KARADENİZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ ORMAN FAKÜLTESİ Ders Teksirleri Serisi TOHUM VE FİDANLIK TEKNİĞİ DERS NOTU Prof. Dr. Ali Ömer ÜÇLER Doç. Dr. İbrahim TURNA Trabzon 2005
Fidanlık Nedir? Fidanlık; belirli bir amaç doğrultusunda, daha sonra başka yerlere dikilmek üzere, ihtiyaç duyulan fidanları yetiştirmeye yarayan açık veya kapalı arazi parçalarına fidanlık denilmektedir (Saatçıoğlu, 1976).
FİDANLIK ÇEŞİTLERİ Fidanlıklar pazarlama amaçlarının çeşitliliğine bağlı olarak çok değişik şekillerde tesis edilebilirler. Bunlardan bir kısmı, bir taraftan belirli bir uzmanlaşmayı esas alırken, bir kısmı ise, kolay, ucuz ve kitle halinde üretim işletmeciliğine yönelmekte ve sınırlı sayıdaki bitki türlerinin yetiştirilmesini hedef almaktadır. Fidan yetiştirmek için tesis edilen fidanlıklar, geçici fidanlıklar ve sabit (sürekli) fidanlıklar olmak üzere iki tiptir. Her iki fidanlık şekli büyüklük olarak da büyük ve küçük fidanlıklar olmak üzere ikiye ayrılır. Büyük fidanlıklar 20 hektardan daha büyük bir alanda, küçük fidanlıklar ise 20 hektarın altındaki alana sahip fidanlıklardır. Fidanlığın büyüklüğü üzerinde çeşitli faktörler etkilidir. Buna göre bir fidanlığın büyüklüğü; Yetiştirilen ve yetiştirilecek fidanların miktarına, Yetiştirilecek türlere, Fidanların ekim ve repikaj (şaşırtma) yastıklarında kalış süresine, İklim ve toprak koşullarının uygunluğuna göre değişir.
Sahiplik bakımından fidanlıklar; özel kuruluşlar, kamu kuruluşları ve eğitim kurumları tarafından tesis edilirler. Özel kuruluşlar bireysel mal sahipliliği, şirket ya da anonim şirket şeklinde olabilir. Kamu kuruluşları arasında Orman İdaresi fidanlıkları sayılabilir. Fonksiyonları bakımından fidanlıklar; üretim ve değerlendirme, sipariş, peyzaj çalışmaları, araştırma amaçlı fidanlıklar olarak sınıflandırılır. Üretim ve değerlendirme açısından yapılan sınıflandırmada fidanlıklar toptancı, perakendeci fidanlıklar ile kar amacı gütmeyen fidanlıklar olarak ayrılırlar. Üretim sistemleri bakımından; saha üretimi yani toprakta yapılan ve kapta fidan üretimini esas alan iki ana üretim sınıfı söz konusudur. Toprak üzerinde üretim yapan fidanlıkları da çıplak köklü fidan üretenler ile topraklı fidan üretenler şeklinde ayırmak mümkündür. Üretilen fidan materyalinin tipleri bakımından fidanlıklar; orman fidanlıkları, erozyon kontrol fidanlıkları, karışık fidanlıklar olarak sınıflandırılır.
