HAMSİNİN KARADENİZ KÜLTÜRÜNDEKİ YERİ Ve HAMSİ AVCILIĞININ TARİHSEL GELİŞİMİ. Prof. Dr. Ertuğ DÜZGÜNEŞ

Transkript

1 HAMSİNİN KARADENİZ KÜLTÜRÜNDEKİ YERİ Ve HAMSİ AVCILIĞININ TARİHSEL GELİŞİMİ Prof. Dr. Ertuğ DÜZGÜNEŞ Karadeniz Teknik Üniversitesi Deniz Bilimleri Fakültesi, Çamburnu, Sürmene, Trabzon Giriş Balıkçılık, tarihin ilk çağlarından günümüze kadar toplama ve avcılık metotları ile yiyecek üretiminin sağlanmasında etkin rol oynamıştır. Yapılan araştırmalarda, günümüzden 8000 yıl önce İberya yarımadasının kuzeyinde yaşayan insanların deniz balıkçılığı yaptıkları belirtilmektedir. Benzer bir şekilde M.Ö. 500 yıllarında Fenikeliler ve Kartacalılar ın ise açık deniz balıkçılığı yaptıkları, balık filetolarını saklayarak, Batı Akdeniz den Yunanistan a deniz balığı filetoları taşıdıkları bildirilmiştir Bu durum, balık avcılığı tarihinin çok eskilere gittiğini bize göstermektedir (Gordon, 1983; Karakaş, 2001). Hamsi balıkçılığının tarihi ile ilgili yazılı bilgiler ise oldukça eski olup, günümüze gelebilen ilk yazılı belge, Babil zamanına aittir. Diğer taraftan Phaidon Kukules yazmış olduğu Bizanslıların Yaşam ve Kültürü adlı eserinde o dönemde Boğaziçi'nde en fazla avlanan balıkların palamut, uskumru ve hamsi olduğunu bildirmiştir (URL 1). Marianna Yerosimos'un araştırmaları sonucunda Osmanlı dönemi boyunca hamsinin İstanbul'da çokça tüketildiği bilinmektedir. Ancak, 1764'e kadar hamsinin sadece tavasına ilişkin tariflere rastlanılmaktadır (URL2). Aşık Mehmet, 1598 yılında yayınlanmış olan Menaziru'lavalim adlı eserinde, yılları arasında Karadeniz kıyılarını gezerek Hamsi ile ilgili edinmiş olduğu bilgileri şöyle belirtmiştir: Trabzon denizinde, hamsin günlerinde, Trabzon halkının hamsini kelimesini değiştirerek habsi balığı dedikleri küçük bir balık avlanır. Trabzon'un halkının zarifleri, avamını habsi balığı diyerek alaya alırlar. Zira hamsin günlerinde bu küçük balığı avlayanlar, bunu küçük gemilerle avlayınca halka duyurmak için sesi 2-3 fersahlık yere ulaştıran bir boru öttürürler. Bu sesi duyanların ölüsi dirisine binup habsi balığı çıkmış diyerek başı açık yalınayak giderler. Ama ne var ki bu küçük balık hazmı zor, ağır bir yiyecektir. Ancak mahi-kuş (veya mâh-ı keş, üzüm şırası veya eski deyimle nardenk) denilen bir içecek ile hazm edilebilir. Tuhaflık buradadır ki, mahi-kuş kelimesinin adını bile duymayanlar da bu balık üzerine kırılmış gibi düşerler. Kış günlerinde bu küçük balığın kötü kokusundan evlere ve konaklara girilmez. Ayrıca bunun artıklarını yiyen tavuğun da eti kokar ve yenilmez hale gelir, kış günlerindeki yumurtasında bile o kötü koku hissedilir. (URL3). Trabzon a 1670 lı yıllarda seyahat eden Evliya Çelebi, bölge balıklarıyla ve özellikle de hamsiyle ilgili görüşlerini şöyle dile getirmiştir: "Beğenilen balıkları: Levrek balığı, kefal balığı gayet lezzetlidir. Bir karıştan uzun kırmızı başlı tekir balığı, uskumru balığı ve daha bin çeşit balıkları vardır. Amma bunların