MESLEKİ KALP- DAMAR SİSTEMİ HASTALIKLARI İÇİNDEKİLER Kalbin Genel Anatomisi Dolaşım Sistemi Mesleki Kardiyo- Vasküler Sistem Hastalıkları Mesleki Kardiyo- Vasküler Sistem Hastalıklarına Neden Olabilecek Etmenler Korunma Yöntemleri MESLEK HASTALIKLARI Yrd. Doç. Dr. Aslı Kara HEDEFLER Bu üniteyi çalışfktan sonra; Kalp anatomisi ve fizyolojisi hakkında fikir sahibi olabilecek, Mesleki kardiyo- vasküler sistem hastalıklarına neden olabilecek etkenleri ve hangi hastalıkları oluşturduklarını öğrenebilecek, Mesleki kardiyo- vasküler sistem hastalıklarından korunabilme hakkında bilgi sahibi olabileceksiniz. ÜNİTE 5
GİRİŞ Çalışma ortamında var olan çeşitli faktörlerin (fiziksel,kimyasal,biyolojik psikolojik faktörler) meydana getirdiği hastalıklara meslek hastalığı adı verilmektedir. Kalp sağda ve solda birer atrium (kulakcık) ve birer ventrikül (karıncık) olmak üzere dört boşluktan oluşur. Meydana gelen hastalık, vücutta farklı organlarda, çeşitli belirtilerle seyredebilir. Meslek hastalıklarında hastalıkla yapılan iş (meslek)arasında bağlantı bulunmaktadır. Kişilerin çalıştıkları ortamda maruz kalabilecekleri etken maddeler çalışanda kalp damar hastalıklarına zemin hazırlayabilir. Çalışan tarafından bu hastalık yapıcı etkenlerin ve bunlardan korunma yöntemlerinin bilinmesi sağlığını koruma için en birinci koruma yöntemidir. KALBİN GENEL ANATOMİSİ Kalp sağda ve solda birer atrium (kulakcık) ve birer ventrikül (karıncık) olmak üzere dört boşluktan oluşur. Sağdaki kulakçık ve karıncık arasında triküspit kapak; soldaki kulakçık ve karıncık arasında ise mitral kapak denilen kapaklar vardır. Diyarbakır S.Atatürk Üniversitesi Tıp Fakültesi Anatomi Anabilim Dalı Dolaşım Sistemi Çizimleri 2
Kalbin sol ventrikulünden insanın en büyük atardamarı olan ve tüm vücuda oksijenlenmiş kanı taşıyan aort damarı çıkar. Sağ ventriküldende akciğerlere oksijenlenmemiş kanı taşıyan pulmoner damar çıkar. Kalbin sağ atriyumuna tüm vücuttan gelen kirli kanı toplayan damarlar (vena cava inferior ve vena cava superior) açılır. Bu kan daha sonra sağ atriumdan sağ ventriküle geçer. Sağ ventrikül de (karıncık) toplanan kan pulmoner arter (akciğer atardamarı) ile akciğere pompalanır. Akciğerlerde oksijenlenmiş olan kan 4 adet pulmoner venler (akciğer toplardamarları) ile sol atrium gelir. Temiz kan sol atriumdan sol ventriküle geçer. Sol ventrikül toplanan kan Aort (ana atar damar) damarı ile tüm vücuda pompalanır. Normalde sinüs düğümünü dakikada 60-100 civarında uyarı oluşturur ve bu değer kalbimizin atım hızıdır. Kalbin dış yüzeyini perikard denilen çepeçevre bir zar kaplar. Kalbin dakikada düzenli bir ritimik bir şekilde belli sayıda atmaktadır. Kalp atımları, kalbin sağ kulakçığının üst taraflarında bulunan ve sinoatrial (veya sinüs) düğüm adı verilen özelleşmiş bir hücre grubu tarafından sağlanmaktadır. Normalde sinüs düğümünü dakikada 60-100 civarında uyarı oluşturur ve bu değer kalbimizin atım hızıdır. Kalp de bir organ olduğunda tıpkı diğer organlarda olduğu gibi kanlanması gerekir. Kalp beslenmesini aort damarından ayrılan sağ ve sol koroner arterler tarafından sağlar. Başlangıçta 2 ana dal hâlindedir: Sağ koroner arter ve sol ana koroner arter. Kalbi besleyen bu damarların açık kalması son derece önemlidir. Ateroskleroz dediğimiz hastalıkta bu damarlarda plak dediğimiz yapılar oluşur ve bunlar zamanla ilerleyip darlık ve tıkanıklıklara yol açarak. Bu damarlar tıkandığı zaman miyokart infarktüsü veya kalp krizi dediğimiz klinik tablo oluşmaktadır. DOLAŞIM SİSTEMİ Kalp ve buna bağlı damarlardan oluşan