YAPIDA YALITIM KONFERANSI

rt\ tmmob makina mühendisleri odası YAPIDA YALITIM KONFERANSI BİLDİRİLER KİTABI 11-12 ŞUBAT 1999 İSTANBUL MMO Yayın No:213

İl I tmmob ' H makina mühendisleri odası Sümer Sok No: 36/1-A Kızılay / ANKARA Tel : 0312-231 31 59-231 31 64 Fax: 0312-231 31 65 MMO Yayın No : 213 ISBN : 975-395 - 292-9 Hıı kitabın yayın hakkı MMO'na aittir. Kitabın hiç bir bölümü değiştirilemez, alıntı yapılamaz. MMO'nun izni olmadan kitabın hiç bir bölümü elektronik, mekanik, fotokopi vb. yollarla kopye edilip kullanılamaz.! t DIZCİI BASKI : MMO İSİ. ŞB: : YAPIM TANITIM - YAYINCILIK SAN. Ve TİC. LTD. Î>T Ciüldağ Malı. Gül bahar Cad. No: 80 Mecidiyeköy / İstanbul Te! : 0212-: 16 51 49-50

Ilı tmmob makina mühendisleri odası YAPIDA YALITIM K( >NFLRANS1 BİLDİRİLERİ Bu bir MMO yayınıdır. MMO, bu bildirilerdeki ifadelerden, fikirlerden ve toplantıdan çıkan sonuçlardan ve basım hatalarından sorumlu değildir. YAPIDA YALITIM KONFERANSI Mak. Müh. Ümit ÜLGEN MMO İst. Şb. Başkanı MAKİNA MÜHENDİSLERİ ODASI BİLDİRİ NO : 1 7

YAPIDA YALITIM KONFERANSI TMMOB'ye bağlı Makina Mühendisleri Odası İstanbul Şubesi 23. Dönem Yönetim Kurulu, programına koyduğu ve gerçekleştirmekte olduğu konferans dizilerinden biri olan "Yapıda Yalıtım Konferansına hoşgeldiniz. Mesleğimizin ilgili alanlarında, ülkenin de gündeminde olan sorunları konferans, kongre ve sempozyumlar düzenleyerek; çıkan sonuçları kamuoyunun dikkatine sunmakta olan odamız; konuyla ilgili bilim adamlarını, teknik uygulayıcıları ve dernekleri bir araya getirerek mesleğimizin belli alanlarının disipline edilmesi ve standarlaşmaya gidilmesine katkıda bulunurken, herhangi bir üreticinin bakış açısıyla değil, ülke çıkarlarını ön planda tutarak, objektif davranarak ve bilimsel bir yaklaşımla ortaya çıkan bildirilerin basılması ile mesleğimize önemli bir katkıda bulunmaktadır. MMO istanbul Şubesi ısı, enerji, yalıtım vs. konularında çok sayıda etkinlikte bulunmuş, konularla ile ilgili eğitim çalışmaları vermiş ve bu çalışmaların yayımlanması ile kalıcı olmasını sağlamıştır. Bu konferansta da inceleyeceğimiz Yapıda Yalıtım konusu ülkenin imar, kentleşme, çevre ve enerji konularının bir parçasıdır. Bu konulardan hangisi incelenirse incelensin yalıtım konusu ile direkt ilgilidir. Bu nedenle yapılan yatırımlarda, planlama büyük önem kazanmaktadır. Bir binada ısı, ses, su, yangın gibi yalıtımlar teknik esaslara göre yapıldığında ve bu binalar planlı bir kentin parçası olarak düşünüldüğünde, daha az enerji tüketeceğiz, dolayısıyla daha az para harcayacağız ve çevreyi daha az kirleteceğiz. Böyle bir yapıda oturanlara güvenli, gürültüden uzak, çağdaş ve sağlıklı bir ortam sağlanacaktır. Dolayısıyla yangın tehlikesi en aza indirgenecek, mal ve can emniyeti açısından daha güvenli bir ortam doğacaktır. Bu konferansın ve konunun enerji ve çevre kirliliği ile direkt ilgili olduğunu biliyoruz. Ülkemizdeki denetimsiz imar uygulamaları yüzünden İstanbuCda ve diğer bazı illerde %70'lere varan bir oranla çarpık kentleşme ortaya çıkmıştır. Bu binaların bir çoğunun yalıtımını bırakın, çatı ve sıvası bile yotytfr Ülkemizde kişi başına düşen yalıtım malzemesi tüketiminin Avrupa'dan 20 kat daha az olması bunun bir göstergesidir. Ülkemizi yönetenlerin geçmişte uyguladıkları yanlış konut politikaları yüzünden ülkemiz görüntü, çevre ve hava kirliliğine maruz kalmış, alt yapı sorunları yüzünden sağlıksız ve eğitimsiz bir toplum yaratma noktasına getirilmiştir. Bu binaların yalıtımsız oluşundan kaynaklanan büyük bir enerji israfı ile karşı karşıya bırakılmıştır. Görüldüğü gibi hangi konuyu tartışırsak tartışalım, ülkemizin temel sorunları çözülmeden birçok sorunu köklü olarak çözemiyoruz. Bu nedenle çözüm: genel sorunların ele alınacağı merkezi bir disiplin etrafında masaya yatırılarak, uygulamaya konulacak esasların belirlenmesi ve uygulamaların denetlenmesinden geçmektedir. Yönetmelikler uygulanmadıktan ve denetlenmedikten sonra olup olmamasının bir anlamı yoktur. Ülkemizde yasalar olmasına rağmen kaçak yapılaşmanın önüne geçilmemektedir. Bugün Belediye'lerin birçoğu yasalarda olmasına rağmen TMMOB'ye bağlı odalara Proje vize ve TUS uygulaması yaptırmamakta ve çarpık kentleşmeye, dolayısıyla çevre kirliliğine, enerji israfına hizmet etmektedirler. 3-4 Nisanda düzenleyeceğimiz "Sürdürülebilir Enerji Teknolojilerindeki Gelişmeler ve Türkiye'deki Uygulamaları" konferansında da genişçe tartışacağımız gibi yenilenebilir ve çevreyi kirletmeyen ülkemizin doğal kaynaklarından sağlanan enerji üretimleri uygulamaya konmalı ve teşvik edilmelidir. Bu konferanstan çıkan sonuçların standartlarda, imar yasalarında, yapı yalıtım yönetmeliklerinde yapılacak yeni düzenlemelere katkıda bulunacağına inanıyorum. Saygılarımla, Ümit ÜLGEN MMO İST.ŞB. BAŞKANI

