Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Fırat University Journal of Social Science Cilt: 11, Sayı: 1, Sayfa: 57-85, ELAZIĞ-2001 ELAZIĞ ŞEHİR NÜFUSUNDA TURİZM EĞİLİMİ Tourism Tendency in City Population of Elazığ Erdal KARAKAŞ * ÖZET Dünyanın her yerinde milyonlarca insan tatil yapmak ve dinlenmek için turizm faaliyetine katılmakta ve bu amaçla oturdukları yerlerden bir kaç gün veya hafta için geçici olarak diğer alanlara gitmektedirler. Bir alandan turizm faaliyetine katılan kitlenin bir takım özelliklerinin bilinmesi turizm yatırımcıları ve işletmecilerin vereceği hizmetleri ayarlamaları açısından önem taşımaktadır. Çalışmamızda Doğu Anadolu Bölgesi Yukarı Fırat Bölümünde yer alan 250.000 nüfuslu Elazığ şehir nüfusundan turizm faaliyetine katılanların özelliklerini ortaya koymaya çalıştık. Turizm faaliyetine katılan nüfusun gelir, yaş grubu, tatile çıkış dönemi, seçilen ulaşım ve konaklama tipi ile tercih edilen bölgelerin tespiti için anket uyguladık. Kişilerin eğitim seviyesinin yükselmesine bağlı olarak tatile çıkma oranı artarken, serbest meslek sahiplerinde zaman yetersizliği nedeniyle tatile çıkma oranı azalmaktadır. Aile büyüklüğü, ailede çalışan kişi sayısının miktarı gelir durumunu etkilediği için turizm faaliyetine katılımda çocuksuz ve tek çocuklu ailelerde yoğunluk artarken çocuk sayısı fazla olan ailelerde ise azalmaktadır. Tatilde kalınan süre konaklama yapılan yere göre değişiklik göstermekte, tanıdık, eş, dost yanında ve kendine ait yazlıklarda konaklama yapanlarda kalış süresi fazlalaşırken, ticari konaklama tesislerinde kalanlarda bu süre düşmektedir. Tanıdık yanında konaklama nedeniyle konaklama harcamalarındaki azalma alışverişe harcanan para miktarını artırmaktadır. Kişisel gelir düşüklüğü ve buna bağlı olarak otomobil sahipliğinin azlığı, alanın turizm bölgelerine olan uzaklığı ulaşım sektörü ile araç tipini etkilediği için seyahatlerde karayolu sektörü ve otobüs tercihi fazlalaşır. Tatil için tercih edilen bölgeler sıralamasında %70 lik oranla Marmara, Akdeniz ve Ege bölgeleri ilk sırayı alırken kalan %30 luk kesim diğer dört bölgeyi tercih etmiştir. Gelecekteki tercihlerde Akdeniz bölgesi ilk sırayı alırken daha önceden tercih sıralamasında alt sıralarda yer * Yrd. Do. Dr. Fırat Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fak. Coğrafya Bölümü.
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2001 11 (1) alan Karadeniz bölgesine talep artmaktadır. Yurtdışı seyahatlerde Türk vatandaşlarının varlığına bağlı olarak Avrupa ülkeleri ve bilhassa Almanya ilk sırayı almakta, onu hac ziyaretinden dolayı S. Arabistan takip etmektedir. Anahtar Kelimeler: Elazığ, Turizm SUMMARY Millions of people in every part of the world participate tourism activity in order to have holiday and have a rest and they go to other places temporarily for a few days or weeks. Knowing some characteristics of people who take part tourism activity is important for tourism investors from the point of regulation the services. In this study we tried to find out characteristics of people who go to holiday from Elazığ city which is located in the upper Fırat Region of East Anatolia and has nearly 240.000 population. We used a questionnaire in order to find out the income level, age group, the time (period), chosen for holiday type of transportation and residence of the holiday makers. While the rate of well educated holiday makers are increasing, it decreases in self - employed persons because of insufficence of time. As the size of family, the numbers and working people in the family affect the income in taking part the tourism activity. The rate of holiday makers increases in the families having no child or only one while it decreases in large families. The time spent for holiday changes to the place chosen for holiday. While the people staying near their relatives, friends or their summer houses spend more time for the holiday, those who stay in hotels, motels and such kinds of places spend less time. Those who stay near their relatives or friends spend more money for shopping. As having lower income, number of cars and the distance of way affect the transport sector and type of transportation vehicle, people use roads and buses in their travels. Nearly 70 % of the holiday makers prefer Marmara, Mediterranean and Egean regions, 30 % of them prefer the other four regions ( Black sea, South - East Anatolia, East Anatolia, Central Anatolia ). While the Mediterranean region keeps the first place for future holiday, Black sea region, which was at lower place; is chosen by many people for holiday. European countries especially Germany keeps the first place in the travels to the foreign countries. After that Saudi Arabia is chosen for being pilgrim. Key Words: Elazığ, Tourism 58
