərindən bacarmağı tələb edir. Turizm sənayesində turagentlikliklər və turoperatorlar daim bu əsas momentlərə ciddi diqqət verməlidirlər: 30

31 -turizm müəssisəsinin gələcək fəaliyyəti, onun bazardakı yer uğrunda hansı səviyyədə, ardıcıllıqla, qətiyyəylə və bacarıqla mübarizə apara biləcəyindən asılıdır; -turizm bazarının konyukturu sabit deyil, köhnə imkanlar tükənə, yeni imkanlar isə əksinə, dəyişə bilər; bir faktı dərk etmək lazımdır ki, hər hansı zaman kəsiyində turizm firması müəyyən bir məhsulu müvəffəqiyyətlə sata bilirsə, bu o demək deyil ki, həmişə belə davam edəcək. Ona görə də daimi olaraq yeni imkanlar axtarılmalı, yeni turizm məhsulları tərtib edib bazara çıxarılmalıdır; - turizm müəssisələri müasir dövrdə əvvəllərə nisbətən daha çox biliklərə sahib olmalı, hadisələrə daha çevik reaksiya verməli, daha səmərəli fəaliyyət göstərməli, bir sözlə, həmin müəssisələr peşəkarlıq nümayiş etdirməlidir. Turizm məhsulları satmaq, turistlərə peşəkar tövsiyyələr vermək, sifariş qəbul etməkdən daha vacib və mürəkkəb işdir; -ən yaxşısı bazarda daha keyfiyyətli və yüksək gəlir gətirən məhsul üzrə ixtisaslaşmaqdır; -müəssisə daim öz məhsulunun yenilənməsi barədə düşünməli, xidmət proqramının tərkibini müntəzəm dəyişməli və təkmilləşdirməli, məhsulları diversifikasiya etməli, müştərilərin tez-tez dəyişən tələbatlarını izləməli, dəb və bazar meyllərini diqqətdə saxlamalıdır. II FƏSİL: Səyahət agentliklərinin turizm məhsulunun satışında rolu Səyahət agentlikləri turizm məhsulunun istehsalçısı ilə son istehlakçılar arasında ünsiyyətin təmin edilməsi funksiyasını yerinə yetirən və bu prosesdə tələb edilən xidmətlər göstərən turizm müəssisələridir. Səyahət agentliklərinin sayı 31