hepsinden fazla Lazların üzerine düştükleri, alışverişi hakkında kavga ettikleri hamsi balığı Bu balık, (kış mevsiminin 50 günlük bir bölümü) çıktığı için, hamsi balığı derler. Balığın çıkışını dellâllar halka haber verirler. Dellâlların bir çeşit mürves ağacından boruları vardır. Bir kere su urunca, Ahça çomakla bir mendil hamsi ver diye ince sırmalı mendillere balığı koyup giderler. Balığın suyu akarak giderken, bazıları suyun aktığına acıyarak, Bre balığın suyunu akıtıyorsun.. Suyuna bir pilavcık sallasana diye şaka ederler. Aynı zamanda şu beyitleri de söylerler: Trabzondur yerümüz, Ahça tutmaz elümüz, Hamsi paluk olmasa, Nice olurtu halumuz (URL 4). Evliya Çelebi, hamsinin diğer özelliklerini ise kendi bakış açışı ile şu şekilde belirtmektedir: "Bu balık bir karış, ince ve morca cilalı, gümüş gibidir. Faydası o derecedir ki, yedi gün devamlı yiyen kimsenin şehveti 7

2 1. Ulusal Hamsi Çalıştayı: Sürdürülebilir Balıkçılık Haziran 2010 son derece artar. Çok kuvvet verici ve hazımı kolaydır. Yemeğinde balık kokusu olmadığından, yiyene hararet vermez. Ağrı hastalığına tutulan adam yese şifa bulur. Bir evde yılan ve çıyan olduğu zaman, hamsi balığının başı tütsü edilirse kaçar (URL 4; URL 5). Darüşşafaka Müdürü Binbaşı Hüseyin Bey 1885 yılında yazdığı ders kitabında Karadeniz'de kalkan ve hamsinin en çok Trabzon ve Samsun vilayeti sahillerinde avlandığını ifade etmiştir. Trabzon vilayeti hakkında bilgiler veren 1888 tarihli salnamede, denizde avlanan ve satılan balıklar arasında hamsi, kalkan, mercan, mezgit, palamut, tekir, turna ve zargananın ilk sıralarda yer aldıkları belirtilmiştir (URL 6; URL 7). Karadeniz Kültüründe Hamsinin Yeri Ekmeğinden pilavına, buğulamasından ızgarasına, unundan yağına kadar çok geniş bir kullanım alanı bulunan ve fıkralara konu olan hamsi, Karadeniz yöresinin ve kültürünün sembolü haline gelirken kış mevsiminin yaklaşmasıyla yolları gözlenmekte ve yılda 3-4 ay boyunca bolca tüketilmektedir (URL8). Yöre ekonomisine önemli katkıları bulunan ve çok sayıda kişinin ekmek kapısı olan hamsinin faydaları çoktur (URL 9). Karadeniz de tarihsel olarak hamsi hamsidir. Karadeniz li için hamsi bir balıktır tanımı geçerli değildir (URL 10). Avcısı, satıcısı, lokantacısı, tüketicisi için hamsi hamsidir, balık değil! Balık değil de sanki başka bir canlıdır. Balık kimliğini asırlar önce aşmıştır. Hamsi kendisi küçük kültürü büyük bir balıktır. Çoğumuzun sandığı gibi yalnızca Karadeniz e özgü değil; pek çok denize yayılmış. Ne var ki, hiçbir yerde Karadeniz de olduğu gibi yöre halkının yaşamıyla bütünleşmiş değildir (URL 10). Hamsi yöre balıkçıları için bir temel geçim kaynağı olmakla kalmamış; bu denize komşu illerimiz için bir sembol haline gelmiştir. Hamsi, Karadeniz halkı dışındakilerin düş gücünü aşan çeşitlilikteki yemekleriyle de ünlü. Üstelik şöhreti yeni de değil. Ünlü gezgin Evliya Çelebi Seyahatnâme sinde hamsiye değinmeden edememiştir (URL 11). Ancak tarihlere