Elazığ Şehir Nüfusunda... 1. GİRİŞ Turizm, insanların bulundukları yerden başka bir yere veya ülkeye gittikleri ve orada belli bir süre kalmaları, tekrar kendi yerlerine ya da ülkelerine dönme ile ilgili etkinlikler (Köksal, 1994,1) veya "dinlenmek ve tatil geçirmek amacıyla yolculuğa çıkmak (Özgüç,1998,15) olayını içine alır. Kısaca" dinlenmek, eğlenmek, yeni yerler ve toplumlar görüp tanımak, bilgi ve görgüsünü geliştirmek gibi amaçlarla geziye çıkan bireylere ise turist adı verilir ( Doğanay, 1995,534). Turizmde yerli ve yabancı olmak üzere iki grup turist ele alınır. Turizmde veri 1.Ülkeye girişlerde gümrük kapılarında 2.Turistin konaklama esnasında 3.Turistin devamlı yerleşme yerinde olmak üzere üç yoldan temin edilmektedir (Toskay, 1983, 140-143). İlkinde ülkeye giriş yapan veya ülkeden çıkış yapan yerli ve yabancı kişi sayısı tespit edilebilmekte olduğundan ülkeye giriş ile çıkışlar nedeniyle dış turizmle ilgili veri temini daha kolay bulunabilmektedir. İkincisinde konaklama tesislerinden alınan bilgiler değerlendirilir fakat bu yöntemde kullanılan bilgiler turistin konaklama tesisine başvurusuna ve otel kayıtlarına dayandığı için ve herkesin turistik tesislerde kalmaması nedeniyle gerçek durumu yansıtmaz. üçüncü yöntem turistin sürekli oturduğu yerde veri toplamaya dayanır ve herhangi bir yerleşme yerinde oturan nüfusa anket uygulanarak turizme katılım ve eğilimleri tespit edilmeye çalışılır. Bu nedenlerle iç turizme ait veriler konaklama istatistikleri ve turistik alanlara yapılan ziyaret (müze, tarihi yerler vb) sayılarından yerli ve yabancı sayısı ayırt edilebilmekte fakat her giden kişi aynı aktivitelere katılmadığından ve konaklama istatistikleri de sadece turistik belgeli tesisleri kapsadığından gerçek sayıları yansıtmamaktadır. Bu sebeplerden ülkemizde iç turizme ait sayısal veriler tahminlere dayanmaktadır. Mesela Türkiye'de iç turizme katılanların sayısı 1950 yılında 0.3, 1960'da 1.5, 1965'de 2.1, 1970'de 2.7, 1975'de 4.5, 1980'de 6, 1985'de 7.2, 1990 yılı sonrasında ise 12 milyonu aştığı tahmin edilirken (Olalı, 1983,41, Doğanay, 1990, 298, 1995, 541). Türkiye genelinde turistik belgeli konaklama tesislerinde kalanların sayısının 1991 yılında 3.828.585 kişi (Köksal, 1994 ) olması da veri teminindeki güçlükleri ve farklılığı açıkça ortaya koymaktadır. Yurt dışından Türkiye'ye yapılan seyahatler, bunların bölgesel dağılışı, ülkemizdeki bazı alanların turizm potansiyeli ve sorunları ile ilgili çalışmalar yer alırken (Soykan, 1993, 1994, Koçman, 1996, Somuncu, 1994, 1996, Kalelioğlu, 1996, Doğaner, 1991, 94, 98, Akkan-Tuncel, 1990, Tuncel-Doğaner, 1989, Doğanay,1989 a-b, 1992, 59
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2001 11 (1) 1994, Özey, 1989, Doğu- Çicek-Gürgen, 1998, Kara,1994, Doğu-vd, 1993, Akkan- Gürgen,1993, Akkan-vd,1993,Yılmaz, 1994, Tuncel, 1996, Yiğit, 1994, Köksal, 1972, 1994, Arıkan, 1994 ) veri yetersizliği nedeniyle yerli turist miktarının ne kadar olduğu nerelere gittiği, istekleri ve tercihleri hakkında yeterli bilgilere sahip değiliz. Bu olumsuzluklar sebebiyle yurtiçinden turizm faaliyetine katılanlar ve bilhassa bir alandan veya herhangi bir yerleşme yerinden yapılan seyahatlerle ilgili çalışmanın olmaması bizi böyle bir çalışma yapmaya yöneltmiştir. Çalışmamızda turistin daimi oturduğu yerde bilgi toplanmasına dayanan üçüncü yöntemi kullandık. Yöntemin esası ülke genelindeki tüm yerleşim birimlerine veya bir bölgedeki çeşitli merkezlere yada belirli bir merkezde oturan nüfusa anket uygulanarak ülke, bölge veya merkezde oturan nüfusun turizm eğilimi tespit edilmeye çalışılır. Kısaca burada oturanların turizm olayı ile ilişkisi ortaya konulur. Bu yöntemde ülke veya bölge geneline ait en iyi sonuç nüfus sayımlarında bütün halka konu ile ilgili sorular yöneltilerek alınabilir. Fakat bu uygulama nüfus sayımları oldukça uzun aralıklarla yapıldığından ve turizm faaliyetine yönelik sorular nüfus sayımlarında yer almadığından, ayrıca bu tip soruların eklenmesi mali külfeti artıracağından uygulanamamaktadır. Yukarıdaki olumsuzluklar nedeniyle dünya genelinde de bu konuya ait veriler ister ülke, ister bölge veya seçilmiş belirli merkezler de olsun, çalışma sahalarında belirli kitleleri temsil edecek grupların örnekleme veya sondaj yolları ile tespit edilerek toplanmasıyla gerçekleştirilir (Toskay, 1983, İçöz, 1998). Çalışmamızı Doğu Anadolu Bölgesi Yukarı Fırat Bölümünde yer alan 250.000 nüfuslu Elazığ şehrinde üçüncü yöntemi kullanarak gerçekleştirdik (Şekil.1). Şehirde özel ve resmi sektörde değişik konumda (işçi, memur, yönetici, serbest meslek vb.) çalışanlar arasında uyguladığımız anketle turizm faaliyetine katılanların yaş, cinsiyet, gelir, eğitim, aile büyüklüğü gibi sosyal ve ekonomik durumları ile turizm faaliyetine katılım eğilimini ortaya koymaya çalıştık. Bu amaçla tatile çıkan kişilerin, tatil için en çok hangi il ve bölgeleri tercih ettiklerini, buralara gitmek için kullandıkları ulaşım tipini, konaklama tercihlerini, tatil bütçelerini, tatil yerlerinde karşılaştıkları sorunları ve gelecekteki tatil planlarını tespit etmeye çalıştık. 60