tmmob makina mühendisleri odası YAPIDA YALITIM K<»MLRANSI BİLDİRİLİMİ Bu bir MMO yayınıdır. MMO, bu bildirilerdeki ifadelerden, fikirlerden ve toplantıdan çıkan -.onumlardan ve basım hatalarından sorumlu değildir. ENERJİ TASARRUFU VE YALITIM Mak. Müh. Orhan TURAN İZODER Yön. Kurulu Başkanı MAKİNA MÜHENDİSLERİ ODASI BİLDİRİ NO : 2 11

ENERJİ TASARRUFU VE YALITIM Orhan TURAN İZODER Yönetim Kurulu Başkanı Isı-Ses-Su-Yangın Yalıtımı yapıların vazgeçilmez bir unsurudur. Enerji tasarrufu, hava kirliliği, konforlu bir yaşam, gürültüsüz ve sağlıklı mekanlar için yalıtım, yapılar için bir zorunluluktur. Sırasıyla Isı-Ses-Su-Yangın yalıtımını irdelemeye kalkmamız uzun süreler alacağından ben burada özellikle ısı yalıtımı, enerji tasarrufu, hava kirliliği konularından bahsetmek istiyorum. Gelişmiş ülkelerde enerji konusunda etkin politikalar uygulamaktadırlar. ABD'nin Federal Enerji Yönetim Programı'nın hedefleri şunlardır : 2000 ve 2005 yıllarında binalarda kullanılan enerjiyi, 1985 yılı kullanımına göre % 25 ve % 30 oranlarında azaltmak, 2005 yılına kadar enerji ve su korunumunu sağlayacak projelerin bütün binalara uygulanmasını sağlamak, Güneş enerjisi ve diğer yenilenebilir enerji kaynaklarının dönüşüm maliyetlerini düşürmek ve kullanımlarını arttırmak, 2000 yılında sanayide enerji kullanımını 1990 yılına göre % 20 düşürmek, Satın almalarda uygun performans ve maliyet gereksinimlerine cevap veren ürünlerden, enerji verimliliği sınıflandırılmasında ilk % 25'e girenlerin tercih edilmesini sağlamak, ABD'deki tüm enerji kullanımının üçte birden fazlasını kapsayan ulaşım ve taşıma sektöründe, alternatif yakıtların kullanılmasını arttırmak ve petrole bağımlılığı azaltmak. Bu programın katkılarıyla 1994 yılında binalarda harcanan enerjide, 1985 yılına göre % 11.2'lik bir düşüş sağlandığı belirtilmektedir. Avrupa topluluğunu incelediğimiz zaman ise şunlarla karşılaşmaktayız : Enerji temininde güvenilirlik, «Çevreyi koruma hedeflerini rekabet ortamında sağlayacak bir enerji politikası izlenmektedir. Bu çerçevede, ileri enerji sistem ve hizmetleri alanındaki öncelikler; Yeni ve yenilenebilir enerji kaynakları kullanımının arttırılması, Enerji depolanması ve dağıtımı ile ilgili teknolojilerin geliştirilmesi, Fosil yakıtların kullanılmasında temiz üretim teknolojilerinin ve enerjinin rasyonel kullanımı ile ilgili teknolojilerin geliştirilmesi, 13