geçmiş bu balık günümüzde tehdit altındadır (URL 12). Av gücündeki artış çok yönlü diğer tehdit unsurlarıyla birleşerek bu küçük balığı ve sembolü olduğu mizahı, kültürü tehdit ediyor Karadeniz uşağının hayatını saran hamsi ister istemez birçok kaleme konu olmuştur. Kısaca bunlara değinilecek olunursa; Hamsi yaşamın birçok alanımda büyük öneme sahiptir. Kısaca hamsi: hayat demektir. Karadenizlinin müzik, fıkra, edebiyat, folklor, siyaset, ekonomi, istihdam ve spor gibi güncel hayatının da vazgeçilmez bir parçası olmuş hatta adına hamsi FM diye radyo bile kurulmuştur. Hamsi, 2011 yılında Trabzon da düzenlenecek olan Avrupa Gençlik Olimpiyatlarının maskotu olarak tercih edilmiştir. Hamsi ve Karadeniz, Karadeniz folklorüne de konu olmuştur. Geleneksel Karadeniz horonunda denizin sakinliği yerini finalde hırçın denize bırakırken, erkek folklorcuların belindeki beyaz metaller hamsinin suda yansımalarını canlandırır. Günümüzde moda olan kolbastı oyununun en beğenilen kısımlarını hamsi av sahnelerinin canlandırılması ve hamsinin kıvraklığı oluşturmaktadır. Hamsi Balıkçılığının Geçmişi ve Bugünü Bilinen kayıtlara göre, Doğu Karadeniz Bölgesi nde balık avcılığı ekonomik olarak 2750 yıldan beri yapılmasına karşın, hamsi avcılığının ne zaman başladığı kesin olarak bilinmemektedir. Yöremizde ilk hamsi avcılığının, kürek ve yelkenlerle hareket eden küçük ahşap teknelerle yapıldığı bildirilmektedir. Av aracı olarak sürgülü serpme denilen, pamuk 8

3 ipliğinden örülmüş, serpmeler kol gücüyle atılıp çekilerek kullanılmaktaydı. Avcılık, bu serpmelerin mehtapsız gecelerde, tekne kenarından denize tutulan fanya ışığı na yükselen hamsinin üzerine atılması şeklinde yapılmaktaydı. Kayığın kenarından atılan bir serpme içinde, duruma göre kg kadar avlanan hamsiler, serpme kayığa yaklaştırılarak küçük kepçelerle kayığa alınmaktaydılar. Bu işlemlerin tekrarlanması ile her bir tekne, bir günlük av da ton kadar hamsi avlayabilmektedir. Birinci Dünya Savaşı ndan sonra hamsi avcılığına çevirme ağları nın girdiği görülmektedir. Bu ağların ilk kullanılan örnekleri 110 kulaç uzunluğunda, 15 kulaç derinliğinde olup, bu ağlarla körfez ve dalyan ağızlarına gelen hamsiler avlanmaktaydı. Zamanla bu ağların yerini kulaç uzunluğa, kulaç derinliğe kadar büyütülmüş pamuk ipliğinden örülmüş ağlar almıştır. Bu gırgırlar Doğu Karadeniz Bölgesi nde Hamsi Iğrıbı olarak isimlendirilmekteydi. Ne var ki, tamamen pamuk ipliğinden örülmüş ve halatları yörede oktun adı verilen kendirden yapılmış olan bu gırgır ağlarının, çabuk çürüyüp yıpranmaması için, her gün kurutulmaları ve bu gırgır ağlarının denize atılma ve çekilme işlemlerinin tamamen insan gücü ile yapılması gerekmekteydi. Bu ağlarla yapılan avcılıkta kullanılan tekneler 3 veya 4 çifteli adı verilen, m boyunda ağaç tekneler olup, geceleri yakamozdan, gündüzleri ise kızarıntıdan yararlanılarak balık sürüleri tespit edilerek her seferinde 4-5 ton kadar hamsi avlanması sağlanmaktaydı. İkinci