TS Corpus Türkçe Derlemi * Taner Sezer Mersin Üniversitesi admin@tscorpus.com taner@tanersezer.com Özet: Derlem dilbilim son yıllarda dilbilimin giderek ilgisini artırdığı bir alandır. Bilgisayar teknolojilerinde yaşanılan ilerlemeye bağlı olarak bilgisayarlı doğal dil işleme (DDİ) alanındaki çalışmalar da artmıştır. Bu bağlamda, Türkçe için de çalışmalar yapılmıştır. Bugüne kadar yapılmış çalışmalar sonucunda ortaya çıkarılmış derlemler ne yazık ki diğer diller için yapılan derlemlerin çok gerisinde kalmıştır. TS Corpus bu alandaki boşluğu kapatmak üzere tasarlanmış bir çalışmadır. Bu çalışmada TS Corpus'un temel tasarım özellikleri üstünde durulacaktır. Anahtar Kelimeler: Derlem, Türkçe, Türkçe Derlem, Sözcük Türü, Biçimbirimsel Çözümleme Abstract: Corpus linguistics is a sub-discipline of linguistics that attracts more interest in the recent years. Parallel to developments in computational technologies, natural language processing (NLP) studies also increased. In this respect, many studies have done for Turkish. Unfortunately corpora that produced by these studies have fallen far short to studies for other languages. TS Corpus has designed in this respect, to fill the gap in this discipline. This paper addresses the main design features of TS Corpus. Keywords: Corpus, Turkish, Turkish Corpus, Part of Speech Tagging, Morphological Analysis * Türkiye Türkçesi
1. TS Corpus Nedir? TS Corpus tamamı sözcük türü bazında işaretlenmiş toplam 491 milyon birimden (491,360,398 milyon token) oluşan genel amaçlı bir Türkçe derlemdir. TS Corpus Taner Sezer tarafından hazırlanmıştır. TS Corpus'un işler halde tutulması, sunucu üstündeki bakım ve devamlılık çalışmaları ile geliştirilme süreci yine Taner Sezer tarafından sürdürülmektedir. Derlemin şu an yayında olan sürümü ikinci versiyonudur. Gelecek sürümler için çalışmalar devam etmektedir. Derlemin üçüncü sürümünün erken bir önizleme sürümü derlem internet sayfasından erişilebilir durumdadır. Aşağıdaki listede TS Corpus'un temel tasarım özellikleri verilmiştir. TS Corpus bugüne kadar Türkçe hedeflenerek yapılmış: a. En büyük Türkçe derlemdir (491 milyon sözcük) b. İlk defa sözcük türü etiketlenerek (PosTAG) yapılmış Türkçe derlemdir c. İlk defa biçimbirimsel etiketlemesi (Morphological Tagging) yapılarak oluşturulmuş Türkçe derlemdir d. İlk defa kök sözcük (Lemma) işaretlemiş ve kök sözcük ile arama yapılabilen Türkçe derlemdir. e. İlk defa online erişimli olarak yapılmış Türkçe derlemdir. f. İlk defa 7 farklı dilbilimsel istatistiki veriyi kullanıcıya sunabilen Türkçe derlemdir. g. İlk defa CWB altyapısı kullanılarak yapılmış Türkçe derlemdir. h. İlk defa kullanıcıların sonuçlarını farklı biçimlerde kaydetmesine olanak tanıyan Türkçe derlemdir i. İlk defa açık erişimli olarak sunulan Türkçe derlemdir. Derlemin ilk sürümü Mart 2012'de, ikinci sürümü Ağustos 2012'de yayınlanmıştır. TS Corpus ile ilgili detaylı bilgi ve derleme erişim için http://tscorpus.com adresinden yararlanılabilir. 1.1 Temel Özellikler TS Corpus un temel özellikleri şöyle sıralanabilir. Açık Erişim TS Corpus akademik çalışma ve araştırma yapmak isteyen kullanıcılara tamamıyla açık erişim sağlar. Derlemin sunduğu tüm özellikler kayıtlı her kullanıcı için açıktır. Bütünüyle özgür yazılımlar kullanılarak hazırlanmış olan TS Corpus bilginin özgür paylaşımını esas alır. Otomatikleştirilmiş Kullanıcı Girişi TS Corpus'u kullanmak isteyen kullanıcılar derlemin anasayfasında bulunan kayıt formunu doldurarak kolayca kullanıcı adı ve parola oluşturabilirler. Kayıt formunu dolduran tüm kullanıcılar ilgili sayfadaki kullanım anlaşmasını kabul etmiş sayılırlar.
