İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ İŞ KAZALARI VE YARALANMALAR-4 PROF. DR. SARPER ERDOĞAN
KAZA ÖNLEME FAALİYETLERİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ Kişisel korunma ve güvenlik sorunu zamanın başladığı andan itibaren vardır. İnsanoğlunun varoluşu onun düşman bir çevrede varolabilme yeteneğine bağlı olarak mümkün olabilmiştir. Kendi kişisel güvenliğini sağlayabilmek için insanoğlu, kaba silahlar geliştirmiş ve güvenliğini tehdit eden unsurlar için koruyucu barınaklar geliştirmiştir. Nüfüsun sürekli artması ve toplumun karmaşıklaşmasıyla da kişisel ve doğal düşmanlarından korunabilmek için kabilesinin, toplumunun ve ulusunun kollektif gücüne ihtiyaç duymuştur. Ancak, planlanmamış ve öngörülememiş ve insanların ölümüne veya mal kaybına yol açan olaylar, daha çok kaçınılamaz olarak değerlendirilmişlerdir. Bunlar ya insanların üzerinde tasarrufunun olamadığı kadere bağlı olarak ortaya çıkan olaylar ya da ilahları kızdıran kişilerin cezalandırılmaları olarak görülmüşlerdir. Feodal nitelikli ilkel bir tarım toplumunda organize kaza önleme faaliyetleri üzerinde pek fikir yürütülmemiştir. 1
KAZA ÖNLEME FAALİYETLERİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ Basit tarım toplumundan karmaşık sanayi toplumuna geçişle kişisel güvenlik toplumun önemli bir meselesi haline gelmiştir. Bu değişim endüstriyel proseslerin getirdiği yeni tehlikeler, çalışan yaralanmalarının yol açtığı ekonomik kayıplar ve toplum vicdanının duyarlılaşması ile olmuştur. Toplumun duyarlılaşmasında en büyük rolü endüstriyel çevrenin karmaşıklaşmasıyla artan kazalar ve bu kazaların sonucunda görülen çoklu ölümlerin dramatik etkisi oynamıştır. Bu yeni ve sanayileşmiş toplumdan bugün konuştuğumuz kaza önleme kavramları, uygulamaları ve profesyonelleri türemiştir. 2
KAZA ÖNLEME FAALİYETLERİNİN GELİŞİMİNDE İLK ETKİLENİMLER Yasama Toplumun ortak arzusu ile işyerlerindeki çalışma koşulları iyileştirilmiş, kazalılar ve yaralılar için tazminat uygulamaları gelişitirilmiş ve çalışanları korumak için koruyucu ekipman ve düzenler sağlanmıştır. Sosyal değerler Sanayi devrimine bağlı ekonomik değişim İngiltere de 1750 yılı civarında meydana gelmiştir. Sanayi devrimi öncesinde feodal toprak sahipleri ile onlar adına çalışan serfler arasındaki paternalistik ilişkiye bağlı olarak çalışanların sağlığı güvence altına alınmaktaydı. Ancak yeni kurulan sanayi toplumunda çalışanlar ve işverenler arasındaki kurumsallaşamamış bu ilişki biçimi kontrolsüz bir rekabete ve çalışanların insafsızca sömürülmesine yol açıyordu. Çok kötü ve yetersiz koşullarda uzun saatler çalıştırılma sonucu toplumda gelişen öfke çalışanların korunması amacıyla zorlayıcı yeni yasal düzenlemelerin hayata geçirilmesini sağladı. İşverenler giderek daha güvenli iş ortamları oluşturmak zorunda kaldılar ve kendi işyerlerinde çalışırken yaralanan veya ölen işçiler için finansal sorumluluk üstlendiler. 3