Fosil yakıtların kullanılmasında temiz üretim teknolojilerinin ve enerjinin rasyonel kullanımı ile ilgili teknolojilerin geliştirilmesi, "Ekonomi-çevre-enerji" ilişkileri konusunda kapsamlı ve detaylı senaryoların hazırlanması, olarak öngörülmektedir. Diğer gelişmiş ülkelerin de benzeri politikalar izlediği bilinmektedir. Türkiye'de bu konuda neler yapılıyor diye irdelersek, ülkemizde uygulanan politikalar çerçevesinde belirlenen ilkeler aşağıdaki gibidir : 1. Türkiye'nin toplam ve fert başına enerji tüketimi, kalkınmaya ve refah artışına paralel olarak arttırılacaktır. 2. Enerji tüketimi arttırılırken, israfın ve kayıpların önlenmesinin yanı sıra, birim ekonomik hasıla başına tüketilen enerjinin azaltılmasına yönelik teknolojik yeniliklerin tümünden yararlanma sağlanacaktır. Yapılacak düzenlemelerde, sistem bir bütün olarak ele alınacak,. tüm faaliyetlerin birbiri ile uyum içerisinde olmasına özen gösterilecektir. t 3. Enerji tüketim artışına paralel olarak çevre kirlenmesine karşı, sektör faaliyetlerinin (aramadan üretime kadar) tüm aşamalarında, çevre faktörü dikkate alınacak, enerjiekonomik-çevre üçlüsünün optimizasyonu sağlanacaktır. 4. Enerji taleplerinin karşılanmasında, yerli/ithal kaynak oranı, enerji güvenliği, dünya enerji piyasalarındaki arz gelişmeleri ve ekonomi gözönüne alınarak optimize edilecektir. İthalatta kaynak ve ülke çeşitlendirilmesine özen gösterilecektir. t, 5. Elektrik, petrol ve gaz sektörlerinin özelleştirilmesine, "Düzenleyici Çerçeve" oluşturularak t başlanacak, tüm sektörlerde rekabet ortamını sağlayacak yapı oluşturulacaktır. 6. Yatırım projelerinin seçiminde, ekonomiye maliyeti minimize eden, faydayı maksimize eden çözümler değerlendirilecek, bu projelerin özel yatırımcılarca realize edilmesi için gerekli cazip ortam yaratılacak, Devlet özel sektörün zaafiyet gösterdiği alanlarda faaliyet gösterecektir. Enerjinin etkin kullanımı, refah seviyesinden fedakarlık yapmaksızın ve kalite ve performansı düşürmeden bir mal veya hizmet ejde etmek için gerekli olan enerji miktarının azaltılmasıdır. Enerjinin etkin kullanımı sonucunda sağjanacak enerji tasarrufunun, daha hızlı ve daha ucuza / elde edilebilen bir enerji kaynağı olduğu bugün bütün dünyada kabul edilen bir gerçektir. Yapı, sanayi ve ulaştırma sektörleri başlıca nihai enerji tüketim sektörleri olup, ülkemizdeki nihai enerji tüketiminin yaklaşık % 92'si bu sektörlerde tüketilmektedir. Bu sektörlerde enerjinin etkin kullanımına yönelik teknolojilerin uygulanması, yaygınlaştırılması ve gerekli tasarruf önlemlerinin alınması ile ülkemiz önemli bir ek kaynak kazanabilir. Yapılarda enerjinin etkin kullanılması için : Öncelikle yapı standartları, bir bütünlük içinde ele alınarak yeniden oluşturulmalıdır. / 14

İmar yasalarına esas olan yapı kodları ısıtma ve soğutma derece-gün bölgelerine belirlenmelidir. Belirlenecek yapı standart ve kodlarına uygun yeni yasal düzenlemeler yapılmalıdır. Yapı yalıtım yönetmelikleri, gelişen teknolojilere uygun olarak ve bölgesel çözüm olanaklarını da kapsayacak şekilde yeniden düzenlenmelidir. Uyulması zorunlu yeni düzenlemelere (standart, kod, yasa ve yönetmelikler) ilave olarak konulacak uygun teşviklerle, enerji tasarrufu sağlayan yapı ve yalıtım malzemelerinin tüm binalarda kullanımının arttırılması ve sektördeki tüm uygulamalarda ileri teknolojilerin yaygın olarak kullanılması sağlanmalıdır. Şehir planlamaları, bina yönlendirmeleri, güneş enerjisi kazanç ve kayıpları gibi şehrin enerji tüketimini etkileyecek hususlar göz önüne alınarak yapılmalıdır. Optimum enerji tasarrufu sağlamak üzere seçilen tesisat sistemlerinin, iç hava kalitesi standartları (ASHRAE Standart 62-189) ile uygunluğu sağlanmalıdır. Isıtma-havalandırma-klima sistemleri seçilmeden önce, yatırım + işletme giderleri yönünden en az iki sistem karşılaştırması içeren enerji raporu, proje hizmeti içine dahil edilmelidir. Kömür kullanımı büyük ölçekli bölge ve şehir ısıtmalarına yönlendirilmeli, küçük ölçekli uygulamalarda doğal gaz ve motorin kullanımı desteklenmelidir. Yüksek verimli kazan teknolojileri geliştirilmeli ve belirli verim ve Kalite değerlerini sağlamayan kazanların üretim ve ithaline engel olunmalıdır. Özellikle ısı ve elektriğin yılın her mevsiminde ihtiyaç olduğu otel, hastane ve iş merkezleri gibi ticari binalarda kojenerasyon teknolojileri üzerinde önemle durulmalıdır. Isı geri kazanım sistemleri, tesisatla ilgili yeni ve ileri teknoloji uygulamaları, akıllı elektronik denetim teknolojilerinin kullanılması ve yenilenebilir enerji kaynaklarından azami ölçüde yararlanılması teşvik edilmelidir. Enerjinin etkin ve ekonomik kullanımına yönelik teknolojik önlemlerin uygulanabilmesi için, yapının elde edilmesinde görev alan disiplinlerin tümünde profesyonellik sağlanmalı, mevcut mevzuatın sağlıklı uygulanması ile ilgili denetimler layıkıyla yapılmalıdır. Tasarım ve müşavirlik - kontrollük yapan mühendislerin profesyonel sorumluluk sigortası kapsamına alınması temin edilmeli, belli büyüklükteki projeler için bu sigorta mutlaka istenmelidir. Sanayi sektöründe enerjinin etkin kullanılması ise; 2000 TEP ve üzerinde enerji tüketimi olan sanayi kuruluşlarının Enerji Yönetim Sistemi kurma zorunluluğu, 500 TEP'in üzerindeki tüm tesisleri kapsayacak şekilde genişletilmeli ve uygulanması sağlanmalıdır. 15