Biçimbirimsel Arama (Ek araması) TS Corpus'u oluşturan girdi veride sözcükler yalnızca sözcük türü bazında değil, aynı zamanda biçimbirimsel yapılarıyla da etiketlemiştir. Böylelikle etiketlenmiş tüm bu veri CQP Syntax aramalarıyla erişilebilir hale getirilmiştir. Anlam bulanıklığı (Disambiguation) TS Corpus sözcük türü etiketleri anlambulanıklığı giderilerek sunulmuştur. Aktif versiyonda bu işlemin başarımı %100 değildir. Gelecek sürümlerde bu oranın artırılması hedeflenmektedir. Kullanıcı Bazlı Erişim TS Corpus kullanıcı adı ve parola ile erişim olanağı sunar. Böylelikle kişisel tercihlerinizi belirleyebilir ve kaydeder, daha önceki aramalarınıza kolaylıkla ulaşabilirsiniz. CWB & CQP tabanlı derlem altyapısı TS Corpus, aralarında BNC'nin de (British National Corpus) bulunduğu modern derlemlerle aynı altyapıyı kullanır. Derlemin çalışma hızı ve sunduğu özellikler bu sayede yüksek bir standard sağlamaktadır. Düzenli İfadelerin Kullanımı TS Corpus düzenli ifadeler ile arama yapmaya olanak sağlar. Joker ve kaçış karakterlerinin kullanımına izin verir. Ayrıca gelişmiş aramalar için CQP sözdizimiyle arama yapmak mümkündür. Sözcük Türü İşaretlenmiş Veri TS Corpus'u oluşturan veri TrMorph başta olmak üzere sözcük türü işaretlemesi yapan yazılımlarla etiketlenmiştir. Kullanıcılar bu sayede belirli sözcük türlerini veya belirli sözcük türleri ile oluşturulmuş yapıları rahatlıkla arayabilirler. Sözcük, Lemma ve Ek Araması TS Corpus'un etiketlenmesinde, sözcüklerin derlem içindeki görünümlerinin (token) yanısıra lemma (kök) biçimleri de etiketlenmiştir. Böylelikle kullanıcıların lemma'ları da arayabilmeleri sağlanmıştır. Versiyon 2 ile birlikte TS Corpus, derlem içinde bulunan etiketlenmiş 62 biçimbirimsel etiketin de aranabilmesine olanak sağlamaktadır. Sonuçları Popüler Dosya Biçimlerde Kaydedebilme TS Corpus yapılan çalışmaları popüler dosya biçimlerinde kaydetmeye olanak sağlar. Kullanıcılar çalışmalarını kaydederken düz metin belgesi, MS Word, MS Excel ve FileMaker gibi yoğun olarak kullanılan dosya biçimlerinden birini seçebilir. Sonuçları İki farklı Şekilde Gösterebilme TS Corpus getirdiği sonuçları "Bağlam İçinde Anahter Sözcük"(KWIC) ve "Cümle Görünümü" şeklinde sunar. Öntanımlı seçenek kullanıcı tarafından belirlenebilir.