SABİT (SÜREKLİ) FİDANLIKLAR GEÇİCİ (SÜREKSİZ) FİDANLIKLAR Açık alan geçici fidanlıkları, Siper altı geçici fidanlıkları ve Doğal gençlik geçici fidanlıkları
3.2. FİDANLIK KURULUŞ ESASLARI 3.2.1. FİDANLIK YERİNİN SEÇİMİ 3.2.1.1. Mevki ve Arazi Şekli 3.2.1.2. İklim Koşulları 3.2.1.3. Toprak Koşulları 3.2.1.4. Su Durumu 3.2.1.5. Bakı Durumu 3.2.1.6. İşçi Durumu 3.2.1.7. Ulaşım ve Taşıma Koşulları
3.2.2. FİDANLIK ALANININ DÜZENLENMESİ 3.2.2.1. Fidanlığın Taksimat Planı 3.2.2.2. Arazinin Tesviyesi 3.2.2.3. Drenaj (Açık drenaj, kapalı drenaj) 3.2.2.4. Toprağın İşlenmesi 3.2.2.5. Fidanlıkta Organik Madde Durumu Fidanlıklarda organik madde durumu, toprak verimliliğini ifade eder. Organik maddelerin toprak üzerindeki etkileri üç grupta toplanır. Bunlar fiziksel, kimyasal ve biyolojik etkilerdir (Anonim 1996). Fiziksel özellik toprak türü ve strüktürünü, kimyasal özellik başta toprağın reaksiyonu (ph) olmak üzere içerdiği bitki besin elementlerini, biyolojiközellik denildiğinde de içerdiği bakteri, mantar ve diğer canlıların faaliyetleri ve toprak üzerindeki etkileri akla gelir. Gobildisk Dipkazan
Rotovatör Diskaro Toprak İşleme Ekipmanları Fidan ambalaj makinesi Graham Pulluğu Soklu Pulluk Kök Sökme Makinesi (İbreli)
3.2.2.5. Fidanlıkta Organik Madde Durumu Fidanlıklarda organik madde durumu, toprak verimliliğini ifade eder. Organik maddelerin toprak üzerindeki etkileri üç grupta toplanır. Bunlar fiziksel, kimyasal ve biyolojik etkilerdir (Anonim 1996). Fiziksel özellik toprak türü ve strüktürünü, kimyasal özellik başta toprağın reaksiyonu (ph) olmak üzere içerdiği bitki besin elementlerini, biyolojik özellik denildiğinde de içerdiği bakteri, mantar ve diğer canlıların faaliyetleri ve toprak üzerindeki etkileri akla gelir.)
4. FİDAN ve FİDAN KAYNAKLARI 4.1. FİDAN Fidanın çok çeşitli tanımları yapılmakla birlikte, orman ağacı fidanları için Türk Standartları Enstitüsü tarafından yapılan tarif burada verilecektir. Buna göre, fidan; vejetatif veya generatif yollarla yetişmiş veya yetiştirilmiş, kök boğazında veya 15 cm ye kadar (15 cm içinde) veya standartlarında gösterilen yerdeki çapı 0,3 10 cm olan veya çoğunlukla 1 8 yaşlarında, kök ve gövdesi bulunan ve yeni bir ağaç veya ağaççık oluşturan özellikteki genç bitkilerdir.
İbreli fidan (2+0 yaşlı)
Yapraklı fidan (1+0 yaşlı Y. akasya)
Orman fidanlıklarımızda aşılı ceviz, kapari, kuşburnu, Antep fıstığı, harnup gibi ekonomik değeri yüksek meyveli türlerin fidanları da üretilerek halkımızın kullanımına sunulmaktadır.
4.2. FİDAN KAYNAKLARI Fidanlar başlıca 3 kaynaktan temin edilir. Ticari Fidanlıklar Sık Doğal Gençlikler ve Sık Ekim Kültürleri Devlet Orman İdaresi Fidanlıkları
4.3. FİDAN ÇEŞİTLERİ Fidanlar, üretim kaynağına, köklerinin toprakla örtülü olup olmamasına, yaş, çap ve boy gibi kriterlere bağlı olarak çeşitli sınıflara ayrılır. Buna göre, kaynaklarına göre fidanlar; tohumdan yani generatif yolla üretilen fidanlar ile vejetatif yolla üretilen fidanlar olarak sınıflandırılır. Köklerin örtülü olup olmamasına göre de çıplak köklü fidanlar, topraklı fidanlar ve kaplı fidanlar şeklinde gruplanırlar. Çıplak köklü fidanlarda kendi içerisinde, normal yani işlem görmemiş fidanlar, kök kesimi görmüş fidanlar ve repikaj görmüş fidanlar olmak üzere üç sınıfa ayrılır (Ürgenç 1998). Farklı işlem görmüş bir çam fidanında kök gelişimi Aşağıda gösterilmiştir. Fidanlıkta Farklı İşlem Görmüş 2 Yaşında Çıplak Köklü Çam Fidanında Kök Gelişimi Sağda: İşlem görmemiş çıplak köklü fidan, Ortada: Kök kesimi görmüş çıplak köklü fidan Solda : Repikaj görmüş çıplak köklü fidan görülmektedir (Ürgenç 1998a).