KAZA ÖNLEME FAALİYETLERİNİN GELİŞİMİNDE İLK ETKİLENİMLER Sosyal değerler Ayrıca, üstüste yaşanan iki dünya savaşı insan kaynaklarının değerinin farkına varılmasını sağladı. İnsanlar kaza önleme faaliyetlerinin geliştirilmesi konusunda taleplerini güçlü bir biçimde dile getirmeye başladı. Tüm insanlığın güvenli ve sağlıklı yaşamasının sağlanması taleplerinin bir parçası olarak çalışan sağlığı konularında uluslararası etkinlikler düzenlendi. Bu etkinliklere medya temsilcilerinin, işçi örgütlerinin, dinsel grupların, sivil toplum kuruluşlarının ve sanayi temsilcilerinin katılması sağlandı. Hükümet temsilcilerinin ve halkın temsilcilerinin ortak çalışmaları sonucu tavsiye kararları oluştu. Bunların da büyük çoğunluğu yasal mevzuat olarak yayınlandı. Bütün bu çabalar kaza önleme faaliyetlerinin gelişmesini etkileyen önemli girişimler olarak nitelenebilir. 4
KAZA ÖNLEME FAALİYETLERİNİN GELİŞİMİNDE İLK ETKİLENİMLER Ekonomik etkenler Ekonomik baskılar kaza önleme faaliyetlerin yaygınlaşmasında önemli bir güç olmuştur İşverenler endüstriyel kazaların tazmin edilmesi yönünde önemli sorumluluklar üstlenmişlerdir. İşverenler ekonomik nedenlerle endüstriyel kazaları tazmin edilmesi yönündeki mali risklerin bertaraf edilmesi amacıyla sigorta kuruluşlarına yönelmişlerdir. Sigorta kurumları tazminat masraflarının azaltılması amacıyla kaza önleme girişimlerini yaygınlaştırmışlardır. Bu önlemler kazaları kayıt altına alma ve bildirim, eğitim, mühendislik gibi kaza kontrolünde etkili olduğu kanıtlanmış yöntemleri içermektedir. Birçok şirket ve kamu kuruluşu sigorta kuruluşlarını takip etmiş ve kendi bütçeleriyle finanse ettikleri bütünlüklü güvenlk programları hazırlamışlardır. 5
KAZA ÖNLEME FAALİYETLERİNİN GELİŞİMİNDE İLK ETKİLENİMLER Mekanik araçlar Farklı iş alanlarında çalışanların kişisel güvenliğini arttıran mekanik araçlar ve koruyucu ekipman geliştirilmiştir: Motorlu araçlarda kullanılan hidrolik frenler, koruyucu gözlükler, maske, baret, emniyet kemeri gibi ekipman bu amaçla üretilmişlerdir. 6
Kaza, kazaya yol açan ajan, kazaya uğrayan kişi ve çevre başlıkları altında kaza öncesi, kaza anı ve kaza sonrası olarak analiz edilebilir. Kaza öncesi, hız limitleri, yaya yolları gibi primer korunma önlemlerinin uygulandığı aşamadır. Kaza anı çarpma anında açılan yastıklar ya da düşme sırasında devreye giren güvenlik kemeri gibi sekonder korunma önlemlerinin uygulandığı aşamadır. Kaza sonrası ise etkin acil yardım programları, rehabilitasyon programları gibi tersiyer korunma önlemlerinin uyulandığı aşamadır. Haddon Matrix Müdahale ve önleme yaklaşım ve stratejileri Eğitim Davranış değişikliği Mühendislik - Teknoloji KAZA ÖNLEME Politikaların ve yasal mevzuatın hayata geçirilmesi 7
KAZA VERİ TABANI 1. Kim/ler yaralandı? Yaş Cinsiyet Kıdem 2. Nasıl yaralandı/lar Düşme Çarpma Patlama 3. Kaza nerede meydana geldi? Üretim alanında Bahçede Yemekhanede 4. Hangi koşullar altında meydana geldi? Üretim sırasında Dinlenirken Yolda 8
KAZA VERİ TABANI 5. Yaralanmanın ciddiyeti nedir? Ölümcül Hastane yatışı gerektiriyor Ayaktan tedavi yeterli 6. Belli bir dönemde ne kadar kaza meydana geldi? Sayıda artış Sayıda azalma Tüm işçiler içindeki oranı nedir? 7. Kazanın kişisel ve sosyal sonuçları nelerdir? Geçici işgöremezliknedeniyle kaybedilen süre Kalıcı işgöremezlik nedeniyle kaybedilen süre Acil yardım tedavi harcamaları Hastanede yatarak tedavi harcamaları İşçi sigorta kurumu masrafları 9