Dünya Savaşı sonrasında teknolojinin hızlı gelişiminden balıkçılık da etkilenmiştir. Öncelikle naylon ağların ithal edilerek hamsi gırgırlarının yapımında kullanılması ile ağların her gün kurutulması problemi ortadan kaldırılmıştır. Aynı zamanda naylon ağların taşıma güçleri yüksek olduğu için ağların yarılma ve patlama sorunu da azaltılmıştır. Yedek ağlar bulunduğu için ağların yırtılan kısımlarının kolayca değiştirilebilmesi mümkün olmuştur. Öte yandan, balıkçı teknelerine motor gücü girdiği için, gerek teknelerin gerekse ağların boyu büyümüştür. Tekneler ahşaptan yapılan, m boyunda Kancabaş adı verilen tiplerdi. Kullanılan ağların altının motor gücüne dayanan vinçlerle basılması (çekilip büzülmesi) çelik halatları devreye soktu. Sentetik (naylon) ağ ve makine yanında dikey olarak sürüleri tespit eden Echo- Sounder (Balık bulucu) ithal edilmeye başlandı. Echo-Sounder. Balık bulucuların ithali ile gece ve gündüz avcılık sorunu ortadan kalktı. Hem gece hem de gündüz rahatlıkla av yapılabilir duruma gelindi. Balık bulucuları ile av miktarı hızla yükseldi. Bu nedenle taşıyıcı teknelere ihtiyaç duyuldu. Dolayısıyla her av teknesinin arkasında 1 veya 2 taşıyıcı tekne dolaşmaya başladı. Ancak av teknesinin balık sürülerini ararken taşıyıcı teknelerin de aynı seyri yapması büyük akaryakıt yakıt masraflarına neden oluyordu. Dolayısıyla taşıyıcı teknelerin av sarıldıktan sonra av gemisinin yanına gitmesi daha uygun olacaktı. Taşıyıcı teknelerle av teknesi arasındaki haberleşmenin sağlanması, avlanan avın gideceği limanın tespit edilmesi, pazarlayıcı kişi veya kuruluşlarla av teknelerinin veya taşıyıcı teknelerin haberleşmesi, öte yandan bir av teknesinin yoğun sürüleri bulduğunda diğer av teknelerine haber vermesi sorunu ortaya çıktı. Bu sorunun çözümü telsiz haberleşmesinin balıkçılığa girmesi ile çözümlendi. Günümüzde ise tüm gırgır, trol av teknelerinde ve taşıycı teknelerde bir adet 25 W luk VHF telsiz ve bir adet de 4-5 W luk CB (halk bandı) denilen telsiz bulunmaktadır. Bu gelişmeler sonucunda ağlar giderek büyüdü. Uzunluk 800 metreye, derinlik metreye ulaştı. Bu büyük ağların esintili veya akıntılı zamanda av teknesine çekilmesi sorunu doğdu. Bu sorun da Powerblock (ağ makarası) yardımıyla halledildi. Ağ makarası kullanımı ve ağların donanımlarında değişiklik yapıldı. Bu değişiklikle bocilik ağları, ağların baş tarafına alındı. 9

4 1. Ulusal Hamsi Çalıştayı: Sürdürülebilir Balıkçılık Haziran 2010 Bu teknolojik gelişmeler devam etti. Yalnız echo-sounderler kullanılırken bir taraftan daha gelişmiş echo-sounderler, diğer taraftan metrelik bir çemberi tanıyarak hamsi sürülerini gösteren Sonar lar devreye girdiler. Avcılığa echo-sounder ve sonarların girdisi ile av miktarı daha da arttı. Artık bir ağda ton değil, ton hamsi birden alınmaya başlandı. Taşıyıcı tekne ile av teknesi arasında ağ içinde tava edilen bu büyük miktardaki hamsiyi Roşi ağı ile taşıyıcı tekneye aktarma hem uzun zaman