kalp damar sistemi, kan yolu ile vücuda gereksinimi olan oksijen ve besin maddelerini ulaştırmakla sorumludur. Küçük dolaşım: Kanın akciğerler yolu ile oksijenlenmesini sağlar. Karbondioksit saturasyonu bakımında zengin diğer tabirle kirli kan vena cava inferior ve vena cava superior denilen büyük toplardamarlar yolu ile sağ atriuma gelir. Buradan triküspit kapak ile sağ ventriküle geçer. Sağ ventrikül kasılarak gelen bu kanı pulmoner artere pompalar ve bu damar ile akciğerlere geçen kan kendindeki fazla CO2 bırakır, O2 alarak temizlenir. Büyük dolaşım Büyük dolaşım ise akciğerde oksijenden zengin hâle gelen kanı organların kullanması için vücuda gönderen sistemdir. Oksijen saturasyonu bakımından 3
zenginleşen kan akciğerden dönen pulmoner venler yolu ile sol atriuma ve buradan da mitral kapaktan geçerek sol ventriküle gelir. Sol ventrikül ise kendisine gelen bu kanı aort damarı ile vücuda gönderir. Aort, kalpten çıkan en büyük atardamardır. Aort kalpten çıktıktan sonra kalp dâhil çeşitli organlarımıza ve dokularımıza beslenmelerini sağlar. MESLEKİ KARDİYO- VASKÜLER SİSTEM HASTALIKLARI Kardiovasküler hastalıklara neden olan maddeler arasında en önemlileri karbondisülfid, karbonmonoksid ve nitratlardır. Kardiovasküler hastalıklara kişinin ailevi yatkınlığı, kan lipoprotein miktarı Organik nitratlar non- ateromatoz iskemik kalp hastalığına neden olurlar. gibi çeşitli etkenler sebep olduğu için işle ilgili maruz kaldığı durumlar akla gelmez. Hele de belirgin bir risk faktörü varsa meslek dolayısı ile olabileceği hiç akla gelmez. Bu noktada: Anamnez ve fizik muayene yapılması, Laboratuar ve EKG testlerinin değerlendirilmesi, Ortamdaki kimyasalların ve tozların tesbiti önem kazanmaktadır. Tablo 1. Kardiovasküler hastalıkların ve olası toksik etkenlerin sınıflaması: Durum Kardiyak aritmi Toksik madde Arsenik Kloroflorokarbon Hidrokarbon solventleri Organofosfat ve insektisitler Koroner arter hastalıkları Karbon disülfid Karbonmonoksit Kurşun Hipertansiyon Kadmiyum 4
Karbondisülfid Kurşun Miyokard hasarı Antimon Arsenik Asrine Kobalt Kurşun Nonateromatöz iskemik kalp hastalıkları Periferik arter tıkanma hastalıkları Organik nitratlar (nitrogliserin,etilen glikol dinitrat gibi.) Arsenik Kurşun Parazit enfeksiyonlarının tedavisinde, antimon bileşikleri kullanılmaktadır. MESLEKİ KARDİYO- VASKÜLER SİSTEM HASTALIKLARINA NEDEN OLABİLECEK ETMENLER Antimon: Kalay, kurşun gibi yumuşak metallerden antimon ile sert alaşımlar elde edilir. Bu alaşımlar batarya (akümülatör) plakları, matbaa harfleri yapımında kullanılır. Antimom sezyumla beraber katot lambaları yapımında ve fotosellerin üretiminde kullanılır. Oksitleri ise, saydam olmayan sır yapımında, cam ve seramiklere renk vermede kullanılmaktadır. Antimon sülfür bileşeni cephane ve kibrit yapımında, antimon trioksit ile antimon triklorür aleve dayanıklı kumaş üretiminde, gene antimon trioksit hem pigment hem de yanmayı yavaşlatan eleman olarak boyalarda ve plastiklerde kullanılır. 5
Organik tuzlarından antimon- potasyum tartarat (tartar emetik) dokuma sanayinde boya sabitleştirici, tıpta da balgam söktürücü ve kusturucu olarak kullanılır. Parazit enfeksiyonlarının tedavisinde kullanılan antimon bileşikleri kullanılmaktadır. Yapılan hayvan deneylerinde antimom a kronik maruziyetin, miyokard hastalıklarına neden olduğunu gösterilmiştir. Arsenik: Arsenat (AsO4)3- ve Arsenit (AsO2) köklerinin çeşitli metallerle verdiği bileşiklere arsenat ve arsenit bileşikleri adı verilmektedir. Arsenat matbaa mürekkebi, tekstil boyaları ve böcek