KAZA VERİ TABANI 8. Kaza hızı diğer alanlardaki hızlarla karşılaştırıldığında durum nedir? Başka ülke hızları Başka bölge hızları Başka fabrika hızları 9. Aşağıdaki sorular üzerine düşünülmelidir: Kazalardaki mortalite ve morbidite hızlarının büyüklüğü ve yaygınlığı nedir? 10
Hedef 1. Bilgi edinme EĞİTİM Eğitim stratejileri, öncelikle, kaza riski ve kaza önleme yöntemlerihakkında bilgi toplamayı gerekli kılar. Daha önce olmuş kazalardan veya tehlikeli durumlardan derlenmiş bilgilerin rakamsal büyüklüklere dönüştürülmesidir. Hedef 2. Tutum değişikliği Kaza önleme eğitiminin ikinci hedefi çalışanların risk ve güvenlik kavramına karşı takındıkları tutumun değiştirilmesidir. Çalışanlar risk konusunda ifade edilen matematiksel büyüklükleri algılayabilmeli, karşılaştırabilmeli ve büyüklüklerine göre sıralayabilmelidirler. Riski ciddiye almalı ve riskin büyüklüğüne göre tutum ve davranış değişikliği gösterebilmelidirler. 11
EĞİTİM. Hedef 3. Davranış değişikliği Kaza önlemenin üçüncü hedefi davranış değişikliğinin sağlanmasıdır. Çalışanların, çalışma sırasında takılan baretin hayat kurtardığını yalnızca öğrenmeleri yetmez. Onlar baret takmanın gerekliliğine inanmalı ve çalışırken baret takma yönünde karar oluşturmalıdırlar. Davranış değişikliği zamanla yerleşir ve kaza hızlarında düşme gözlenir. Fiziksel ve sosyal çevrenin modifiye edilmesi Potansiyel tehlikenin minimize veya elimine edilmesi Daha güvenli çalışma ortamının dizayn edilmesi Üretimde kullanılan araç gerecin daha güvenli olarak dizayn edilmesi Üretim protokolleri ve uygulamalarının gözden geçirilmesi Sosyal tutumların değiştirilmesi 12
MÜDAHALE VE ÖNLEME YAKLAŞIM VE STRATEJİLERİ Halk Sağlığı uzmanlarının rolü Çevre temelli yaklaşımın önemli bir avantajı vardır: O bölümde çalışan herkesi korumayı hedefleyen bir yaklaşımdır; riskin kendisi hedef alınmıştır. Halk sağlığı uzmanları çevrenin yeniden dizayn edilmesinde önemli bir rol oynayabilirler: Mimarları, mühendisleri, sanayicileri ve medyayı eğitebilirler. Gönüllü standart ve politikalar geliştirip yayabilirler. Çevresel tehlike ve riskleri tanımlayıp bu bilgiyi kamuyla paylaşabilirler. Çevresel değişimlerin gerçekleştirilmesi için toplumsal uzlaşının gerekliliği ve yaratılmasında öncü rol oynayabilirler. Önemli ve yaygın kaza etmenlerini hedef alan bilgi ve programlar geliştirebilirler. Kazaların önlenmesinde yerel ve ulusal düzeyde kamu görevlileri işbirliği yapabilirler. 13
MÜDAHALE VE ÖNLEME YAKLAŞIM VE STRATEJİLERİ Yasamanın rolü Yasama kuvveti ile riskli alanlara ilişkin düzenlemeler yapmak mümkündür. Ancak tek başına etkili olmayabilir. Yasamayla birlikte yürütülecek denetim etkili olur. Denetlenmeyen kurumlar, işyerleri mevzuat hükümlerini yerine getirmekten çeşitli nedenlerle kaçınabilirler. Kritik önemdeki meselelere odaklanma Gözlem İzleme ve değerlendirme Toplum katılımı Kurumsallaşma 14
