iiuyjji y3 gsmiw Caiques and Ships of Ottoman Istanbul

Transkript

1 Js IJ iiuyjji y3 gsmiw Caiques and Doğu ile Batı nın kavşağı İstanbul, Roma ve Bizans ın olduğu gibi bir zamanlar Osmanlı İmparatorluğu nun da efsanevi başkentiydi. Berrak sularında gümüş pullu balıkların oynaştığı denizler kenti adeta kuşatıyor, ta içine kadar sokularak iklimini yumuşatıyor, nice kültürleri buluşturup insanlarını Akdenizli kılıyordu. Kuzeyinde Karadeniz, güneyinde Marmara Denizi, Asya ile Avrupa yı birleştiren Boğaziçi ve doğal bir iç liman olan Haliç, doğal güzellikleri ve sağladıkları ticari konum ile İstanbul u dünyanın sayılı kentlerinden biri yapıyordu. Deniz ulaşımı o günlerde de İstanbul için çok önemliydi. 17. yüzyılda ticaret gemilerinin sayısı 2600'a ulaşmıştı. Sultan II. Mahmud devrinde (1828) ise ilk buharlı ge- Ships of Ottoman Istanbul Text and visual materials PROF. DR. METİN AND* A city at the crossroads o f East and West, Istanbul has been capital to the Roman, Byzantine and Ottoman empires. This legendary city lies on the shores of the Marmara Sea, the Golden Horn and the Bosphorus, making transport by water as im portant as that by road. The proxim ity o f so much water tempers the climate to an almost Mediterranean mildness, and with its sea link to the Aegean via the Çanakkale Strait, Istanbul s cultural affinities have always tended to be with the Mediterranean. Meanwhile the Bosphorus winds its way northwards between the coasts of Asia and Europe to the Black Sea. The Golden Horn at the southwest end o f the strait is a long winding estuary which is one o f the largest and safest natural harbours in the world. Istanbul s geographical K Y L IF E A Ğ U S T O S A U G U S T 2 0 0

2 Ü{ fenerli Kaptan Paşa Baştardesi, 17. yüzyıl, Venedik Correr Müzesi (karşı sayfada). 17. yüzyılda, Osmanlı Donanması nın Bozcaada'yı Venediklilerden alışını gösteren minyatür, Venedik Correr Müzesi (üstte). / A 17th century flag ship of the Ottoman High Admiral, Correr Museum, Venice (facing page). Miniature illustrating the capture of Bozcaada from the Venetians by the Ottoman navy in the 17th century, Correr Museum, Venice (above).

3 Halip in kuzey sahili ve tersane, 16. yüzyıl, Viyana Devlet Kitaplığı (üstte). Osmanlı Donanması ndaki gemi türleri, Topkapı Sarayı Müzesi (solda). The northern shore of the Golden Horn and the naval arsenal, 16th century, Vienna National Library (a b o ve). O ttom an naval ships, Topkapı Palace Museum (left). mi gelene kadar deniz ulaşımı, kürekli ya da yelkenli gemilerle sağlanıyordu. Ayrıca, Osmanlı Donanması ve ticaret gemileri de İstanbul da bulunuyordu. Bu bakımdan İstanbul sularında bir tekne kalabalığı vardı. Yabancı ressamların eserlerinde, eski İstanbul panoramalarında bu çok çarpıcıdır. Hele Melling in (19- yüzyıl başı) resimlerindeki ince uzun, çok kürekli, zarif, saraylı ve varlıklı insanlara ait kayıkların Boğaziçi ne şiirsel bir güzellik kattığı görülür. İstanbul un, Boğaziçi sahillerinin süsü, mücevherleri olan bu kayıkların birkaç türü vardı: Pereme, piyade, pazar kayığı ve saraya özgü olan saltanat kayıkları. Pereme kıyıdan kıyıya geçerken halkın en çok bindiği kayıklardı. Genellikle çifte kürekli olan bu ağır kayıklar az kişi alırdı. Bunlar İstanbul un uzak yerlerine, örneğin Adalar a, Boğaziçi nin Karadeniz e yakın köylerine, Kavaklar, Beykoz ve Sarıyer gibi yerlere pek gidemezdi. Çok daha uzak yerlere ise yelkenli mavnalarla gidilirdi. Hızla yol alan piyade denilen tür ise çok hafif ve ince uzundu. Varlıklı kimseler daha çok bunlaposition gives the city not only spectacular scenic beauty but key strategic im portance, which is why it has been one o f the most coveted cities in the world throughout its history. Until the first steamship was acquired by the O tto m a n Empire in 1828, during the reign o f Sultan Mahmud II, the ships and boats o f Istanbul w ere pow ered by oars o r sails. In the 17th century the city s merchant ships alone numbered 2600, not to mention naval vessels and many thousands o f boats. Paintings by foreign artists depicting the G olden H orn and the Bosphorus show these waterways crowded with ships and boats. Among the most striking o f such Istanbul scenes are those painted by Melling in the early 19th century, showing the slender, graceful caiques with their many oars belonging to the imperial family and wealthy 126 S K Y L IF E A Ğ U S T O S A U G U S T