Elazığ Şehir Nüfusunda... 2.TATİLE ÇIKANLARIN SOSYAL VE EKONOMİK DURUMLARI 2.1. CİNSİYET TURİZM İLİŞKİSİ: Cinsiyet turizm faaliyetine katılım ilişkisi açısından toplumların gelişmişlik yapılarına bağlı olarak aralarında bir farklılık bulunmaktadır. Gelişmiş ülkelerde kadınların turizme katılım oranları erkeklere nazaran fazlalaşmaktayken (Özgüç,1984, 31. Toskay,1983, 129) dünya genelinde erkeklerin kadınlara nazaran turizm faaliyetine katılımları hala yüksek orandadır (İçöz, Kozak,1988, 128). Sahamızda da bu eğilim yani turizme faaliyetlerine katılımda erkeklerin kadınlara nazaran oransal yüksekliği açıkça kendini göstermektedir. Bu iki farklı cinsiyetin ekonomik yapıdaki dengesizliği şehirdeki faal nüfusu içinde de görülmektedir. Nitekim 1990 yılında şehirdeki toplam faal nüfusun (42.925) %90.27'sinin erkekler, %9.73'nün de (4.174) bayanlardan oluşması, çalışma hayatında hem bayanların sayıca azlığını göstermekte, hem de turizme katılımda iki cins arasındaki oransal farklılığın nedenini ortaya koymaktadır Tablo :1. Turizm Faaliyetine Katılanlarda Cinsiyet ve Medeni Durumu Erkek % Kadın % Toplam % Evli 446 70 97 59 543 67 Bekar 195 30 68 41 263 33 Toplam 641 80 165 20 806 100 61
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2001 11 (1). Bu dengesizlik çalışmamıza da yansıdığından, erkek nüfus miktarı bayan nüfus miktarından yüksek çıkmaktadır. Nitekim ankete katılanların %80'i erkek, %20'si kadındır ve bunların %67'si evli (Erkeklerin %70'i, Kadınların %59'u), %33'ü ise bekardır. (Erkeklerin %30, Kadınların %41) (Tablo.1). 2.2. AİLE BÜYÜKLÜĞÜ: Evli olup olmama, ailenin kalabalık olması, çocuk sayısının artması seyahate çıkma yoğunluğunu, zamanını, ulaşım araç tipini etkilemektedir (Toskay, 1983, 133, Özgüç, 1998, 35). Elazığ şehrinde de tatile çıkanların %67'si evli, %33'ü bekar kişilerden oluşmaktadır. Tatile çıkma yoğunluğu bekar ve çocuksuz ailelerde fazlayken, çocuk sayısının artışına bağlı olarak bu oran azalmaktadır. Evlilerin %88'i çocuk sahibi iken, geriye kalan %12'lik kesimin hiç çocuğu yoktur ve sahip olunan çocuk sayısı bakımından iki çocuklu aile sayısı daha fazladır. (Tablo:2) Çocuk sayısının fazlalığı aile büyüklüğünü artırdığı için tatil maliyeti yükselmekte ve tatile çıkanların oranı düşmektedir. Nitekim tatile çıkanların %70'den fazlasının 4 kişilik aile büyüklüğüne ve iki çocuğa sahip olması tatile çıkma yoğunluğu ile aile büyüklüğü arasındaki ilişkiyi açıkça göstermekte ve sonuçta tatile çıkma oranı çocuk sayısına, çocuğun yaşına bağlı olarak aile büyüklüğü azaldıkça artmakta tersine aile büyüklüğü artıkça da azalmaktadır. Tablo:2. Tatile Gidenlerde Aile Büyüklüğü ve Çocuk Sayısı Evli Bek Top. 1 % 2 % 3 % 4 % 5 % 6+ % AİLE BÜYÜK. 543 263 806 263 33 68 8 145 18 185 23 86 11 59 7 2.3. EĞİTİM DURUMU: Eğitim düzeyindeki yükselme aynı zamanda meslek durumunu ve dolayısıyla gelir seviyesini (Toskay,1983,135) etkilediği için eğitim düzeyi ile turizm talebi arasında güçlü bir ilişki vardır. Daha fazla eğitim almış olan insanların, değişik yerleri tanıma ve öğrenme eğilimleri (İçöz, 1998, 129) kişilerin seyahat isteğinden, tatil yerinin seçimine, amacına, kalma süresine kadar turizmle ilgili bir çok konuyu direkt etkilemektedir. Nitekim alanımızda da eğitim seviyesinin yükselmesine bağlı olarak tatile çıkanların sayısı artmaktadır. Tatile çıkanların %47'si yüksek okul mezunu iken bu oran eğitim seviyesinin düşüşüne paralel olarak azalmakta ve ilkokul mezunlarında %5'e kadar inmektedir (Tablo:3). 62
Elazığ Şehir Nüfusunda... Tablo:3. Tatile Gidenlerde Eğitim Durumu Cinsiyet İlkokul % Ortaokul % Lise % Y.O % Toplam Erkek 35 5 83 13 236 37 287 45 641 Kadın - 8 5 64 39 93 56 165 Toplam 35 5 91 11 300 37 380 47 806 2. 4. İŞYERİNDEKİ STATÜ: Kişinin mesleği ve meslekteki mevkii onun gelir seviyesini etkilediği için seyahat yoğunluğu ve biçimini doğrudan etkilemektedir. Sahamızda en az seyahat edenler işyerini tatil için istediği zaman kapatamayan (Tamirci, Marangoz, Butik işletmecisi vb) serbest meslek sahipleridir. (Tablo:4). Öte yandan gerek özel gerekse kamu işyerlerinde çeşitli kademelerde çalışanlarda seyahat oranı artmakta, kendine ait işyeri olanların seyahat oranı yüksek olmakla beraber seyahat süreleri kısıtlıdır. Bu grup içinde genelde kısa süreli iş seyahatleri (mal ve makine alımı, özel anlaşmalar yapmak için gidişler vb) daha fazla ağırlık kazanmaktadır. Sonuçta seyahat yoğunluğu kamu ve özel sektörde çalışan memurlarda en üst seviyededir ve bunları sırasıyla işçiler ile yöneticiler takip etmektedir. 2. 