MÜDAHALE VE ÖNLEME YAKLAŞIM VE STRATEJİLERİ Engeller Finansman problemleri Organizasyonel problemler Verinin bilimsel ve poliitik analizindeki yetersizlikler Kaza önlemede ekonomik ve politik değerlendirme eksikliği Koruma programlarının sürdürülebilirliğinin sağlanamaması Kaza önlemeden yana taraf olmanın sağlanamaması Yasa koyucuyla iletişim kurmada etkin yöntemler geliştirememe 15
BÜYÜK ENDÜSTRİYEL KAZALAR Herhangi bir kuruluşun işletilmesi esnasında, kontrolsüz gelişmelerden kaynaklanan ve kuruluş içinde veya dışında çevre ve insan sağlığı için anında veya daha sonra ciddi tehlikeye yol açabilen bir veya birden fazla tehlikeli maddenin sebep olduğu büyük bir emisyon, yangın veya patlama olayı büyük endüstriyel kaza olarak adlandırılır. Örneğin Kocaeli nin Körfez ilçesinde Akçagaz LPG dolum tesisi 28 Temmuz 2002 de bir patlama sonucu yanmıştır. Patlama 3 milyon TL zarara yol açmıştır. Dolum yapan kara tankeri sürücüsünün ağır yaralandığı kazada 2 kişi de zehirlenmiştir. Beş bin kişi evlerinden tahliye edilmiş, 10 ev kullanılamaz hale gelmiştir. Mersin de 25 Temmuz 2004 tarihinde ATAŞ Rafinerisi olarak bilinen Anadolu Tasfiyehanesi A.Ş. nin 102 numaralı tankında çıkan yangın ancak 29 saatte söndürülebilmiştir. Tarihimizde buna benzer pek çok büyük endüstriyel kaza yaşanmıştır. Dünyada yaşanan büyük endüstriyel kazaların en bilinenleri Seveso, Bhopal ve Çernobil gerçekleşen ve insana ve çevreye çok büyük zararlar veren kazalardır. 16
BÜYÜK ENDÜSTRİYEL KAZALAR İtalya nın kuzeyinde yer alan Seveso kasabasında, pestisit ve herbisit üretimi yapılan bir fabrikada meydana gelen kazada kontrolsüz ekzotermik reaksiyona bağlı reaktör patlaması olmuş ve 3000 kg kimyasal madde etrafa saçılmıştır. Bu kimyasal maddenin 20 kg kadarının çevre ve insan için çok zararlı olan TCDD olduğu tahmin edilmektedir. Kazadan 36 000 kişinin etkilendiği tahmin edilmektedir. Bölgedeki tüm tarım ürünleri imha edilmiş ve 80 000 hayvan telef olmuştur. Bhopal felaketi, 3 Aralık 1984 günü, ABD kökenli Union Carbide firmasının Hindistan Bhopal'de kurduğu böcek ilacı üreten fabrikadan yanlışlıkla 40 ton metil isosiyanat gazını dışarı atması 18.000 kişinin ölümüne, 150.000'den fazla insanın zehirlenmesine neden olan kazadır. Kaza sonrasında, doğal afet bölgesi ilan edilen bölgede kazadan 20 yıl sonra, 2004 yılında yapılan ölçümlerde, toprakta normalin 6 milyon katı toksik madde bulunmuştur. Kaza 18.000 insanın ölümüne, 150 binden fazla insanınsa ömürlerinin geri kalan kısmını sakat ve hasta geçirmesine yol açmıştır. Union Carbide firması bir "ticari sır" olduğu gerekçesiyle toksik maddenin adını bile açıklamaktan kaçınmış, bu durum, zehirlenenlere tanı konmasını güçleştirirken, hastanelerde ölümlerin artmasına yol açmıştır. 17