öldürücü yapınımda kullanılır. Arsenat matbaa mürekkebi, tekstil boyaları ve böcek öldürücü yapınımda kullanılır. Arsenik kurşunun sert alaşımlarının yapılmasında, cam endüstrisinde kullanılmaktadır. Akut zehirlenmenin başlıca belirtileri mide bulantısı, kusma, ağız ve boğazda yanma ve şiddetli karın ağrıları şeklinde başlayan klinik tablo dolaşım bozukluğu ve kalp yetersizliği başlar ve birkaç saat içinde zehirlenme ölümle sonuçlanabilir. EKG de ventriküler aritmiye rastlanabilir. Subakut zehirlenmeler arsenikle kontamine olmuş gıdaların alınmasıyla oluşur. Bu hastalarda kalp yetmezliği tabloları oluşur. Kronik arsenik zehirlenmesi siyah ayak hastalığı (blackfoot disease) bildirilmiştir. Bu klinik tablo da ayaklarda sert ve ağırlık hissine bağlı aksayarak yürüme ve gangren olmaktadır. Kadmiyum Kadmiyumun en önemli kullanılışı çelik kaplamacılığındadır. Bilye yatakları gibi sürtünme olan yerler, sürtünmeyi azalttığı için kadmiyumla kaplanır. Kadmiyum- nikel pillerinin yapısında, nükleer reaktörlerde kontrol çubuğu olarak ve Westan standart pillerinde kullanılır. 6
Düşük erime noktası olduğundan lehim yapımında, çeşitli döküm alaşımların yapımında kullanılır. Kronik maruziyette koroner arter hastalığına sebep olur. Karbondisülfid: En çok lastik sanayisinde kullanılır. Antimon tuzu madenlerinde, kuru temizlemede, petrol sanayinde, gıda koruyucu işlerinde, pestisit üretiminde tekstil sanayinde, cila işlerinde, optik cam malzeme üretiminde kullanılır. Kronik maruziyette koroner arterlerde ateroskleroz riskini artırmaktadır. Karbonmonoksit: Karbonmonoksit şofben zehirlenmelerine neden olur. Endüstride hidrokarbonların parsiyel oksidasyonu ile karbon monoksit oluşur. Demir- çelik sanayi, kok fırınları, çelikhane, dökümhane ve izabe fırınları çevresi, petrol rafineleri, kömür maden ocakları, elektrik fırın çevreleri, taşıt onarım yerleri, kapalı garajlar, nikel üretiminde redüksiyon ajanı olarak, evlerde mangal kullanıldığı durumlarda, fazla trafiği olan caddelerde sık olarak rastlanır. Isıtma amacıyla kullanılan her türlü soba ve ocakta (Doğalgaz/LPG li, linyitli, kok kömürlü vb.) yanma sırasında karbonmonoksit açığa çıkabilir. Motorların ekzos gazların da karbonmomoksit bulunmaktadır (benzinli motorlarda çok). Özellikle kapalı garaj, park binaları, feribotlar, motor onarım ve bakım işleri bu bakımdan tehlikelidir. Kimya endüstrisinde de karbonmonoksit (CO) kullanıllanılır. Kronik maruziyette aterosklerozda artış saptanmıştır. Koroner arter hastalığı olanlarda CO saturasyonu %2.5-3.5 olduğu zaman göğüs ağrıların arttığı ve nöbetlerin daha sık meydana geldiği gözlemlenmiştir. 7
Kobalt: Sanayide alaşım işlerinde kullanılır. En önemli korunma tedbiri kaynağa yönelik önlemlerdir. Kronik maruziyet sonucu çalışanlarda kardiyomiyopati denilen kalp hastalığı meydana gelir. Kobalt maruziyeti sonucu myokard nekrozu (myokard liflerinin yapısının bozulması), polisitemi, perikardiyal effüzyon (perikard yaprakları arasında sıvı toplanması) ve tiroid hiperplazisi (tiroid bezinde büyüme) saptanmıştır. Soğuk: Dış ortamda çalışanlar ve buzdolabı sanayinde çalışanların uzun süre soğuğa maruz kalması sonucu damarlar da ateroskleroz gelişir. Kardiyo- vasküler sistem hastalıklarına sebep olabilecek diğer oluşturabilecek maddeler ve durumlar: Fibrojenik tozlar Fluorokarbanlar Sıcak ortam Hidrocarbonlar Kurşun Metilen klor Nitratlar Radyasyon Gürültü KORUNMA YÖNTEMLERİ En önemli korunma tedbiri kaynağa yönelik önlemlerdir. Etkili havalandırma sistemleri kurulmalı, işlemler kapalı sistem içinde yapılmalıdır. Kişisel korunma tedbirler ise, işe girişte ve aralıklı olarak sağlık kontrol muayeneleri yapılanmasıdır. Çalışanlara kanser ve korunma yolları hakkında eğitim verilmelidir. 8