5. YAŞ GRUBU: Tablo: 4. Tatile Gidenlerin İşyeri ve İşyerindeki Statüleri. İşyeri Kişi % Konum Kişi % Özel işyeri 195 24 Yönetici 234 29 Kendi işyeri 134 17 İşçi 248 31 Serbest 96 12 Memur 303 37 Kamu 381 47 Diğer 21 3 Toplam 806 100 Toplam 806 100 Kişinin yaşı ile seyahate katılım oranı arasında yakın bir ilişki vardır. Genelde seyahate çıkan insanların büyük bir kesimini 25-65 yaş grubu oluşturmaktadır. Bu yaş grubunun en büyük özelliği düzenli bir işe sahip olan insanların bu grup içerisinde fazlalaşması (İçöz, 1998, 127, Toskay, 1983, 127) ve ileri yaş grubunda gelirin azalması, sağlık problemlerinin artışı seyahat çıkan kişi sayısını azaltmaktadır (Özgüç, 1998, 35). Alanımızdan seyahate katılanların %80'ninin 40 yaşın altındaki kişilerden oluşması ve ileri yaş grubunda oranın azalmasında yukarıdaki nedenlerin yanında çalışmamızı faal nüfus içinde yürütmemizin etkisi vardır. Zira emekli olan nüfus faal olmaması nedeniyle büyük bir oranda anket dışında kalmıştır. Tablodan da anlaşıldığı üzere genç yaş grubunda seyahat yoğunluğu artarken ileri yaşlarda azalmaktadır. 20-30 yaş grubunda yoğunluğun fazla olmasında bir işe ve gelire sahip olma, aile bağımlılığının azlığı (263 63
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2001 11 (1) kişi bekar), çocuksuz (68 kişi) ve tek çocuklu olma (145 kişi) ve sağlık problemlerinin en alt seviyede olması etkili faktörlerdir (Tablo:5). Tablo:5. Tatile Gidenlerin Yaş Grubu Yaş grubu 20-30 30-40 40-50 50+ Toplam Kişi 418 229 126 33 806 % 52 28 16 4 100 2. 6. AYLIK GELİR : Potansiyel bir turist kendi gelir düzeyini, gideceği bölgedeki fiyat düzeyini dikkate almak zorunda olduğundan (İçöz,1998,98) ekonomik durum her sektörde olduğu gibi turizm olayında da önemli bir etkendir. Zira yeterli satın alma gücüne sahip olmayan bir kimsenin turizm olayına katılması beklenemez. Alanımızda seyahat olayına katılanların %42'si 100 milyonunu altında %58'i ise 100 milyonun üzerinde aylık gelire sahiptir. %42'lik kesimin büyük bir çoğunluğu özel ve kamu sektöründe asgari ücretle çalışan kişileri içine almaktadır (Tablo:6). Diğer kesim ise normal devlet memuru ve özel sektörde yüksek ücret alan grubu oluşturur. Tablo:6. Tatile Gidenlerin Aylık Gelir Durumu Aylık Gelir (milyon) 50-100 100-150 150-200 200+ Toplam Kişi 340 264 153 49 806 % 42 33 19 6 100 Gelir seviyesinin bu kadar düşük olmasında ailede çalışan kişi sayısı önemli ölçüde etkilidir. Genelde ülkemizde ailede çalışan kişi sayısının azlığı ve bağımlı nüfus oranının yüksekliği (Doğanay,1997,168) alanımızda da kendini gösterir. Nitekim turizm faaliyetine katılanların %49'da (396) aile içerisinde bir kişinin çalışıyor olması da gelir seviyesindeki düşüklüğün sebebini ortaya çıkarmaktadır. Bu kesimi ailede iki kişinin çalıştığı grup %37'lik oranla takip eder (Tablo:7). Ailede 3 ve 4 kişinin çalıştığı grup içerisinde genelde bekarlar ağırlıktadır ve çoğunluğu aileleriyle beraber kaldıkları için ailede çalışan kişi sayısı yükselmekte fakat bu durum kişisel gelirin düşüklüğünü engelleyemediğinden tatile çıkanlar içindeki oranı azalmaktadır ( Tablo.7). Ailelerin gelirindeki yetersizlik tatil için ayrılabilir para miktarını azalttığından ileride görüleceği gibi turizm faaliyetine katılanların konaklama, ulaşım tipi, tatil süresi vb. tercihlerini direkt etkilemektedir. 64
Tablo:7. Ailede Çalışan Kişi Sayısı. Ailede Çalışan Kişi sayısı 1 2 3 4+ Toplam Kişi 396 301 88 21 806 % 49 37 11 3 100 Elazığ Şehir Nüfusunda... 3.YER ŞEÇİMİNDE ETKİLİ OLAN FAKTÖRLER 3.1. SEYAHATE ÇIKIŞ NEDENİ: Ankete katılanların %52'si tatil, geriye kalan %48'i ise iş, ziyaret, kültürel, sağlık amacıyla seyahate katılmışlardır. Ziyaret, kültür ve tatil amaçlı olarak gidenleri ele aldığımızda seyahate çıkan kişilerin yaklaşık %85'i tatil amacıyla turizm faaliyetine katılmıştır (Tablo:8). Tatil, ziyaret, sağlık, spor ve kültürel amaçlı gidenlerin gidecekleri yeri seçim imkanı fazlayken, iş ve eğitim amacıyla gidenlerde yer seçim şansı daha azdır. Zira kendi işi için veya çalıştığı kamu yada özel kurum yönetiminin direktifleri çerçevesinde seminer vb amaçlar doğrultusunda kararlaştırılmış bir merkeze gidildiğinden giden kişilerin yer seçim şansı hemen hemen hiç yoktur. Bir kişinin turist sayılabilmesi için gittiği yerde bir kazanç sağlamaması gerektiği hususu göz önünde bulundurulursa (Doğanay, 1990, Özgüç, 1998, Toskay, 1983) alanımızdan iş sebebi ile giden %15'lik kesimin kazanç sağlayıp sağlamadığını tespit mümkün olmadığından genel oran dışında tutarsak geriye kalan %85'lik kesimin direkt turizm faaliyetine katıldığını söyleyebiliriz. Tablo: 8. Tatile Çıkanların Gidiş nedenleri Seyahat nedeni Tatil İş Ziyaret Eğitim Kültürel Sağlık, Spor Toplam Kişi 422 119 110 62 53 40 806 % 52 15 14 8 6 5 3. 2. TATİLE ÇIKIŞ DÖNEMLERİ: Alanımızın turistik alanlara olan uzaklığı ve genel tercihin kıyı turizmine yönelik olması turizm faaliyetine katılacakların daha geniş zamana ihtiyaç duyması nedeniyle seyahatler en çok yıllık izin döneminde gerçekleştirilmiştir. Bunu eğitimcilerin izin dönemi ve çocuklu ailelerin izinlerini okulların tatil olduğu zamanda almayı tercih etmeleri nedeniyle okulların tatil dönemi takip etmektedir. Bayram ve resmi tatil dönemlerinde seyahate çıkış oranı, tatil süresinin kısalığı ve yıl içindeki dönemi (kış aylarına denk gelip gelmemesi) önemli rol oynadığından tatile 65