almakta, hem de hamsinin az da olsa ezilmesine neden oluyordu. Avlanan balığı taşıyıcı tekneye aktarmak için Fish pump adı verilen hidro-mekanik balık pompası devreye girdi. Bu balık pompaları tava edilmiş hamsiyi ağ içinden su ile birlikte almakta, daha sonra su ile hamsiyi ayıracak düzene gelmekte, su bir boru ile teknenin bir kenarından dışarıya atılırken, sudan ayrılmış hamsi taşıyıcı tekneye yüklenmektedir. Aynı araç taşıyıcı teknelerle limanlara getirilmiş olan hamsiyi eğer işlenmek için fabrikalara gidecekse dökme olarak, kamyonlara, kasalanacaksa kasalara nakletmek için kullanılmaktadır. Balık pompaları hem zaman hem de işgücü tasarrufu sağlamakta, işi önemli derecede kolaylaştırmaktadır ton hamsinin kovalarla taşıyıcı teknelerden kamyon veya kasalara nakli çok uzun zaman almaktadır. Avın artışı ile ahşap teknelerin yerini hemen tamamen sac tekneler almaya başladı. Teknelerde boy 64 m ye kadar ulaştı. Av teknelerindeki hızlı büyüme orkinos avcılığında da etkili olmuştur. Sonarlar ve benzeri elektronik cihazların kullanımı ve gece aydınlatma ihtiyacını karşılamak üzere ya büyük jeneratörler veya ikinci jeneratöre ihtiyaç duyuldu. Arzulanan elektriğin teknede elde edilmesi sonucu ambarlarda soğuk hava depoları ve derin dondurucular oluşturulma yoluna gidildi. Uzun süre denizde kalabilen, uzun menzil balıkçılığına geçen teknelerde özellikle kapalı ve sisli havalarda, kıyıdan uzak mesafelerde yön ve yer tayini için su üstü radarları teknelere monte edildi. Bu gelişmeler sonucunda; hamsi avı yapan balıkçı teknelerinde dayanıklı sentetik ağlar, güçlü çelik halatlar, ağların atılma ve toplanmasında ağ makarası ve gerekli mekanik donanım, balık sürülerini rahatlıkla bulabilecek echo-sounder ve sonarlar, boyları büyümüş yeteli fiziki alanları içeren sac tekneler, yer, yön ve haberleşmeyi sağlayacak sismik ve elektronik cihazlar hizmete girmiştir. Bu şekilde donanımlı hamsi gırgırları 1 Kasım-15 Nisan arası, havalar elverdiğince denizde, bozuk havalarda av yöresine yakın limanlarda olmak üzere yaklaşık 150 gün avcılıkla uğraşmaktadır (Çelikkale vd., 1993). Hamsi Avcılığında Kullanılan Av Araçları ve Bazı Özellikleri Hamsi Serpmesi Hamsi serpmesi, balık ağlarının ithalinin yapılmadığı ve ağ sanayinin Türkiye de kurulmadığı 1930 lu yıllarda kullanılan, fakat günümüzde geçerliliği kalmayan bir av aracıdır. Ağların elle örüldüğü yıllarda, bir gırgır ağının örülüp sezona hazırlanması oldukça zor ve çok pahalı olması nedeni ile hamsi ve çaça avı için bu tür serpmeler kullanılmaktaydı. Avlanma, genelde mehtapsız gecelerde fanya ışığında ağın hamsi üzerine atılması şeklinde yapılmaktaydı (Çelikkale vd., 1993). Orta Su Trolü Ağız açıklığı, yüksekliği 5 7 m arasında değişen ve dibe sürülmeden denizin değişik derinliklerinde yaşayabilen ve sürü halinde yer değiştiren balıkların avlanmasında 10