Özet Kalp sağda ve solda birer atrium (kulakcık) ve birer ventrikül (karıncık) olmak üzere dört boşluktan oluşur. Normalde sinüs düğümünü dakikada 60-100 civarında uyarı oluşturur ve bu değer kalbimizin afm hızıdır. Kardiovasküler hastalıklara neden olan maddeler arasında en önemlileri karbondisülfid, karbonmonoksid ve nitratlardır Anrmon, arsenik, kadmiyum,karbondisülfid, karbonmonoksit, kobalt, soğuk, fibrojenik tozlar, fluorokarbanlar, sıcak ortam, hidrocarbonlar, kurşun, merlen klor, nitratlar, gürültü, radyasyon kardiyo- vasküler sistem hastalıklarına sebep olmaktadırlar. En önemli korunma tedbiri kaynağa yönelik önlemlerdir 9
Ödev Ülkemizde sıkça gözlenen karbonmonoksit zehirlenmelerine karşı ne gibi tedbirler alınabilir, araşfrınız. 10
DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Yetişkin bir erkekte sinüs düğümü dakikada kaç atım oluşturmaktadır? a) 60-100 Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. b) 100-200 c) 150-250 d) 300-400 e) 500-600 2. Nonateromatöz iskemik kalp hastalıklarına neden olan aşağıdakilerden hangisidir? a) Karbonmonoksid b) Nitratlar c) Kobalt d) Kurşun e) Kadmium 3. Kronik zehirlenmesi siyah ayak hastalığına (blackfoot disease) neden olan madde aşağıdakilerden hangisidir? a) Kurşun b) Arsenik c) Kobalt d) Kadmium e) Nikel 4. Koroner hastalığı olanlarda ağrıların ve nöbetlerin sıklığını artıran madde aşağıdakiler den hangisidir? a) Kobalt b) Nitratlar c) Karbonmonoksit d) Nikel e) Kadmium 11
5. Aşağıdakilerden hangisi kalp ve damar hastalığına neden olmaz? a) Karbondisülfid b) Karbonmonoksit c) Soğuk d) Hidrojen e) Nitratlar 6. Kobalt aşağıdakilerden hangisine neden olmaz? a) Myokard nekrozu b) Polisitemi c) Perikardiyal effüzyon d) Nonateromatöz iskemik kalp hastalıkları e) Tiroid hiperplazisi 7. En önemli korunma tedbiri aşağıdakilerden hangisidir? a) Kaynağa yönelik önlemler b) Etkili havalandırma sistemleri c) İşlemlerin kapalı sistem içinde yapılması d) İşe giriş ve aralıklı kontrol muayeneleri e) Eğitim faaliyetleri 8. Şofben zehirlenmesi geçiren kişi hangisine maruz kalmış olabilir? a) Kobalt b) Nitratlar c) Nikel d) Karbonmonoksit e) Kadmium 12
9. Aşağıdakilerden hangisi hipertansiyona neden olmaz? a) Bakır b) Kadmiyum c) Karbondisülfid d) Kurşun e) Nitratlar 10. Parazit enfeksiyonlarının tedavisinde kullanılan bileşik aşağıdakilerden hangisidir? a) Arsenit b) Antimon c) Arsenat d) Kadmiyum e) Nikel CEVAP ANAHTARI: 1- a, 2- b, 3- b, 4- b, 5- d, 6- d, 7- a, 8- d, 9- a, 10- b 13
YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Arıncı K., Elhan A. (1997).Anatomi Cilt - 2, 2. Baskı, Güneş Kitap Evi Yayınları,ss:3-20. Guyton A., Hall J.(1996).Tıbbi Fizyoloji. Nobel tıp kitap evi, ss:161-293. İliçin G.(eds).(1996)Temel İç Hastalıkları. Güneş yayın evi, ss: 133-390. Bilir N.,Yıldız A.N. (2004), İş Sağlığı ve Güvenliği, Hacettepe Üniversitesi Yayınları. Erkan C.(1984),İş Sağlığı ve Meslek Hastalıkları, Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayın No: 441. Bilir V.( 2004). Meslek Hastalıkları., Türk İş Yayınları. Çakmak A. Kırıkkale Üniversitesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Meslek Hastalıkları Ders Notu. Türk Tabipler Birliği (2001).İşyeri Hekimliği Ders Notları. Türk Tabipler Birliği Yayınları, volum 01. Diyarbakır S. Atatürk Üniversitesi Tıp Fakültesi Anatomi Anabilim Dalı Dolaşım Sistemi Çizimleri. 14