Ülkemizde enerji yoğunluğunun düşürülmesi için sanayi sektöründe enerji verimliliğinin arttırılmasının yanı sıra, Türk sanayii ağır sanayiden katma değeri yüksek hafif sanayi üretimlerine geçmelidir. Bunun için sanayi planlaması en kısa zamanda yapılarak, teşvikler ve tesis kurma izinlerinin buna göre verilmesi yararlı olacaktır. Ulaştırma sektörü konumuz dışı olduğu için bu konuyu burada irdelemek istemiyorum. Bir ülkede yalıtım malzemeleri tüketiminin, o ülkenin çağdaşlık seviyesini gösterdiği bilincindeyim. Ulkeierirı durumlan mukayese edilirken kişi başına araç sayısına, cep telefonu, TV'ye bakdıyorsa, yalıtım malzemelerinin kişi başına tüketimine de bakılmalı. O zaman bu anlamda pek de çağdaş ülke olmadığımızı görürüz. Hedefimiz bu konuda da çağdaş ülkeler seviyesine ulaşmaktır. 16

\ tmmob makina mühendisleri odası ALn IM I;ONı ; ı-:ı<ansı UİLDİRII I RI Bu bir MMO yayınıdır. MMO, bu bildirilerdeki ifadelerden, fikirlerden ve toplantıdan çıkan sonuçlardan ve basım hatalarından sorumlu değildir. ÇEVREDE GÜRÜLTÜ ÜÜ DENETİMİ İİ Prof. Dr. Sevtap Yılmaz DEMİRKALE İTÜ MİMARLIK FAK. MAKİNA MÜHENDİSLERİ ODASI BILDIR! NO : 3 17

ÇEVREDE GÜRÜLTÜ DENETİMİ İmar Planları Yapılırken Gürültü Açısından Düşünülmesi Gerekli Hususlar ÖZET Prof.Dr.Sevtap Yılmaz DEMİRKALE LT.Ü.Mimarük Fakültesi Bu çalışmada çevrede gürültüyü denetim altına almak için tasarlama ilkeleri ortaya konulmuş, yer seçiminde önemli olan aktörler incelenmiş, gürültüye duyarlı fonksiyonların yerleştirilmesinde nelere dikkat edilmesi gerektiği vurgulanmış ve imar planlan yapılırken gürültü denetimi açısından gözönünde bulundurulması gereken maddelere değinilmiştir. GİRİŞ Ses yalıtımı ve gürültü kontrolü için tasarlamada birinci adım doğru bir planlamadır. Planlama ve tasarım aşamasında gürültü faktörünü göz önüne almak birçok istenmeyen gürültü problemlerini başlangıçta önlemek demektir. Problemlerin çoğu iyi bir tasarım, fonksiyonların birbirine göre uygun yerleşterilmesi ve temel bir takım akustik prensiplerin düşünülmesiyle ortadan kalkabilir. Bu nedenle gürültü denetimine imar planlarından başlamak gerekir. 1. Gürültü Kontrolü Açısından Tasarlama İlkeleri Gürültü Kontrolü, sistemin 3 elemanında gerçekleştirilebilir. a) Kaynakta Kontrol: Gürültü yayan kaynağın yapısında alınan önlemler (Yapısı ve işlevsel özelliklerini değiştererek). b) Çevrede Kontrol: Gürültünün yayıldığı doğal ve yapma çevrede alman önlemler (Fiziksel çevrenin ses dalgalan üzerindeki etkilerden yararlanarak). c) Kullanıcıda Kontrol: Aşın gürültüden kulağın korunması amacıyla kullanılması önerilen koruyucular (kulaklık, tıkaç v.s.). Bunlar arasında çevre plancılannı ve mimarları en çok ilgilendiren konu, gürültünün çevrede denetimidir. Çevrede gürültü denetimi tasarmalamanın üç ölçeğinde yapılabilir. 1. Şehir tasannu, 2. Bina tasannu, 3. Yapı elemana tasannu. Bu çalışmada şehir ve bina tasannu ölçeklerinde gürültü denetimi açıklanmağa çalışılmıştır. Gürültü sorunu her bir ölçekte farklı derinliklerde ele alınıp çözümlendirilir. Gürültü kaynaklan binanın içinde veya dışında bulunabilirler. Ancak temelde daha geniş analizler gerektiren dış çevre gürültüleri, gürültü yönünden ve tasarlama ilkeleri açısından daha önemlidir. Bir yerleşme ünitesinde çevre gürültüsünü kontrol altına almanın en iyi yolu, 19