5 kullanılmaktadır. Yüzeye yakın bulunan hamsi, gümüş, çaça gibi pelajik balıklar avlanmaktadır (Taşdemir, 1997). Hamsinin geniş sürü oluşturmadığı dönemlerde avcılığının ortasu trolü ile yapılması av verimi ve boy kompozisyonunun başarısı açısından önemlidir (Erdem vd., 2007). Kapılı ve kapısız olmak üzere iki şekilde kullanılan ortasu trolünün iki tekne ile kapısız çekileni Karadeniz de yaygın kullanılır. Genellikle ortasu trolü avcılığı Samsun ili kıyı bölgesinde yapılmaktadır. Av sahası doğuda Terme batıda Yakakent ilçeleri ile sınırlı olmaktadır. (Erdem ve Erkoyuncu, 1997) tarafından yapılan çalışmada orta su trol ağının hamsi avcılığında gırgır ağına göre daha seçici bir av aracı olduğu bildirilmektedir. Şekil 1. Hamsi avcılığında kullanılan çift tekneli orta su trolünün çalışma biçimi (Zengin, 2003) Çevirme Ağları (Gırgır Ağları) Gırgır ağları, Çevirme ağları ve diğer ağlar içinde pelajik balıkların avlanmasında kullanılan en etkin av araçlarıdır. Gırgır ağlarıyla sürü oluşturan pelajik balıklar avlanılmaktadır. Çalışma biçimi olarak balık sürüsünün etrafının çevrilip hapsedilmesine dayanmaktadır. Bu çevirme hem yatay hem de dikey yönde olduğundan gırgır ağlarıyla avcılık oldukça verimli bir yöntemdir (URL 13). Gırgır ağları; balık sürülerinin önce çevrelerinin sarılması, daha sonra ağın altının büzülmesi sonucu kaçmalarını önleyerek avlamayı sağlayan ağlardır. Öncelikle yeri belirlenen sürünün etrafı çevrilmekte, daha sonra ağın altı büzülerek kapatılmak sureti ile kaçmaları önlenerek avlanmaktadır (Çelikkale vd., 1993; Şekil 2). Şekil 2. Gırgır ağlarının kullanımı (URL 13). Daha çok yakın avlanma yapan küçük gırgır ekipleri ise bociliği ortada olan gırgır ağlarını kullanmaktadırlar. Bu küçük gırgırlarda, ağların atılması ana ağ teknesi ile yapılmakta, ağlar insan gücü ile iki ayrı tekneye toplanmaktadır (Şekil 3). 11

6 1. Ulusal Hamsi Çalıştayı: Sürdürülebilir Balıkçılık Haziran 2010 Ülkemizde genellikle büyük gırgır ekipleri, bociliği başta olan gırgır ağlarını kullanmakta, ağın atılıp toplanmasını ana ağ teknesi aracılığıyla yapmaktadırlar. Şekil 3. Gırgır ağlarının av operasyonu esnasındaki üstten görünüşü (URL 13). Manyat Açıktan denize bırakılıp, dibe yerleştirildikten sonra kıyıya kadar uzun halatlarla çekilmektedir. Ağın kollarına bağlı halatlara, kıyıdaki tayfalar, bellerine doladıkları kalın bir ipi pratik bir düğümle bağlayıp, üç-beş metre çeker ve sonra gene aynı işlemi yapar Sahilden çekilen bir trol gibi işlevi vardır Böylece, önüne çıkan her türlü balığı yakalar Günümüzde bu ağlar ile hamsi avcılığı ülkemizde yapılmamaktadır. Tarlakoz Bu da, manyattan da küçük, aynı işlevi gören bir ağ türüdür Iğrıp ve manyatın kolları metre iken tarlakozun sadece 25 metredir Torbası da diğerlerinin yarısı kadardır Daha çok hamsi, istavrit, gümüş gibi balıkların avlanmasında kullanılır (URL 13). Bu ağlar da manyat gibi hamsi avcılığında ülkemizde kullanılmamaktadır. Sonuçlar Hamsi tarihte olduğu kadar bugün de Türkiye ve Karadeniz için çok önemli bir balık türüdür. Gelecekte de Türkiye