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2001 11 (1) gidenlerin oranı azalarak %7'lere düşmektedir ( Tablo :9). Diğerleri başlığı altında yer alan grupta rapor, izin (kamu görevi, mazeret vb) ve sağlık amaçlı gerçekleştirilen seyahatleri içine aldığı için en düşük 2 dönemden birisi olarak karşımıza çıkmaktadır. Sonuçta, ailedeki çocuğun okul, kişilerin mesleki durumu (eğitimci vb), seyahatin çeşidi ve amacı (deniz turizmi ve akraba ziyareti vb), mevsim durumu (kış, yaz vb), tatil süresi gibi nedenler tatile çıkışı etkilemektedir. Yukarıdaki sebepler doğrultusunda alanımızdan seyahate çıkanların oranı yaz sezonu ve bilhassa Temmuz ile Ağustos aylarında artmakta, geriye kalan aylarda ise azalma göstermektedir. Tablo :9. Tatile Çıkış Dönemleri Seyahate Çıkış Zamanı Yıllık İzin Okul Tatili Resmi Tatil Diğerleri Toplam Kişi 421 258 60 67 806 % 52 32 7 9 100 3. 3. ULAŞIM TÜRÜ: Ulaşım insanların turistik amaçlarla yaptıkları seyahatlerde belirli merkezlere taşınmasında önemli rol oynar." Ulaştırma türüne olan talebi fiyat, gelir, zaman, hız, rahatlık gibi faktörler etkilemektedir (Gürdal,1990 ). Sahamızdan yapılan seyahatlerde %56 lık oranla otobüs ilk sırayı almakta ve onu özel oto, uçak, tren gibi ulaşım vasıtaları takip etmektedir (Tablo:10). Tablo:10. Tatile Gidenlerin Kullandığı Araç Tipi Ulaşım Sektörü Otobüs Özel oto Uçak Tren Toplam Kişi 449 290 60 7 806 % 56 36 7 1 100 Otobüsün tercihlerde ilk sırayı almasında alandaki gelir düşüklüğü, aile büyüklüğü, sahanın diğer turizm bölgelerine olan uzaklığı önemli rol oynamıştır. Yukarıdaki nedenler ucuz ve rahat sektörlerden birisi olan otobüsle ulaşım tercihini artırmıştır. Özel oto rahatlık ve hız açısından çok tercih edilmiş olmasına rağmen, oto sahipliğinin azlığı, gidilecek mesafeye bağlı olarak yorucu olması ve fazla masraflı oluşu nedeniyle tercihlerde ikinci sırada kalmıştır. Uçağın az tercih edilmesinde fiyatındaki yükseklik, her yere seferin olmaması ve aktarma yapma gibi zorunluluklar etkili faktör olarak karşımıza çıkmaktadır. Tercih edenlerin çoğunluğunu yurtdışı seyahatlerine katılanlar ile kamu görevi ve rahatsızlık nedeniyle gidenler oluşturmaktadır. 66
Elazığ Şehir Nüfusunda... Tren ucuz olmasına rağmen hızının yetersizliği, çok zaman harcanması ve her yere gitme imkanının bulunmaması nedeniyle fazla tercih edilmeyen ulaşım türüdür (Tablo:11). Tablo:11 Ulaşım Tercihindeki Etkenler Tercih Nedeni Ucuzluk Rahatlık Hız Alternatif Olmaması Toplam Kişi 414 278 78 36 806 % 51 34 10 5 100 3. 4. TATİLDE KALINAN SÜRE: Turizm bütçesi ile ulaşım ve konaklama harcamaları arasında yakın bir ilişki söz konusudur (Gürdal, 1990, 27). Ulaşım ve konaklamaya yapılan harcama miktarı tatil bütçesini etkileyeceği için konaklama ve ulaşım şekli tatildeki kalma süresini etkilemektedir. Alanımızdan tatile gidenlerin %61 i 15 günden az, geriye kalan %39 u ise 15 günden fazla süreyle tatil yapmışlardır. 15 günden az tatil yapanların büyük bir çoğunluğu ise 7 günden fazla 15 günden az konaklama yapmıştır. 15 günden fazla tatil yapan kesimin %23 ü 15 günden fazla 30 günden az, %16'sı 30 günden fazla tatil yapmışlardır. Konaklama açısından en yüksek oranı 7-15 gün arasında (%41) kalanlar teşkil etmektedir (Tablo:12). Tablo:12. Tatilde Kalınan Süre (Gün) Tatilde Kalınan Süre 7< 7=15 15-30 30> Toplam Kişi 160 334 182 130 806 % 20 41 23 16 100 Sonuçta 7 günden az sürede konaklama yapanların içinde, özel sektöre ait ticari bir konaklama tesisinde kalanlar ile tatil için zamanı olmayan kişiler daha fazla ağırlık taşır. Çeşitli kamu kamplarında (D.S.İ, Karayolları vb), ve düşük maliyetli özel konaklama tesislerinde (pansiyon vb) kalanlar ile akraba, arkadaş, eş dost vb. yanında kalanlar nedeniyle En yüksek oranı 7-15 gün arasında (%41) konaklayanlar almaktadır Kısaca tatile gidenlerin %61 i 1-15 gün arasında tatil yapmış, geriye kalanlar ise konaklama tipinde görüleceği gibi yazlıklarda veya ailesinin yanında kalanları içine almakta ve bunların içinde de 15-30 gün arasında konaklayanlar daha fazla ağırlık taşımaktadır. 67