başlangıçta gürültüyü yok edecek uygun bir yerin seçimi olmaktadır. Daha sonra binaların yerleştirilmesi ve konumlandırılması sırasında da dikkat edilecek bir takım ilkeler vardır. 2. Yer Seçimi Bu konudaki çalışmalar 2 aşamada yapılabilir. a) Gürültü Kaynaklarının Saptanması: Verilen arazi ya da vaziyet planı üzerinde, yapılacak yerleşmeleri etkileyecek, mevcut gürültü kaynaklarının araştırılması, bu kaynakların niteliklerinin ve akustik özelliklerinin (referens gürültü düzeylerinin) gözlemler ve ölçümler ile saptanması. Gürültü kaynaklan aşağıda verildiği gibi gruplandinlabilir: 1. Ulaşım gürültüsü. Karayolu gürültüsü. Havayolu gürültüsü. Demiryolu gürültüsü 2. Endüstri gürültüsü 3. Şantiye gürültüsü 4. eğlence nitelikli gürültü b) Arazinin Sakin Bölümlerinin Belirlenmesi: Gürültü kaynaklannın arazideki konumlan, arazinin topografık durumu, zemin kaplaması, meteorolojik koşullar ile, yerleşme ünitesinin fonksiyonuna bağlı olarak kabul edilecek gürültü ölçütleri gözönüne alınarak, gürültü kontrolü açısından uygun yer parçasının belirlenmesi. Yer seçimineki önemli faktörlerden, uygulamada önemli olanları aşağıda özetlenmektedir(l, 2, 3). 2.1. Uzaklık Etkisi Ses kaynağının türüne göre değişim gösteren ve frekansa bağlı olmayan uzaklık azaltımının değeri çizgi kaynak için uzaklığın her iki katında 3 db, nokta kaynak için ise 6 db olarak saptanmıştır. Bu değerler Şekil 1 'de gösterilmektedir. Tasarlanacak yerleşme için sesin uzaklıkla azalma özelliğinden yararlanarak gürültü kaynağına olan en yakın uzaklık değeri konusunda araştırmalar yapılmıştır. Aşağıda Tablo 1 'de gürültü kaynaklanna olan alıcı uzaklıkları verilmiştir. Bu uzaklıklar haricinde yerleşme yapılabilir (3). e 70 î * f so s> s İ3O I I j t I 1 i 1 :. ] 1 9 10 1 1 1 12! IO»» K» COO I0CCO UZAKUN MAM Şekil 1. Uzaklık Azaltımı (3) [ 20

Gürültü Kaynağı Ana Trafik Yolu Tren Yolu Tablo 1. Minimum Uzaklık Değerleri Konut Bölgesinin Min. uzaklığı 300 m. (taşıt yoğunluğu 50 taşıt/saat veya 5 kamyon/saat olan yollar için) 900 m. Uluslararası Ne > 1300 Ticari veya askeri Küçük alanlar Ne <500 1300 > Ne > 501 Havaalanı Piste Düşey Uzaklık Piste Yatay Uzaklık Piste Düşey Uzaklık Piste Yatay Uzaklık Piste Düşey Uzaklık Piste Yatay Uzaklık 5500 m. 25 km. 400 m. 15 km. 1600 m. 8 km. Endüstri Bölgesi 4 b 1.8 b (Çok gürültülü ise = 3.4 b) Tabloda; N e değeri* 5 günlük efektiv uçak sayısını gösterir. b=karc biçimli bölgede kenar uzunluğunu, diktörtgen biçimde ise bölgenin enini verir. 2.2. Çevrede Doğal ve Yapma Engeller Gürültü kaynağı ile seçilen veya yaklaşık olarak belirlenen yerleşim merkezi arasındaki doğal tepeler, yarlar, sık ve geniş bir band (en az 30 m.) şeklinde yer alan ağaçlıklar gürültü azal timin da rol oynarlar. Bu nedenle arazinin bu yönden olanaklan incelenmelidir. Gürültü kontolu amacıyla yapma ses engellerinden de yararlanılabilir (4). Şekil 2, 3, 4'de gürültüye hassas binaların yerleştirilmesinde çevredeki yapma ve doğal engellerin kullanımı verilmiştir (3,5). Kritik olmayan binaları, engelleyici olarak kullanın. Karayolu Burası değil Burası Ağaçlar çalılıklar ve b>tki toplulukları yarar sağlamaz. Duvar, _,,., Demiryolu Doga\ engellen kullann. engelleyici D u v a r l a n olarak kullanın. Şekil 2. Doğal ve Yapma Engellerin Kullanımı (3) 21