Topraklı fidanlar, kökleri toprağı ile birlikte çıkarılarak saza, çuvala, naylona, vb. materyale sarılarak kullanıma sunulan fidanlardır. Bu fidanlar ya sık doğal gençliklerden toprağıyla birlikte sökülerek yada sık ekim kültürlerinden elde edilirler. Büyük çaplı ağaçlandırmalar için çok uygun bir fidan kaynağı olduğu söylenemez.
Kaplı veya tüplü fidanlar, kapta repikaj görmüş veya hem ekim ve hem de repikajları kapta yapılarak, kapta dikime hazır duruma getirilen fidanlara denir. Bu konu daha sonra geniş olarak ele alınacağından ayrıntıya gidilmeyecektir. Tüplü Fidan Örnekleri (Ürgenç 1998a) Solda: Polietilen (plastik) tüpte yetiştirilen tüplü fidan Sağ üstte: Katranlı mukavvalarda yetiştirilen tüplü fidanlar Sağ altta : Kopparfos yöntemi ile yetiştirilen tüplü fidanlar
5. FİDAN YETİŞTİRME Fidanlık çalışmalarının ana amacını oluşturan bitki veya fidan yetiştirme çalışmalarını iki temel üretim tekniği altında değerlendirmek gerekir. Bunlar; 5.1. Generatif Yolla Fidan Üretimi Generatif yolla üretme tekniği, tümünü kapsar. Bilindiği gibi tohum ekimiyle gerçekleştirilen üretme şekillerinin tohumdan üretilen bitki veya fidanlar heterozigoti nedeniyle özellikle kalıtsallık bakımdan homojen bir yapı göstermeyebilirler. Genetik açılmalar nedeniyle ana bitkinin özelliklerinde büyük sapmalar gözlenebilir. 5.2. Vejetatif Yolla Fidan Üretimibitkinin vejetatif organlarından (kök, sürgün, yaprak, yumru ve rizom gibi) alınan materyaller kullanıldığı için bütün yeni yetiştirilen bireylerde ana bitkinin kalıtsal özellikleri aynıdır. Bu özellik özellikli türlerin yetiştirilmesinde ve ıslah çalışmalarında önem taşır.
Aşılı Ceviz fidanları (Serada)
Fidanlık toprağının fiziksel özelliklerini iyileştirmek için kullanılan materyaller. Turba
Makineli turba üretimi (Finlandiya)
Kimyevi gübre verilmesi
Yeşil gübreleme
Yeşil gübre olarak kullanılabilecek türler; Vicia sativa, V. villosa (Fiğ), V. faba (Bakla), Lupinus angustifolius (Mavi çiçekli lüpin), L. luteus (sarı çiçekli), Medicago sativa (Yonca), Melilotus albus (Tırfıl), Onobrychis sativa (Korunga), Pisum sativum, P. arvense (Bezelye) gibi bitkiler büyüyüp geliştikten sonra, tohum bağlamadan önce pullukla karıştırılarak yeşil gübreleme yapılır (Yahyaoğlu 1997).