2- İnternet Üstünde TS Corpus Ts Corpus yayımlanmasından kısa süre sonra internet üstünde kendine yer bulmuştur. Bazı örnek internet kaynakları şunlardır. CWB 2 (Corpus WorkBench) Resmi Sitesi: http://cwb.sourceforge.net/demos.php Michigan Üniversitesi Kütüphanesi Veritabanı (ABD): http://guides.lib.umich.edu/content.php?pid=29660&sid=218850 North Carolina Üniversitesi (ABD): http://www.unc.edu/~jlsmith/lex-corp.html Wikipedia: http://en.wikipedia.org/wiki/text_corpus 3- TS Corpus Neden Öncü ve Farklıdır? 3.1 TS Corpus İşaretlenmiş bir Derlemdir Derlemleri belirli kriterlere göre sınıflandırmak mümkündür. Derlem verisinin işlemlenmesine göre en belirgin sınıflandırma işaretlenmiş ve işaretlenmemiş derlemler olarak yapılmaktadır. İşaretleme ile dilbilimsel bilginin derlemi oluşturan metinlere iliştirilmesi kastedilmektedir. Bu dilbilimsel bilgi, paragraf veya cümle işaretlemesi gibi biçimsel etiketleme olabileceği gibi "modern derlemlerde" sözcük türü (PosTAG) ve biçimbirimsel (Morphological) çözümlemeyi içerir. Sözcük türü sözcüğün bulunduğu bağlam içindeki işlevini gösterir. TS Corpus dört (4) farklı düzeyde işaretlemeyle (etiketle) gelmektedir. Bu etiketler şunlardır: a. Word (Sözcük): Derlem içinde görüntülenen sözcük. Elmalarım b. PosTag (Sözcük Türü Etiketi): Derlem içindeki tüm sözcük ve noktalama işaretlerine iliştirilmiş Sözcük Türü etiketi. Elmalarım _Noun c. Morph (Biçimbirimsel Etiket): Derlem içindeki tüm sözcüklere iliştirilmiş, sözcüğün içbirimlerini ve biçimbirimsel çözümlemesini taşıyan etiket. Elmalarım_Noun+A3pl+P1sg+Nom d. Lemma (Kök Yapı): Derlemdeki her bir sözcüğün kök yapısını gösteren etiket. Elmalarım_Elma İşaretlenmemiş bir derlemde aşağıdaki örnekte ele alınan cümle yalnızca bir harfler dizisi olarak algılanmaktadır. Etrafında yükselen dağlar ayna gibi yansıyormuş göle... Bu, dağlar sözcüğünün çoğul, yansıyormuş sözcüğünün henrhangi bir ek aldığının derlem tarafından ayırt edilmediği yaratmadığı bir durumdur. Yani kullanıcı ler, lar çoğul eki aratmak istediğinde bunu bir sözcüğün sonuna gelen hem ler, hem lar dizilerini aratarak bulabilmektedir. Elbette bu durumda evlerde sözcüğü bulunamayacak ancak polar sözcüğü hatalı olarak sonuçlar içinde gösterilecektir. 2. En geçerli ve güvenilir derlemlerden biri olarak kabul edilen İngiliz Ulusal Derlemi (BNC) dahil olmak üzere çok sayıda derlem tarafından kullanılan, yüksek sayıdaki sözcüğü (2 milyar sözcük) dilbilimsel işaretlemeleri de dahil olarak işleyebilen yazılım bütünü.