. - \ fi Otoyol servis yapıları servis yolu m -LU.ı... ı.'. Şekil 3. Şehir Planlaması Ölçeğinde Binaların Engel Olarak Kullanılması (3) Şekil 4. Uçağın Zeminde Çalışması Sırasında Oluşan Gürültüden Korunma (5) I 2.3. Hakim Rüzgar ve Sıcaklık Değişimleri Meteorolojik faktörlerden Özellikle sıcaklık değişmeleri ve rûzgarlann ses yay ılımına etkileri göz önünde bulundurularak, yerleşmeler için uygun yerlerden gölge bölgelerinin sınırlan belirlenebilir. Genel bir ilke olarak, araziyi etkileyen hakim rüzgarın bulunması durumunda üst rüzgar bölgesine yerleşme büyük ölçüde gürültü kontrolü sağlar (5). Şekil S'de rüzgaraltı bölgesinde ses ışınlarının binaları etkilemesi görülmektedir (5). Şekil 5. Rüzgaraltı Bölgesinde Ses Işınlarının Binaları Etkilemesi (5) 22

3. İmar Planları Yapılırken Gürültü Açısından Düşünülmesi Gerekli Hususlar Çevrede gürültüyü denetim altına almak için imar planlan yapılırken gürültü faktörlerini göz önünde bulundurmak gereklidir. Gürültü Kontrol Yönetmeliği 'ndc madde 13; gürültü denetimi açısından imar planlarıyla ilgili bilgileri içermektedir, ama bu bilgiler yetersizdir. Şehircilikte akustik sorunların ele alınışında en önemli ilke, bir yandan gürültü kaynaklarının öbür yandan da sessizlik ihtiyaç ve talebindeki yapıların bir araya toplanması ve gürültü kaynaklan ile sessiz bölgelerin ayınmıdır. Sessiz bölgeler denince ikamet edilen mesken alanlan ve bunlan ilgilendiren tesis ve kurumlar, özellikle dinlenme ve tedavi bölgeleri, hastane ve benzeri kuruluşlann çevreleri anlaşılır. Buna karşın gürültülü bölgeler; sanayi bölgeleri, tren istasyonlan, otobüs garlan, liman tesisleri ve havaalanlan gibi gürültülü trafik merkezleridir. Bu gibi aşın gürültü üreten bölgelerin sessiz bölgelerden ayn tutulması gereklidir. Gürültülü ve sessiz bölgelerin aynlmasında iki bölge arasını bir sınırla belirlemek yeterli ve mümkün olmamaktadır. Mesken bölgesinin sınıra yakın veya bitişik olan kısımlan gürültü ile doğrudan doğruya karşı karşıya kalırlar. Bu araya hem daha düşük gürültü yoğunluğuna sahip, hem de gürültüye daha az duyarlı olan yapıların bulunduğu bölge yerleştirilmelidir (4, 6). Bu bölgelere; 1. az gürültü yayan sanayi kuruluşlan, 2. bürolardan ibaret yapılar 3. işhanlan 4. garajlar, 5. park yerleri 6. spor alanlan ve salonlan tasarlanabilir. Mesken bölgelerinde cadde trafiği, o bölgede oturanlann vasıtalan için olacak şekilde düzenlenmeli, özellikle kamyon trafiği çeşitli tedbirlerle mesken bölgelerinden uzak tutulmalı, transit geçişleri mesken bölgelerinden uzaklaştınlmahdır. Şehiriçi yolculuklannda bile demiryolu trafiğinin mümkün olduğu kadar mesken bölgeleri içinden değil, bu bölgelere teğet geçmesi sağlanmalıdır. Araştırmalar trafik gürültüsü! in genellikle en çokrahats.z edi ci gürültü kaynağı olduğunu göstermişlerdir. Ana trafik akımının ve transit geçen trafiğin yerleşme bölgelerinden uzak tutulması gereklidir. Ara trafik yollannda gürültü kaynağını mümkün olduğu kadar kontrol altında tutmak için şunlara dikkat etmek gereklidir. kavşaklardan kaçınmak düzgün cadde satıhlan kullanmak çelik konstrüksiyonlu köprüler yerine B.A. köprüler yapmak mümkün olan yerlerde trafik akımını mesken yapılanndan yeterince uzağa aktarmak 23