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2001 11 (1) 3. 5. KONAKLAMA ŞEKLİ: Kelime anlamıyla konaklama "turizmde geceleme ve beslenmeyi içine alan bir terimdir (Özgüç, 1998,115). Bu faaliyetlerin yürütülmesi için kurulmuş tesislerde " yerli ve yabancı turistler geceleme yaptığı için konaklama tesisleri adı verilir (Doğanay,1990, 300, 1995,571). Turizmdeki konaklama Tesisleri geleneksel ve tamamlayıcı (Doğanay,1995,571) veya ticari yada özel diye sınıflandırılmaktadır (Özgüç, 1998, 115 ). Elazığ dan tatile gidenlerin %49 u ticari, %51 i ise özel konaklama tesislerinde konaklamışlardır. Ticari tipte tesislerde konaklama yapanların %14 ü resmi kurumlara ait kamp ve misafirhanelerde geriye kalan %35 i de özel sektöre ait otel, pansiyon, kamping gibi işletmelerde konaklamışlardır (Tablo:13). Tablo: 13. Tatildeki Konaklama Şekli TİCARİ Kişi % TİCARİ OLMAYAN Kişi % Resmi Toplam 114 14 Eş dost 365 45 Kamu kampı 56 7 Yazlık 49 6 Misafirhane 58 7 Özel Sektör Toplam 278 35 Otel, Motel vb. 216 27 Pansiyon 45 6 Kamping 17 2 Ticari Genel Toplam 392 49 Ticari Olmayan Genel Top. 414 51 Özel konaklama tesislerinde kalanların %45 i eş, dost, akraba ve ailesinin yanında, geriye kalan %6 sı ise kendine ait yazlıklarda konaklamıştır. Konaklama ve ulaşım harcamalarının tatil bütçesinin büyük bir kısmını götürdüğü göz önünde tutulursa tatil yerinin tercihinde eş, dost ve akraba varlığının büyük oranda etkili olmasının ana nedeni açıkça ortaya çıkmaktadır. Bu duruma ekonomik yapının yetersizliği, çalışan kitle sayısının düşüklüğü ve aile büyüklüğü, gelirin azlığı önemli ölçüde etki yapmaktadır. Özel konaklama yapanların toplam sayısının 414 kişi olması ve geliri düşük grupta 340 kişinin bulunması gelir durumu ile konaklamaya tipi arasındaki ilişkiyi göstermesi bakımından ilginçtir. Ayrıca kalınan süre ile ekonomik yapı arasındaki yakın ilişki nedeniyle, ticari konaklama tesislerinde kalanların oranı (%49) ve kalma süreleri azalırken, ticari olmayan tesislerde kalanların oranında bir yükselme meydana gelmektedir. Sonuçta 15 günden az kalanların büyük bir çoğunluğu ticari konaklama tesislerinde kalmış ve kamu tesisleri 68
Elazığ Şehir Nüfusunda... %14 lük bir oranla bu konaklama olayına yardımcı olurken, oran açısından en büyük payı özel sektör gerçekleştirmiştir. 3. 6. TATİL HARCAMA MİKTARI VE ŞEKLİ: Tatil harcama miktarında tatile çıkanların %39 u 100 milyondan az, geriye kalan %61 i ise 100 milyondan fazla harcama yapmıştır (Tablo:14). Kısaca tatile gidenlerin büyük bir çoğunluğunun ekonomik durumlarını aştıkları ve bir nevi borca girdikleri aylık gelir tablosuyla karşılaştırıldığında daha net ortaya çıkmaktadır. Nitekim toplam içinde 100 milyonun altında gelire sahip olanların oranının %42 olması (Tablo.6) ve harcama tablosunda bu oranın %39 a düşmesi, %3 lük bir kesimin borca girdiğini ve sonraki yıl için tatil planı yapamadıklarını görmekteyiz. Bu durum gelecekte tatile çıkmayı düşünmeyen ve plan yapmayan kişi sayısının yükselmesindeki ana nedenlerden birisi olarak karşımıza çıkmaktadır. Tablo:14. Tatilde Yapılan Harcama Miktarı ve Türü Harcama miktarı Kişi % Harcama Türü Kişi % 50-100 315 39 Alışveriş, Eğlence 494 61 100-150 168 21 Ulaşım 170 21 150-200 213 26 Konaklama 142 18 200 + 110 14 Toplam 806 100 Toplam 806 100 Tatile çıkanların tatil bütçesinden en fazla masraf yaptıkları kalemlere baktığımızda, %61 le alışveriş ve eğlence ilk sırada yer almakta ve bunu, %21 ulaşım, %18 ile konaklama harcamaları takip etmektedir. Alışveriş ve eğlence kalemi için en fazla harcama yapılmasının nedenleri olarak, Aile ve akraba yanında kalınması nedeniyle konaklamaya ödeme yapmamalarına rağmen kaldıkları yerde genel harcamalara yapılan katkılar, Aile ve akraba yanına giderken alınan hediyeler için yapılan ödemeler, Gidilen yerdeki fiyatların geldikleri yerdeki fiyatlara nazaran düşüklüğü nedeniyle kendi ve ailesinin ihtiyaçları için yapılan alışveriş harcamalarını sayabiliriz. Ulaşım giderlerinin ikinci sırayı almasının nedenleri ise, tatil esnasında bir kaç merkeze gidilmesi ve alanın turistik merkezlere olan uzaklığı nedeniyle mesafenin artışı, tatile özel oto ile çıkanların bulunması, ailedeki fert sayısının ulaşım masraflarını artırmasını verebiliriz. Konaklamanın son sırada bulunmasının nedeni olarak da, tatile giden kesimin %51'lik bölümünün eş, dost,akraba evinde ve yazlıklarda kalması, tatile çıkıp da ticari 69
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2001 11 (1) tipteki konaklama tesislerinde kalan %49'luk oran içinde yer alan %14'lük kesimin özel sektöre ait tesislerden daha ucuz olan kamu kamp ve misafirhanelerinde kalmış olmasını gösterebiliriz (Tablo.13). 