4 Sultan I. Bayezid zamanında yapılan savaş gemileri, Topkapı Sarayı Müzesi (üstte). Osmanlı Donanması bir deniz savaşında, Topkapı Sarayı Müzesi (solda). / Warships of the reign of Bayezid I ( ), Topkapı Palace Museum (above). The Ottoman navy in an engagement at sea, Topkapı Palace Museum (left). ra biner, bazen yabancı elçi ve saraylıların da piyadeleri tercih ettiği görülürdü. Bir de pazar kayıkları vardı. Bunlar toplu taşıma kayıklarıydı. 13 metre uzunluğunda, 2.5 metre genişliğinde, dalgalara karşı önü ve arkası kalkık, ağır kayıklardı. Üç veya dört çift kürekli olan pazar kayıkları yolcu alabilirdi. Esnafın sattığı mallar, çeşitli yükler de bunlarla taşınırdı. Kayığın baş tarafına erkek yolcular, arka tarafına da kadın yolcular otururdu. Kadınlar iskeleden kayığa binerken kayıkçılar yardım için ellerinden tutmaz, kadınlar kayıkçının omzuna hafifçe tutunarak binerdi. Bazen saz takımı ve şar- grandees. These lovely boats enhance the enchantment o f the Bosphorus scenery. Caiques o f several types were used in Istanbul, either for hire by ordinary citizens going about their business o r privately owned. The small pereme caique was the most common of the form er type, used to ferry people across the Golden Horn or the Bosphorus and for short distances along their shores. This craft had one pair of oars and could accommodate only a few passengers. For longer journeys to Istanbul's islands o r villages on the upper reaches o f the Bosphorus, sailing boats known as mavna were used. The piyade caique, I 0 = l\u - ll- E A Ğ U S T O S A U G U S T St»

5 kıcılar bir pazar kayığı tutar, onlar mesleklerini icra ederken, çevrelerini saran kayıklarda oturanlar da bu muhteşem konseri dinleme şansına sahip olurdu. Özellikle mehtaplı gecelerde bu müzik dinletileri gecenin ileri saatlerine kadar sürerdi. Saltanat kayıkları ise gerçek birer sanat eseriydi. Arkasında bir köşkü bulunan, metrelik bu kayıkların bazılarının 16 çift küreği vardı. Kimi perdeli bu köşklerin içi sedef, kaplumbağa kabuğu, fildişi ve abanoz ile kaplı, turkuvaz taşlarıyla bezeliydi. Altın kabartma süslerle kaplı uzun ve sivri burunlarının üstünde kuş ya da kanat açmış bir kartal tasviri bulunurdu. Saltanat kayıkları Beşiktaş taki Deniz Müzesi nde görülebilir. Sergilenen kayıklar içinde en değerlisi, en ilginci ve en büyüğü Sultan IV. Mehmed in teknesidir. 40 metre boyunda, 5.9 metre eninde, her birini üç kişinin çektiği 24 çift küreği ve 144 kürekçi kapasitesi ile çok hızlı bir teknedir. Köşkü ise bir sanat şaheseridir. İstanbul'da kayıkçılık belirli kurallar çerçevesinde yürütülen bir meslekti. Özenle seçilen, kefil göstermeleri gedesigned for speed and extremely light and slender, was the type preferred by wealthy individuals, and sometimes used by foreign ambassadors and palace officials. Market caiques were the buses of their day, a large heavy boat built for carrying large numbers of people. They were 13 metres long and 2.5 m wide, with raised prows and stems as buffers against the waves in rough weather. They had three or four pairs of oars and could accommodate 50 to 60 passengers. They were also used for carrying commercial goods or personal effects when people moved house. Male passengers sat at the front and women at the back. When boarding the caique women did not take the hands o f the boatmen, but lightly held onto their shoulders to steady themselves. Sometimes a group o f musicians and singers would hire a market caique and attract an audience o f people in boats. Such water-borne concerts were particularly popular on moonlit nights in summer, when parties o f friends would go out on the Bosphorus to enjoy the music, the silvered scenery and fragrant night air. The royal caiques were works o f art, richly decorated, and with pavilions in the stem for the sultan or members o f his family. They were generally metres in length and rowed by 16 pairs o f oars. The interiors of the pavilions were adorned with mother-of-pearl, tortoiseshell, ivory and ebony, and set with turquoises. The carvings on the tapering prows Minyatürün üst kısmında bir yelkenli, bir kayık ve bir kalyon; alt kısmında ise saltanat kayığı yer alıyor. 16. yüzyıl, Viyana Devlet Kitaplığı (üstte). Sultan II. Osman saltanat kayığı içinde, Topkapı Sarayı Müzesi (sağda). / A I6th century miniature depicting a sailing ship, caique and galleon in the top part, and a royal caique in the lower part, Vienna National Library (above). Sultan Osman II riding in a royal caique, Topkapı Palace Museum (right). 130 S K Y L IF E A Ğ U S T O S A U G U S T