yeterli mesafeye koymak mümkün olmadığı yerlerde trafik şerhini bir derin yatak içinden geçirmek veya tek yada çift yandan koruyucu duvar veya tümseklerle siperlemek düşünülebilir. Binaların üst katlarım da gürültüden yeterli oranda koruyabilmek için 5 katlı yapılarda dahi engellerin oldukça yüksekte tutulması anlaşılmaktadır. Bu gibi engeller yerine; t 1. Cadde boyunca veya tren hattı boyunca bitişik nizamda ve bir cephe teşkil edecek şekilde t. planlanacak dükkanlar veya garajlar gibi sessizlik talebi olmayan yapıların yer alması olabilir. 2. Böyle yapılardan, duvar, tümsek, derin yatak gibi engellerden daha zayıf bir korunma sağlayan ağaçlar, veya çit ve çalılıklarda tasarlanırsa da bunların hissedilebilir bir azaltım sağlaması için en az 20 m. kalınlıkta bir şerit teşkil etmeleri ve yeterli yükseklikte olmaları gereklidir. 3. Çevreye göre yüksek bir hatta bulunan üst geçit durumundaki cadde ve demiryolları j korunma açısından son derece elverişsizdir. Burada da iki yanda belirli yükseklikte > korunma duvarları kullanılarak hiç değilse bazı katların korunması gerçekleştirilebilir. Bölgelerin bir birine göre planlamasında uçak gürültülerine özel bir dikkat sarfetmek gereklidir (4, 5, 7, 8, 9). Havaalanları çevresindeki geniş bir alan dahilinde iskan bölgesi sınırlandırma ve kısıtlamalarına gidilmelidir. Yeni bir yerleşme planlanacağı zaman uçağın zemindeki çalışma gürültüsünü ve zemine yakın uçan uçakların gürültüsünü azaltmak için yerleşmeler ile havaalanı arasında engel yapılar düşünülmelidir. Engel yapılarının bir kesimi havaalanına ait yapılar olabilir. Havaalanına yakın engelsiz olarak yüksek bloklar yerleştirildiğinde uçak iniş ve kalkışlarında yerleşme ünitesi gürültüden çok etkilenmektedir. i t Yerleşmelerin havaalanına bakan yönlerinde mümkünse sürekli ve çok katlı yapılar yapılmalıdır. Bunlar alışveriş merkezleri, yüzme havuzlan, eğlence merkezleri gibi gürültüye karşı çok duyarlı olmayan yapılar olmalı ve mümkünse bu yönde pencere açılmamalıdır. Havaalanı ile yerleşmeler arasında yeşillendirme yapılarak gürültü düzeyinde azaltım elde edilebilir. ıf Şekil 6'da havaalanı çevresinde yeni yapılacak olan yerleşmelerde gürültü düzeyini azaltmak için havalanı ile yerleşmeler arasında yer alabilecek, engel yapılan ve yeşil band görülmektedir (8). Şekil 7'de bu engel yapıların yatay kesiti verilmektedir (8). Eğer engel yapılar sırası uzun ve yüksek ise bu yapılar akustik bölge bölgesi oluştururlar, bu gölge bölgelerinde yerleşmeler planlanabilir. î 'f 24

Zeminin topografa durumundan yararlanılarak gürültü düzeyi azaltılabilir. Uçağın zeminde çalışması sırasında oluşan zemin gürültüsü havaalanı yakınında tepeler aracılığıyla yansır. Yerleşmeler bu engeller arkasına yerleştirilebilir. Plan şemalarında ses kesici ve emici düzenlemeler getirilebilir. A-PİSTLER C- VÖU ALAN D-YERLESME BÖLGESİ 2 km. Şekil 6. Havaalanı Çevresinde Yeni Yapılacak Olan yerleşmelerde Gürültü Düzeyini Azaltmak İçin Havaalanı ile Yerleşme Bölgeleri Arasında Yer Alacak Engel Binaları ve Yeşil Bant (8) /i HAVAALANI /> ' } 5 f 6 e \ /S I ı 9 ' ' 1)H0ttALANI ÇEVRESİNDE ENGEL DUVARI (30 cm KA ı 1 IKlı ıtf TA fi A ^1 IU&O \ LfNLIKIA D.A. LJUVMHJ 2) t AT KORİDOR. MA S/STEMLI W>MA VE AYDIN SES EMİCİ TAMNLI 3) ARA DUVAR i.) KALIN CAMDAN YAPll MİS CIFT OTOMATİK KAPI S) KAMU SERVİS ODALARI 6) ÇALıŞMA BANKOSU 7) KORUYUCU CAM DUttR 6) BANKA PERSONELİ İÇİN ÇALIŞMA ALANLARI 9) SESE DUVARLI BOLGF. L R ACİLAN YÜKSEK A. KUSTIK NİTELİKLİ ÇİFT PENCEAE X)} 20 Cm. KALINLIKTA B.A. DEN YAPILMIŞ DIŞ DUVAR LAR 11) AKUSTİK GÖLCE ALAN LARI Şekil 7. Engel Yapıların Yatay Kesin" (8) 4. Binaların Yerleştirilme ve Konumlandırılması Yerleşme ünitesi içerisinde binaların tasarlanması aşamasında gürültü kontrolü açısından göz önünde bulundurulması gerekli ilkeler şunlardır: 25