3.7. TATİLDE KARŞILAŞILAN SORUNLAR: Tatile çıkanların %21 i tatil esnasında hiç bir sorun yaşamamışken, geriye kalan %79 u tatilde bir takım sorunlarla karşılaşmıştır (Tablo:15). Tatilde karşılaşılan sorunlar içinde ilk sırayı ulaşım ve zaman yetersizliği almaktadır. Ulaşım sorununu en çok tatile özel aracı ile çıkanların yanı sıra otobüs gibi ulaşım araçlarından faydalananlarda yaşamışlardır. Gidenlerin büyük bir çoğunluğu turizm ve yaz sezonu nedeniyle karşılaştıkları trafik yoğunluğundan ve sürücülerin trafik kurallarına yeterince uymamasından şikayet etmektedir. Zaman yetersizliği ise gerek tatil maliyetinin yükselmesi ve bütçe yetersizliği nedeniyle tatilin kısa kesilmesi ve gerekse de tatil için yeteri kadar zamanı olmayan işlerde çalışan (serbest meslek sahipleri vb) kitleyi içine almaktadır. Ekonomik sorun ise genelde gelirin yetersizliği nedeniyle tatil süresi ve harcama miktarından kısıtlama yapılmasının ortaya çıkardığı bir olgudur. Üçüncü sırada sağlık sorunları gelmektedir ki her ne kadar giden nüfus içinde yaşlı miktarının az olmasına rağmen turizm mevsiminin sıcak yaz aylarına denk gelmesi ve büyük bir kesimin deniz turizmini seçmesi nedeniyle hava sıcaklıklarının yüksek olmasının ortaya çıkardığı olumsuzluklar ve bundan kaynaklanan çeşitli sağlık sorunlarıdır. Tatile çıkanların çok az kesimi (%4) kaza ve hırsızlık gibi adli problemlerle karşılaşmıştır. Tablo:15. Tatil Esnasında Karşılaşılan Sorunlar SORUNLAR KİŞİ % Ulaşım, Zaman 235 29 Ekonomik 213 27 Sağlık 152 19 Adli 34 4 Sorunsuz 172 21 Toplam 806 100 3. 8. TATİL YERİ KARARI VE TERCİH NEDENİ : Tatil yeri seçiminde tatile çıkanların %49 u tek başına bu kararı vermiş, bunu ailece karar alanlar takip etmiştir. Bekarların yanı sıra evli olanların büyük bir çoğunluğunun da aile reisi olma sıfatıyla aile üyelerinin karşı çıkmayacağı düşüncesiyle onların fikrini almadan karar vermiş olması tek başına karar alanların oranını 70
Elazığ Şehir Nüfusunda... yükseltmektedir (Tablo:16). Tatile çıkanların % 44 ü ise aile bireyleri ve çocukların isteği doğrultusunda diğer faktörleri de göz önünde bulundurarak (mali, akraba varlığı vb) yer seçimine karar vermişlerdir. Son grubu kamu ve özel sektörde çalışanlar oluşturmaktadır. Bunlar yönetim tarafından çeşitli amaçlar doğrultusunda (seminer, görevli, iş vb) gönderildikleri için yer seçiminde tercih kararını kendileri vermemişlerdir. Tablo:16. Tatil Yerinin Seçiminde Karar Şekli Karar Şekli Tek başına Ailece Diğer Toplam Kişi 395 355 56 806 % 49 44 7 100 Tablo:17. Tatil Yerinin Seçiminde Etkili Olan Faktörler Çekicilikler Türü Kişi % Doğal Deniz,şehir,su,dağ vb. 258 32 Beşeri Tarihi, kültürel, Dini 185 23 Ekonomik Fiyat, Ulaşım, Akraba 363 45 Toplam 806 100 Tabloda 17' de görüldüğü gibi tatil yeri seçiminde doğal, beşeri, ekonomik ve sosyal faktörler değişik ölçüde rol oynamaktadır. Hemen hemen tüm yer seçiminde doğal faktörlerin yanı sıra ekonomik ve sosyal faktörler içinde yer alan eş,dost, akraba varlığı etkili olmuş, kısaca tatile çıkanların büyük bir çoğunluğu bu avantajı birinci sırada göz önünde tutmuşlardır. Zaten tatil bütçesi harcama türünde de konaklama için harcama yapanların sayısının diğer harcama türlerine göre az sayıda olması da yukarıdaki nedenlerdendir. 4. TATİL İÇİN TERCİH EDİLEN BÖLGELER Tatil yerinin tercihinde, tatile çıkanların tatil bütçesi, gidilen yerdeki fiyatlar tatil maliyeti önemli bir faktör olarak karşımıza çıkmaktadır. Herhangi bir tatil yerindeki fiyatın yüksekliği ile yurtiçi ve yurtdışı talep yoğunluğu arasındaki ilişki göz önünde bulundurulduğunda, yurtdışı talebin daha yoğun olduğu alanlarda fiyatlar çok yükselmektedir. Yurtdışında tanınma ve sahaya olan talep yoğunluğunun bir göstergesi de orada konaklama yapan yerli ve yabancı turist miktarlarıdır ki olaya bu açıdan baktığımızda Akdeniz bölgesi (%62.90) başta gelmekte onu Marmara bölgesi (%32.4) takip etmektedir (Soykan,1993). Kısaca yukarıdaki verilerden de anlaşıldığı gibi dış turizm açısından Akdeniz ve Ege nin güney kıyı kesimlerinde iç turizme nazaran dış 71
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2001 11 (1) turizm daha ağır basmaktadır (Özgüç,1998,605-607). Birde buna yurtiçi ve yurtdışı seyahatlerin aynı dönemlerde (Haziran, Temmuz, Ağustos aylarında) yoğunlaşması (Soykan,1993) eklenince yurtiçi seyahatlerinde azalmalar meydana gelmektedir. Tablo:18. Tatile Gidenlerin Bölge Tercihleri BÖLGE Kişi % Marmara 274 29 Akdeniz 211 22 Ege 176 19 İç Anadolu 141 15 Doğu Anadolu 64 7 Karadeniz 44 5 G.Doğu Anadolu 33 3 Toplam* 943* 100 (* Tablodaki toplam rakamın 806 yerine 943 olmasının nedeni ankete katılan deneklerden bir kısmının (137 kişi) tek bir bölgeyi değil de birkaç bölgeyi tercih etmesinden kaynaklanmaktadır.) Bu alanlarda her ne kadar çeşitli bütçelere hizmet verecek tesisler bulunmasına rağmen fiyatların yüksek olduğu sahalara gelir durumu düşük kitleler gitmekte çekinmekte ve tatil maliyetini azaltmak için eş, dost akrabanın bulunduğu veya yurtdışı talebin azalması nedeniyle ücretlerin daha düşük seviyede kaldığı diğer bölgelere tercih daha da artmaktadır. Bu etkiler çerçevesinde alanımızdan tatile çıkanların %70 i Marmara, Akdeniz ve Ege olmak üzere üç bölgeyi, geriye kalan %30 u ise kalan 4 bölgeyi tercih etmiştir (Tablo:18, Şekil.2). Tur şeklinde tatil yaparak birkaç bölgeyi gezen %17 si (137 kişi) hariç, alanımızdan tatile çıkanların çoğunluğu bir bölgede tek bir merkezi seçerek orada tatilini geçirmiştir 4. 