6 reken kayıkçılar üzerinde sıkı bir denetim vardı. İstanbul a gelen yabancılar, disiplinli, kibar tavırlı ve tertemiz giysili kayıkçıların seçkin kişiler olduğunu hemen fark ederdi. Her kayık bir iskeleye bağlıydı. Yolcu indirme-bindirme bu iskeleden yapılırdı. 16. yüzyılda İstanbul da 21 iskele bulunuyordu. Yolcudan alınacak ücret, iki iskele arasındaki mesafe ve kayığın kürek sayısına göre saptanırdı. 17. yüzyılın en önemli tanığı Evliya Çelebi, İstanbul da 8 bin kayıkçı ve 4614 kayığın bulunduğunu yazar. Deniz kuvvetlerinin, donanmanın önemi ise daha çok Sultan I. Bayezid devrinde anlaşıldı ve ilk dü- Yolcu ta ıyan yelkenli bir mavna, 17. yüzyıl, Venedik Correr Müzesi (en üstte). Bir kadırga, 17. yüzyıl, Venedik Correr Müzesi (ortada). Üç ambarlı kalyon, 18. yüzyıl, Varşova Üniversitesi Kütüphanesi (sağda). / A mavna carrying passengers in the 17th century, Correr Museum, Venice (top). A 17th century galley, Correr Museum, Venice (c en tre). An 18th century galleon, Warsaw University Library (right). were gilded and had figureheads in the forms o f eagles w ith outspread wings o r other birds. Some o f these royal caiques can be seen at th e Naval Museum in Istanbul, the largest and most impressive being that which belonged to Sultan Mehmed IV ( ). It is 40 metres long and 5.9 metre wide, with 24 pairs o f oars, each manned by three rowers, making 144 in all. Istanbul's boatm en w ere strictly regulated, carefully chosen and only hired against warranty provided by a third person. They were expected to be polite as well as capable, and foreign visitors frequently noted in diaries and m em oirs how courteous, hard-w orking, and neatly dressed they were. Every caique belonged to a particular landing place, o f which there were 21 in Istanbul in the 16th century. The fare depended both on the distance to the destination and on the num ber o f oars. In the mid-17th century there w ere 8000 boatm en and 4614 caiques in Istanbul, according to the contempo- 132 S K Y L IF E A Ğ U S T O S A U G U S T