TS Corpus ise bu cümleyi şöyle ele almakta: Word PosTag Morph Lemma Etrafında _Noun _Noun+A3sg+P3sg+Loc etraf yükselen _Verb _Verb+Pos+Adj+PresPart yüksel yemyeşil _Adj _Adj yemyeşil dağlar _Noun _Noun+A3pl+Pnon+Nom dağ ayna _Noun _Noun+A3sg+Pnon+Nom ayna gibi _Postp _Postp+PCNom gibi yansıyormuş _Verb _Verb+Pos+Prog1+Narr+A3sg yansı göle _Noun _Noun+A3sg+Pnon+Dat göl... _Punc _Punc... Böylelikle kullanıcı ister sözcüğü yazarak, ister belirli bir sözcük türü etiketini kullanarak, ister biçimbirimsel eklerden birini kullanarak, isterse de kök sözcüğü girerek arama yapabilir. Bir başka örnek olarak da vucüt parçalarıyla ilgili olarak verilebilir. Türkçe'de bu sözcükler ek aldıklarında genelde ses düşmesi yaşarlar. Burun, burnum, ağız, ağzım örneklerinde olduğu gibi. TS Corpus üstünde Lemma aramasıyla burun sözcüğü aratıldığında, bu sözcük ile ilgili tüm sonuçlar getirilecektir. burnum, burnun, burnundan, burnumu, burun vb. İşaretlenmemiş bir derlem ile bunu yapmak mümkün değildir. 3.2 Açık ve Platform Bağımsız Erişim Türkçe için bu çalışmanın yapıldığı sırada 3 internet üzerinden erişebilir Türkçe derlemler ODTÜ Türkçe Sözlü Derlemi ve Türkçe Derlem Projesi'dir. Arama sonuçlarının gösterimi ve içerdiği veriye göre her iki derlemi de "özel amaçlı derlemler" olarak sınıflandırmak mümkündür. Bunun dışında kullanılabilir tek derlem yine ODTÜ tarafından hazırlanan ODTÜ Türkçe derlemidir 4. ODTÜ Türkçe Derlemi internet üzerinden ulaşılacak şekilde tasarlanmamıştır. Kullanıcılar derlemi kendi bilgisayarlarında yerel olarak çalıştırabilmektedir. Ayrıca yazılımsal bir nedenle bu derlem ancak sistem yereli İngilizce olarak ayarlandığında Türkçe karakterleri gösterebilmektedir. ODTÜ Türkçe Derlemi'ne erişebilmek için internet üzerinden indirilen bir formu doldurmak ve derlemin internet sitesinde belirtilen adrese fax veya posta yoluyla ulaştırmak gerekmektedir. Derlem, ancak MS Windows tabanlı bilgisayarlarda çalışmaktadır. 3 Eylül 2012 4 Bu derlem 2 milyon sözcükten oluşmaktadır ve işaretlenmemiş bir derlemdir. http://www.ii.metu.edu.tr/node/1441
Bu anlamda TS Corpus Türkçe için öncüllerinden farklı ve ilk defa olarak: * İşaretlenmiş bir derlem sunmaktadır. * İnternet üzerinden açık erişim sağlamıştır. * Platform bağımsız ve tüm modern internet tarayıcılarıyla uyumlu olarak, bilgisayar, netbook, tablet bilgisayar, mobil telefon vb. cihazlar üzerinden erişim sunmaktadır. 4. Hedefler TS Corpus'un geliştirme çalışmaları devam etmektedir. Bu bağlamda temel hedefler şöyle sıralanabilir. a. Daha verimli sözcük türü etiketlemesi: TS Corpus'ta kullanılan sözcük türü etiketleme yazılımı %94 oranında doğru etiketleme yapmaktadır. Bu işaretleme, disambiguation işleminden sonra derlem arayüzüne %80-82 oranında yansımaktadır. Bu oranın geliştirilmesi çalışmaları sürmektedir. b. Daha verimli biçimbirimsel çözümleme: Biçimbirimsel çözümleme sözcük türü etiketlemesi yazılımına bağlı olarak iyileştirilmektedir. Aynı zamanda TS Corpus istatistiki bir altyapı sunarak bu geliştirme sürecine katkı sağlamktadır. c. İyileştirilmiş biçimsel etiketleme: Paragraf ve cümle bazında etiketleme çalışmaları devam etmektedir. TS Corpus version 2.1 sürümünde cümle ve paragraf bazında