balıkçılık sektörü için önemli rol oynamaya devam edecektir. İnsanlarımızın beslenmesi, istihdamı ve ekonomisi için hamsi stoklarında sürdürülebilirliğin sağlanması kaçınılmaz bir zorunluluktur. Stokları etkileyen başta deniz kirliliği olmak üzere çevre sorunları, küresel iklim değişikliği ve bunun yarattığı işgalci türlerin Karadeniz e girişi gibi çok boyutlu sorunların kısa vadede üstesinden gelmek mümkün değildir. Mümkün olan tek yönetim önlemi avcılığının bilimsel esaslar çerçevesinde düzenlenmesidir. Halen orkinos avcılığı amacıyla da boyutları büyümüş ve makine gücü ve sayısı artmış gemiler, uzunluk ve derinlikleri çok artmış gırgır ağları, etkinlikleri çok uzun mesafelere ulaşmış balık bulucular ve deneyimli balıkçılarımız bakımından av gücümüz işletilen hamsi stoklarının çok üzerindedir. Artan işletme giderleri, balıkçılarımızı daha fazla avlamaya teşvik etmektedir. Stok büyüklüğü av gücü dengesi hamsi aleyhine bozulmuştur. Bu durumda hamsi avcılığında akılcı yönetim biçimlerinin oluşturulması ve uygulanması kaçınılmaz bir zorunluluktur. Bu amaçla, balıkçılık yönetiminin ana unsurları olan yetkili otorite, balıkçılar, araştırma kuruluşları ve sivil toplum örgütlerinin katılıyla bir yönetim planı oluşturulması gerekmektedir. Aslında bu tür bir yönetim planının hazırlanması, üyesi olmaya çalıştığımız AB Ortak Balıkçılık Politikasının da bir gereğidir. Bu nedenle AB üyesi olamasak da, balık 12

7 üretimimizin çok önemli bir kısmını oluşturan hamsiden gelecek yıllarda da iyi koşullarda yararlanmak ve gelecek nesillere aktarabilmek için bu planlamayı kendiliğimizden yapmak ulusal bir görev olarak değerlendirilmelidir. Kaynaklar Çelikkale, S.M., Düzgünes, E. ve Candeger, A.F Av Araçları ve Avlanma Teknolojisi, K.T.Ü. Basımevi, Trabzon, 541 s. Erdem, Y. ve Erkoyuncu, İ Hamsi Avcılığında Kullanılan Ortasu Trol Ağlarının Seçiciliğinin Belirlenmesi Üzerine Bir Karadeniz Kıyılarında Çift Tekneyle Çekilen Ortasu Trolü İle Bazı Pelajik Balıkların Avcılığı, 82 Araştırma. Akdeniz Balıkçılık Kongresi, Bildiriler Kitabı, İzmir, Erdem, Y., Özdemir, S. ve Satılmış, H.H Hamsi (Engraulis encrasicolus L.) Avcılığında Kullanılan Ortasu Trolünün Gece-Gündüz Av Verimi ve Boy Kompozisyonunun Karşılaştırılması. Erciyes Üniversitesi, Fen Bilimleri Dergisi, 1(2), Kayseri. Gordon, C.E Enineering, Economics and Fisheries Management. Farnham Publ.: Surrey, 108 sayfa Karakaş, H.H Mühendislik, Ekonomi ve Balıkçılık Yönetimi. Bitirme Tezi. K.T.Ü. Sürmene Den.Bil.Fak., 54 sayfa (Basılmamıştır). Taşdemir O Av Araçları ve Yapım Tekniği. Baki Kitap ve Yayınevi., Yayın No:6, 241 sayfa. Zengin, M Karadeniz de Orta Su Trolünün Kullanım Olanakları ve Av Verimliliğinin Araştırılması, SÜMAE Yunus Araştırma Bülteni, 3:1, Mart URL URL 2. URL 3. URL4. URL 5. URL 6. URL 7. URL 8. gungorekinci.blogspot.com/.../butun-ulkelerin-baskentleri.html URL 9. URL URL URL 12. cilginbalikci.com/forum/deniz-baliklari/baliklar-hamsi/fb_pdf.html URL