7 Bir kayık, 18. yüzyıl, Varşova Üniversitesi Kütüphanesi (üstte). Saltanat kayıkları (altta). / An 18th century caique, Warsaw University Library (above). Royal caiques (below). zenli tersane Gelibolu da kuruldu. Fatih Sultan Mehmed İstanbul u aldıktan iki yıl sonra Haliç in kuzey sahilinde, Aynalı Kavak ve Kasımpaşa da, birkaç gözlü bir tersane yaptırmıştı. Sultan I. Süleyman (Kanuni) zamanında tersane daha da büyütülerek, 200 gözlü hale getirildi. Osmanlı tarihinin en büyük denizcisi Barbaros Hayreddin Paşa, Kanuni Sultan Süleyman ın çağdaşıydı. Barbaros 1534 te Kaptan-ı Derya olunca, Tunus ve Cezayir den gemi yapımında deneyimli, çok nitelikli usta ve işçiler getirtti. Bu ustalar gemi yapımında Avrupa nın Venedik gibi denizci uluslarının gemilerini örnek olarak alıyorlardı. Donanmada iki tür savaş gemisi vardı: Yelkenli ve çekdiriler. Çekdiri adını alan tür, kürek ve yelkenle hareket ederdi. Bunların 25 değişik türü vardı. En önemlisi olan kadırgaların çift küreği olur, her küreği beşer kişi çekerdi. Kadırga türündeki baştardenin ise 72 çift kürerary Turkish author Evliya Çelebi. The first Ottoman naval arsenal o f any importance was established at Gelibolu during the reign o f Bayezid I ( ). Two years after the conquest o f Istanbul, Sultan Mehmed II built a naval arsenal with several docks on the northern shore of the Golden Horn between Aynalı Kavak and Kasımpaşa. During the reign o f Suleyman the Magnificent ( ) this arsenal was enlarged to 200 docks. W hen Barbarossa Hayreddin Paşa, the greatest Ottoman seaman, was appointed High Admiral in 1534, he hired skilled and experienced shipbuilders from Tunisia and Algeria to build vessels modelled on those of the Venetians and other leading seafaring European nations. Warships consisted of sailing ships and galleys, the latter having sails as well as oars. There were 25 different types of galley, the most important being the kadırga with pairs of oars, each oar manned by five men. The larger bastard had 134 S K Y U F E A Ğ U S T O S A U G U S T

8 Kıyıdan kıyıya geçerken halkın en çok tercih ettiği kayık türü olan pereme, 17. yüzyıl, Venedik Marciane Kütüphanesi (üstte). Bir kayık, 17. yüzyıl, Venedik Correr Müzesi (altta). / A 17th century pereme, the most common type of caique used for crossing Istanbul s waterways. Biblioteca Marciane, Venice (above). A 17th century caique, Correr Museum, Venice (below). ği bulunur, her küreği yedi kişi çekerdi. Bunlar çok uzun, ensiz, neredeyse su seviyesinde, çok alçak gemilerdi. Yaklaşık 12 türü olan yelkenliler ise iki ya da üç direkliydi. Ambar denilen iki ya da üç katı olan kalyom lar en büyükleriydi. Her katında top bulunan üç ambarlılarda toplam top yer alırdı. Gerek korsanlara gerekse yabancı devletlere karşı sahilleri koruyan donanma her yıl ilkbaharda denize açılır, kış basınca da geri dönerdi. Donanma denize açılırken törenler yapılır, bu törenler halk açısından eğlenceli bir seyirlik oluştururdu. Önde yelken açmış kalyonlar, mavnalar, geride kürekli gemiler, özellikle kadırgalar gelirdi. Top atışları yapılır, Kaptan-ı Derya halkı selamlar, donanma dönüşünde de gene top atışlarıyla İstanbul a girer, tersanenin önünde demirlerdi. * Prof Dr. Metin And, Türkiye Bilimler Akademisi Üyesi. 72 pairs o f oars, each manned by seven men. Galleys were extremely long and narrow vessels, and very low in the water. Sailing ships were o f around 12 types, with either tw o or three masts. The largest of all were the galleons with tw o or three decks, a three-deck galleon having guns. The naval fleet would set out to sea every spring to protect the coasts from pirates and enemies, and return to harbour at the beginning o f winter. The sailing o f the fleet was a ceremonial occasion that attracted huge crowds. The galleons with sails set would go first, followed by smaller sailing vessels, and behind them the galleys. Guns would fire salutes and the High Admiral would greet the crowds. The return of the fleet was again marked by salutes as the vessels entered the harbour and anchored off the naval arsenal. * Professor D r Metin And is a member of the Turkish Academy of Sciences. 136 S K Y L IF E A Ğ U S T O S A U G U S T Kişisel Arşivlerde Istanbul Belleği Taha Toros Arşivi