biçimsel etiketleme yapılmış olup bu özellik versiyon 2.1 in yayımlanmasıyla kullanıcılara sunulacaktır. d. Derlem verisinin işlemlenmesi: TS Corpus'un kullandığı veri internet üzerinden toplanmış ve gazete haberleri, üniversite internet sayfalarında bulunan toplantı tutanakları, yönergeler, TBMM tutanakları, forum ve blog sayfalarından oluşmaktadır. Bu veride bulunan hatalar önceki sürüme oranla giderilmiştir. Hatalı karakterler içeren veriler temizlenmiştir. Versiyon 2.1 ile tekrar eden bazı verilerin de temizlenmesi sağlanacaktır. e. İki veya daha çok dilli kullanıcı arayüzü: TS Corpus şu an sadece İngilizce arayüz ile kullanıcıya sunulmuştur. Versiyon 3 ile kullanıcıların Türkçe veya İngilizce arayüzü derleme giriş yaparken seçmesi sağlanacaktır. Derlem arayüzünü bir başka dile çevirmek kolay bir işlemdir. Ancak asıl hedef, kullanıcının derleme ulaşmasıyla birlikte, istemci bilgisayarın sistem yereline uygun dili derlem arayüzünün sunmasını sağlamaktır. Böylelikle kullanıcıların ayar/tercih yapmasına gerek kalmadan bilgisayarlarında kullandıkları sistem dili öntanımlı olarak derlem arayüzünün dili olarak ayarlanacaktır. Uzun vadede geliştirilmesi düşünülen bir diğer yenilikse istemci bilgisayarın işletim sistemine bağlı olarak, sonuçları kaydetme sırasında satır sonu işaretinin ayarlanmasıdır.
5. Sonuç Türkçe için bir eksiklik olan derlem ihtiyacının giderilmesinde, TS Corpus ile önemli bir adım atılmıştır. TS Corpus, Türkçe bilişimsel dilbilim çalışmalarında bir kilit taşı olmuştur. Öncüllerinden tamamen bağımsız bir yapıda tasarlanmış olup, tüm öncüllerinin üstünde özellikler sunmaktadır. Bu anlamda TS Corpus kendinden sonra yapılacak çalışmalar için de koyulacak hedeflerin yükseltilmesini sağlamıştır. Daha gelişmiş sözcük türü işaretleme yazılımları yapmak için TS Corpus bir araç olacaktır. Diğer diller için yapılmakta olan anlambilimsel çözümlemesi (semantic parsing), ön-art gönderim (anaphora/cataphora) işaretlemesi bulunan derlemler yapmanın ilk adımı atılmıştır. Son olarak, TS Corpus'un geliştirme çalışmalarının sürdürülüyor oluşu, bu çalışmanın dünyadaki güncel ve modern diğer derlemlerde bulunan özellikleri içeren yeni sürümlerinin oluşturulmasını sağlayacaktır. TS Corpus un geliştirme süreci ilk versiyondan bu yana süregeldiği şekilde hiçbir kurum veya kuruluştan destek almadan ve GPL 5 lisanlı olarak sürdürülecektir. Böylelikle TS Corpus, bilişimsel dilbilim alanında Türkiye Türkçe si için açık erişim olanağı sağlayan bir geliştirme aracı olma anlayışından taviz vermeksizin yoluna devam edebilecektir. 5 General Public Licence Genel Kamu Lisansı
6. Kaynakça Atkins, S., Jeremy, C. and Nicholas, O. (1992) Corpus design criteria, Literary and Linguistic Computing 7:1-16. Biber, Douglas, Susan Conrad and Randi Reppen. (1998) Corpus Linguistics, Cambridge University Press. McEnery, T., Baker, P. and Hardie, A. (2006) A Glossary of Corpus Linguistics. Edinburgh: Edinburgh University Press Sezer, Taner. (2010) Corpus Linguistics Theory and Design and Application of a Turkish Corpus. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Mersin Sinclair, J. (1991). Corpus, concordance, collocation. Oxford: Oxford University Press.