1. MARMARA BÖLGESİ: Alanımızdan yapılan seyahatlerin %29 unu bünyesinde toplayan bu bölgenin tercihlerde ilk sırada yer almasında, Türkiye nin en büyük iş ve ticaret potansiyelini elinde bulunduran İstanbul gibi bir vilayetin varlığı, ayrıca sahip oldukları turizm potansiyeli ve gelişmiş sahil yerleşmeleriyle Bursa ve Balıkesir gibi illerin bulunması, Öte yandan bu bölgenin tatil konutu sayısı bakımından ülkemizde ikinci sırayı alması (Ege %48.1, Marmara %33.3) (Doğaner,1998,42), önceki yıllarda alanımızdan başka alanlara yapılan göçlerde yüksek bir oranın bu bölgeyi tercih etmesi nedeniyle (1975-1980 döneminde Elazığ'dan göç eden toplam nüfusun %27 si bu bölgeye gitmiş ve İstanbul da bölge içinde ilk sırada yer almaktadır.) (Tandoğan, 1989, 13) tanıdık ile 72
Elazığ Şehir Nüfusunda... akraba faktörünün artışı ve bunun getirdiği konaklama kolaylığı önemli bir faktör olarak karşımıza çıkmaktadır. Bölgede tercih edilen iller sıralamasında İstanbul %78 le ilk sırada yer almakta, onu %7 ve %6 lık oranlarla Bursa ile Balıkesir illeri takip etmektedir (Tablo:19, Şekil.3). İstanbul'un ilk sırayı almasında yukarıda saydığımız faktörlerin etkisi açıkça görülmektedir. Zira buraya gelen 213 kişiden %62 sinin (132 kişi) eş,dost ve akraba yanında, geriye kalan %38 inin ise ticari konaklama tesislerinde konaklaması da bizi destekler niteliktedir. İstanbul ili, önemli iş ve ticaret merkezi olan şehre iş bağlantısı (malzeme, makine alımı vb) için gelenler (30 kişi iş seyahati) dahil olmak üzere ziyaret - tatil nedeniyle gelen büyük bir kitleyi de kendine çekmiştir. Sahip oldukları turizm potansiyeli ve gelişmiş sahil yerleşmeleriyle Bursa ve Balıkesir illeri de tercihlerde İstanbul'u takip etmiştir. Bu illerimizde de İstanbul da olduğu gibi tanıdık faktörüne bağlı olarak konaklama kolaylığı önemli rol oynamıştır. Nitekim Bursa'ya gidenlerin %70 i (14 kişi), Balıkesir'e gidenlerin %56 sı (9 kişi) eş, dost ve tanıdık yanında konaklamışlardır. Tablo: 19. Marmara Bölgesinde En Çok Tercih Edilen İller İLLER KİŞİ % İstanbul 213 78 Bursa 20 7 Balıkesir 16 6 Diğerleri 25 9 Toplam 274 100 4. 2. AKDENİZ BÖLGESİ: Bölgeler arasındaki tercihlerde %22 lik oranla ikinci sırada yer alan bu bölgeye gidenlerin %80 ni Antalya ve Mersin illerini seçmişlerdir (Tablo:19, Şekil.2 ve 3.). Antalya nın tercihlerde ilk sırada yer almasında deniz turizmi ve konaklama imkanlarının fazlalığı önemli rol oynamaktadır. Zira Antalya 1988 yılında Türkiye deki turistik belgeli yatak kapasitesinin %24 ünü elinde bulundurması (Özgüç, 1988, 598) ve tesis sayısının fazlalığı (Köksal,1994,63) yanında Olympos, Köprülü kanyon, Termessos gibi milli parkları, Manavgat çağlayanı, Kaş, Side, Alanya, Kemer gibi turizme elverişli yerleşmeleri (Doğanay,1995, Özgüç,1998) ile sahip olduğu doğal ve tarihi değerler açısından çok miktarda kişiyi kendine çekmiştir. Alanımızdaki talep yoğunluğunun bu bölgeye kaymasında ve bölgeler arası sıralamada ikinci sırayı almasında diğer bölgelerde olduğu gibi eş, dost ve kamu kamplarındaki konaklama avantajının etkisi fazladır. Nitekim Antalya'ya giden 120 73
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2001 11 (1) kişinin %25 i (30) eş, dost akraba yanında, %17.5 nun (21 kişi) kamu kamplarında geriye kalan %57.5 un (69 kişi) ise özel ticari işletmelerde kalması da bunu göstermektedir. Tablo: 20. Akdeniz Bölgesinde En Çok Tercih Edilen İller İLLER KİŞİ % Antalya 120 57 Mersin 52 25 Adana 33 16 Diğerleri 6 2 Toplam 211 100 4. 3. EGE BÖLGESİ: İzmir gibi ticari, ekonomik ve kültürel açıdan gelişmiş bir şehrin varlığı, sahip olduğu fuar, kaplıca (Balçova) ve çevresinde turizm bakımından gelişmiş yörelerin (Çeşme, Dikili, Gümüldür vb) sayıca fazlalığı ile İzmir ili, ayrıca kıyı turizmine elverişli merkezleri (Bodrum, Marmaris, Fethiye, Kuşadası, Didim vb.) ve Efes, Milas, Bergama vb tarihi yerlere sahip Muğla Aydın gibi iller nedeniyle bölge oldukça fazla kişiyi kendine çekmiştir. Bu nedenle Elazığ şehrinden seyahate çıkanların %19 u Ege bölgesindeki illeri tercih etmiş ve gidilen bölgeler arasında burası 3. sırada yer almıştır (Tablo.18. Şekil.2). Tablo: 21. Ege Bölgesinde En Çok Tercih Edilen İller İLLER KİŞİ % İzmir 100 57 Muğla 32 18 Aydın 26 15 Diğerleri 18 10 Toplam 176 100 Bölge içerisindeki il tercihlerinde %57 lik oranla İzmir ili ilk sırada yer alırken, onu sırasıyla Muğla ve Aydın illeri takip etmiş, geriye kalan %10 ise Ege bölgesindeki diğer illeri tercih etmiştir (Tablo:21, Şekil.3). İzmir'e gidenlerin %57 si, Muğla ya gidenin %40 ı, Aydın a gidenin ise %54 nün eş, dost ve akraba yanında konaklama yapmaları, diğerlerinde olduğu gibi bu bölgeye yapılan tercihlerde de konaklama kolaylığının etkili olduğunu göstermektedir. 74
Elazığ Şehir Nüfusunda... 75
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2001 11 (1) 76