BÜYÜK ENDÜSTRİYEL KAZALAR Çernobil Reaktör Kazası, bir deney sırasında meydana gelen 20. yüzyılın ilk büyük nükleer kazasıdır. O yıllarda Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği (SSCB) içinde yer alan Ukrayna'nın Kiev iline bağlı Çernobil kentindeki Nükleer Güç Reaktöründe 26 Nisan 1986 günü erken saatlerde meydana gelen nükleer kaza sonrasında atmosfere büyük miktarda radyoaktif madde salınmış ve dünya SSCB nin gizlediği bu gerçeği ancak 30 Nisan 1986 günü öğrenebilmiştir. En yüksek radyasyon dozlarına, sayıları bini bulan acil durum çalışanları ve Çernobil personeli maruz kalmıştır. Çalışanların bazıları için maruz kaldıkları dozlar öldürücü olmuştur. Çöken radyoaktif iyodinden kaynaklanan çocukluk tiroid kanseri, kazanın en önemli sağlık sorunlarından birisi olagelmiştir. 2002 yılına kadar tanı konan tiroid kanserlerinin büyük bölümünün radyoiyodin alımından kaynaklanmış olması çok muhtemeldir. 18
BÜYÜK ENDÜSTRİYEL KAZALAR Ülkemizde büyük endüstriyel kazaların önlenmesi için Avrupa Birliği nin 96/82/EC Tehlikeli Maddeleri İçeren Büyük Kaza Tehlikelerinin Kontrolü Hakkında Konsey Direktifi ile uyumlu olarak; Büyük Endüstriyel Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik 18 Ağustos 2010 tarihli ve 27676 sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır. Büyük Endüstriyel Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik te amaçlar; Tehlikeli maddeler içeren büyük kazaları önlemek, Büyük kaza riski taşıyan tesislerde acil durumlara karşı hazırlıklı olmak, Zamanında müdahale etmek, Gereken tedbirleri almak ve Kazaların insan ve çevre üzerine etkilerini sınırlandırmak olarak bildirilmiştir. 19
BÜYÜK ENDÜSTRİYEL KAZALAR Bu yönetmeliğin yürütümüne ilişkin yetki ve sorumluluklar merkezi düzeyde Çevre ve Orman Bakanlığı ile Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı na, yerel düzeyde ise İl Özel İdareleri, Belediyeler ve barındırdıkları tehlike ölçüsünde üst ve alt seviye olarak tanımlanan ilgili kuruluşlara verilmiştir. Yönetmelik in 7. maddesi Bildirim başlığı altında kapsama giren kuruluşların tehlikeli madde cinsi ve miktarı yönünden belirlenmesini hedeflemektedir. Madde 8 Büyük Kaza Önleme Politikasının hazırlanması ve uygulanmasına dönük direktifler içermektedir. Kuruluşların büyük kaza tehlikelerine yol açacak faaliyetlerinin yapısını, çalışanlarına, komşularına ve çevreye olan yükümlülüklerini ve bunlar için gerekli kaynakların sağlanabilirliğini gösteren Büyük Kaza Önleme Politikası belgesini hazırlamasını ve belirtilen politikayı uygulamasını talep eder. 20
BÜYÜK ENDÜSTRİYEL KAZALAR Büyük Kaza Önleme Politikası (BKÖP), bir güvenlik yönetim sisteminin (GYS) bulunduğunu, büyük kazaların tanımlandığını, büyük kazaların önlenmesi ve bunların çevre ve insan üzerindeki etkilerinin sınırlandırılması için gerekli önlemlerin alındığını,kuruluş içindeki, büyük kazaya yol açabilecek herhangi bir tesisin, depolama tesisinin, ekipmanın veya alt yapının tasarımı, inşaatı, işletimi ve bakımında yeterli güvenliğin sağlandığını, bir dahili acil durum planının hazırlandığını gösteren ve yerel sorumlulara harici planların hazırlanması aşamasında destek verebilmek amacıyla hazırlanmış bir dökümandır. Kuruluşlar olası bir endüstriyel kazaya hazırlık olarak Acil Durum Planı hazırlamakla yükümlüdürler. Bu plan acil servis hizmetleri ile iletişim biçimleri, acil durum müdahalesi ile ilgili prosedürleri, ihtiyaç duyulacak özel ekipmanların nicelik ve niteliği, kaynakların mevcudiyeti ve ulaşılabilirliği, kişilerin kolayca nasıl tanınacağı ve birbirlerini nasıl tanıyacakları, buluşma noktaları ve haberleşmeyi, acil durum planlamacılarının eğitimi, plan ile ilgisi olan kişilerin eğitimi, tatbikat ve güncelleme, değişiklikler ve çıkarılan dersleri, yeniden inceleme, gözden geçirme ve düzeltme bilgilerini içerir. 21