1. Binaların Kullanım amaçlan ve dolayısıyla akustik gereksinimlerine bağlı olarak gürültü kaynağına uzaklıkları yine düşünülmesi gerekli bir faktördür. 2. Arazi engebesi ve ağaçlık alanların engelleme etkilerinden bu aşamada da yararlanılabilir. Ayrıca kaynak ile bina arasındaki zemin örtüsünün çim, çalılık veya işlenmiş toprak olması, ses yutuculuk özelliklerinden dolayı çok önemlidir. j 3. Bina kütleleri, bir ana yolun kenarına paralel olarak yerleştirildiğinde ortaya çıkacak karşılıklı yansımalardan kaçınmak gerekir. Bir trafik yolu boyunca karşılıklı sıralanmış yüksek katlı binaların aralan azaldıkça gürültü koşullan kötüleşir. Kütlelerin bilinçli yerleştirilmeleri gereklidir. 4. Gürültü kontrolunda, gürültüye karşı daha az duyarlı olan bir binanın yerleştirerek elde edilebilecek korunma da çok önemlidir. Aynca yol kenanna yapılabilecek perde duvarların ya da yol konutun düşürülmesi ile oluşan şevler, gölge bölgelerinden yararlanılabilir., 5. Hafifçe eğri biçimli bina kütleleri, eğer eğrilik gürültü kaynağı tarafından konveks ise uygn bir akustik ortam sağlar. 6. "U" biçimli binalar veya yan kapalı avlular, karşılıklı yansımalara neden olurlar ve bina dışı aktiviteler için kullanılamazlar, çünkü bunlar çok reverberan ve gürültülü alanlardır. 7. Binalar pencereli cepheleri bölgenin sakin kısmına bakacak şekilde yerleştirilmeli, masif ve penceresiz duvarlar gürültü kaynağına bakmalıdır. i 8. Uzun bir kütleden oluşan tek bir bina ana yol veya tren yolu kenanna yerleştirilecekse; [f. a) Binanın ana aksını yola dik olacak şekilde konumlandırmak ve bina içindeki gürültüye çok duyarlı hacimleri, yoldan uzaktaki bina bölgelerine yerleştirmek gerekir. b) Bina yola paralel olarak yerleşekse, dış cephede gürültü kontrolüne karşı ciddi önlemler alınmalı, yola bakan bölümlere, gürültü toleranslı mekanlar yerleştirilmelidir. Binalann kötü konumlandınlması ekoya ve sonuçta gürültünün artmasına neden olur. Şekil 8'de binalann otoyollara göre nasıl konumlandınlacağı gösterilmektedir (3, 4). ' Havaalanı çevresinde yerleşmelerin tipi çok önemlidir. Şekil 9'de iki yerleşme tipi verilmiştir. Birinci yerleşme tipinde bloklar bir avlu çevresnde, ikinci yerleşmede ise yan yana sıralanmıştır. Gürültü ölçümleri sonucunda bloklann sıralı yerleşme koşullannda azaltım değerinin daha fazla olduğu görülmüştür. Bunun nedeni 1. yerleşme tipinde avluda karşılıklı yansımalar oluştuğu için gürültü düzeyi artmaktadır (9). ' 26

Şekil 8. Otoyola göre binalann konumlandıniması (3) Şekil 9. Uçuş Yolu Altında Uçağın Kalkış Noktasından 4.5 km. Uzaklıkta Ölçüm Yapılan a) Avlulu ve b) Sıralı Yerleşim Tipleri (9) 27

5. Sonuç İmar planlan yapılırken arazinin topografik yapısına, arazideki gürültü kaynaklannın konumlarına bakılmalı, meteorolojik faktörleri de göz önünde bulundurularak gürültüye hassas fonksiyonlann yerleştirilmesine doğru karar verilmelidir. Gürültü kaynağı, Tampon bölge (veya engel teşkil edebilecek fonksiyonlar) ve /. Gürültüye hassas olan fonksiyonlann doğru yerleştirilmesi ileride olabilecek bir çok sorunu ortadan kaldıracaktır. KAYNAKÇA [T] DEMİRKALE, Y.S., 1994, Uçaklann Yerden Kalkış Zamanlan Sırasında Gürültü Konturlannın Saptanması İçin Atatürk Havaalanı Çevresinde Bir Uygulama Çalışması, j İTÜ Araştırma Fonu, Proje No: 204, İstanbul,\ [2] DEMİRKALE, Y.S., 1994, Meteorolojik Faktörlere Bağlı Olarak Uçaklann Farklı Yöne Kalkış Yapmalan Durumlannda Atatürk Havaalanı Çevresinde Gürültü Konturlannın Karşılaştınlması, İTÜ Mimarlık Fakültesi, İstanbul [3] DEMİRKALE, Y.S., 1996, Gürültü Denetim İlkeleri, Yapılarda Akustik Sorunlar ve Çözüm Önerileri Semineri Kurs Notlan, Türk Akustik Derneği, YTÜ, İstanbul [4] DEMİRKALE, Y.S., Çevrede Gürültü Denetimi, İTÜ Mimarlık Fakültesi, Basılmamış j Ders Notlan, İstanbul V [5] DEMİRKALE, Y.S., 1986, Havaalanı Çevresinde Arazi Kullanım Planlaması İçin Uçak Gürültü Ölçütlerinin Saptanmasında Kullanılabilecek Bir Yöntem, İTÜ Mimarlık Fakültesi Doktora Tezi, İstanbul [6] ÖZER, M., 1979, Yapı Akustiği ve Ses Yalıtımı, İstanbul [7] DEMİRKALE, Y.S., 1979, Uçaklann Gürültüsünün Kontrol Altına Alınması Amacıyla Yeşilköy Havaalanı Çevresinde Yerleşme Sınırlannın Belirlenmesi, İTÜ Mimarlık / Fakültesi Master Tezi, İstanbul [8] DEMİRKALE, Y.S. 1988, Uçak Gürültüsünün Değişik Ölçckerinde İncelenmesi ve Denetim Altına Alınması, Çevre 88, Dördüncü Bilimsel ve Teknik Çevre Kongresi, Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir [9] DEMİRKALE, Y.S. 1988, Effects of Environmental Factors on the Propagation of Aircraft Noise and Application for İstanbul, Environmental 88 the 4th Environmental Science and Technology Conference vol. 1, İzmir ı 28