BÜYÜK ENDÜSTRİYEL KAZALAR Belediye veya İl Özel İdaresi; sorumlu kişilerin isim ya da unvanlarını, acil durum uyarıları, alarm ve uygulama prosedürlerini, uygulama için, gerekli kaynakların koordine edilmesine ilişkin düzenlemeleri, tesis içi azaltıcı/düzeltici faaliyetlere ilişkin düzenlemeleri ve halkın bilgilendirilmesi ve halkın bu durumda yapması gerekenlere ilişkin düzenlemeleri hazırlamak ve bildirimini yapmakla yükümlüdür. Büyük endüstriyel kaza meydana geldiği takdirde kuruluşun işletmecisi, mümkün olan en kısa sürede en uygun araçları kullanarak, Belediye veya İl Özel İdaresi, Başbakanlık Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığını, Çevre ve Orman Bakanlığını ve Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığını bu kazadan derhal haberdar eder. Bu kurumlara kazanın oluşumu ve gelişim seyri, ilgili tehlikeli maddeler ve miktarları, kazanın insan ve çevre üzerindeki etkilerinin değerlendirilmesi için gerekli olan mevcut veriler ve alınan acil durum önlemleri hakkında bilgiler verir. Belediye veya İl Özel İdaresi, gönderilen güvenlik raporlarındaki bilgileri kullanarak, kuruluşların konumu ve bulundurduğu tehlikeli maddeler nedeniyle domino etkisine sahip kuruluşları veya kuruluş gruplarını tayin eder. Domino Etkisi Grubunda yer alan komşu kuruluşların işletmecileri ile uygun bilgi alışverişini sağlar. 22
BÜYÜK ENDÜSTRİYEL KAZALAR İşletmeci tarafından Çevre ve Orman Bakanlığına sağlanan bilginin, kendisi veya başka bir kişi için, ticari veya kişisel gizliliği olduğu gerekçesiyle kayıttan çıkartılması için başvurması durumunda, Çevre ve Orman Bakanlığı, millî savunma, kamu güvenliği, ticarî ve endüstriyel sırlar ve kişisel bilgiler gibi kriterler göz önünde bulundurarak bilginin gizliliğine karar verir. Çevre ve Orman Bakanlığı, 30 iş günü içerisinde bir karar vermezse, bu bilginin ticari veya kişisel olarak gizli olduğuna karar verilmiş gibi hareket edilir. Büyük endüstriyel kazaları Çevre ve Orman Bakanlığı ve Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı ile eşgüdümlü olarak yürütür. Denetim programı hazırlandıktan sonra üst seviyeli kuruluşlar yılda en az 1 kez olmak üzere denetimler yapılır ve denetim raporları yazılır. Büyük bir kazadan haberdar olunması durumunda; acil durum planlarının uygulanıp uygulanmadığı denetlenir. Kaza analiz raporları incelenir, iyileştirici tedbirlerin alınıp alınmadığı izlenir. İşletmeci tarafından Güvenlik raporunun ve dahili acil durum planının süresinde teslim edilmediği ve büyük kazaların önlenmesi ve zararların azaltılması için alınan önlemlerin yetersiz olduğunun tespiti durumlarda yaptırımlar uygulanır. 23
auzef.istanbul.edu.tr 24