Önemli Ağaç Türlerine Ait Ortalama Ekim Değerleri ve Ekim Derinliği Ağaç türü veya cinsi Çimlenme yeteneği (%) Çizgi ekimi 1 m.ye (gr) Tam alan ekimi m 2 ye (gr) Ekim derinliği (cm) Ladin (Picea orientalis) Sarıçam (P. silvestris) Karaçam (P. nigra) Kızılçam (P. brutia) Fıstıkçamı (P. pinea) Göknar (Abies spp.) Sedir (Cedrus libani) Servi (C.horizontalis) Kayın (Fagus orientalis) Meşe (Quercus spp) Dişbudak (Fraxinus spp.) Akçaağaç (Acer spp.) Y. Akasya (Robinia spp.) Gürgen (Carpinus ssp.) Aylantus (Ailantus spp.) Kızılağaç (Alnus spp.) Ihlamur (Tilia spp.) Karaağaç (Ulmus spp.) Atkestanesi(Aesculus spp.) Huş (Betula spp.) Okaliptüs (Eucalyptus spp.) İyi Çok iyi Çok iyi İyi İyi İyi İyi İyi İyi İyi İyi İyi İyi 65 iyi 50 İyi 40 İyi 30 İyi 1,5 3,5 1,5 3,0 2.5 4,0 4,0 6,0 80,0 100,0 10,0 20,0 6,0 12,0 1,5 2,0 25,0 40,0 60,0 120,0 5,0 10,0 5,0 15,0 5,0 10,0 10,0 15,0 2,0 3,0 3,0 10,0 6,0 12,0 2,0 4,0 120,0 150,0 3,0 5,0 - - - - - - - - - - - 100 200 100 200 60 100 100,0 200,0 20,0 30,0 20 40 100 200 20 35-20 50 20 35 0,5 1,0 0,5 1,5 1,0 1,5 1,0 2,0 1,0 3,0 2,0 3,0 1,0 2,0 0,5 1,0 3,0 5,0 3,0 7,0 1,0 2,0 1,0 2,0 3,0 5,0 - - 0,1 0,2 1,0 2,0 0,1 0,2-0,1 0,2 -
5.1.1.5. Ekim Yöntemleri Fidanlıklarda iki ana ekim yöntemi söz konusudur. Bunlar serpme ekimi ve çizgi ekimi yöntemleridir. Serpme ekimi de kendi içerisinde tam alanda ve kısmi serpme ekimi olarak uygulanabilir. 1. Çizgi Merdanesi 2. Makine İle Ekim 3. Ekim ve Kapatma Materyalinin Makine İle Kullanımı
5.1.1.6. Ekimlerin Çıkması (Çimlenmesi) Tohumların çimlenme süreleri, tohumun ekim öncesi işlem görüpgörmediğine, toprak işleme derecesine, sıcaklık ve rutubet şartlarına göre değişir. Örneğin, Sarıçam ve Karaçam 15 20 günde, Kızılçam 16 22 günde, Fıstıkçamı ve Sahilçamı 20 25 günde, Sedir ve Göknar 20 30 günde, Akçaağaç ve Dişbudak 25 30 günde, Gladiçya, Mazı ve Kıbrıs Akasyası 20 25 günde, Servi 18 25 günde toprak yüzeyine çıkarlar (Ürgenç 1997, Anonim 1996).
5.1.1.7. Ekimlerin Korunması ve Bakımı Ekimlerin korunmasında, özellikle ekimi izleyen 1 aylık dönem son derece önemlidir. Zira bu dönem gerek tohumun çimlenmesinde ve gerekse çimlenme sonrasındaki en hassas dönemdir. Burada ekimler organik ve anorganik etkilerden korunmalıdır. Anorganik etkilerden korunmada; Şiddetli yağmur ve sel tahribatına karşı ekimleri yenilemekten başka çare yoktur. Zeminin sertleşmesi ve kabuk bağlama durumunda, serpme ekiminde kirpi merdanesi, çizgi ekiminde ise kirpi baskısı kullanılarak sertleşme ve kabuk bağlama önlenmelidir. Şiddetli sıcaklık, kuraklık ve don tehlikelerine karşı çeşitli siperlikler (dallar, çardak, örgü, kamışla hasır, çıta siperlikleri) kullanılır. Çıplak donlara karşı, ekim sıraları arasına yosun, yaprak, kum ve talaş sermek gerekir. Rüzgara karşı, ekim parsellerinin çevresine rüzgar yönüne dik yönde her 40-50 m de bir 1,5-2,0 m yükseklikte çitler (canlı veya cansız) tesis edilir.
Organik etkiler arasında en önemlileri, kuş, danaburnu ve mantarlar gelmektedir. Bunlardan korunmak içinde (Ürgenç 1998); Kuşlara karşı; adam bekletme, yastıklar üzerine tel kafes koymak, ürkütme tabancaları, korkuluk ve topatan kullanmak, ayrıca Pomorsol-forte gibi tiksindirici ilaç ve karışımlar ve diğer koruyucu bazı maddelerle tohumun işleme tabi tutulması gerekir. Danaburnuna karşı; Haziran ve Temmuz aylarında 1,5 2 m aralıklarla saksıların arasına çıtalar uzatılır. Bu çıtalar boyunca ilerleyen danaburunları saksılarda toplanır (geçici fidanlıklar için). Son yıllarda bu amaç için Agrocid 7 (3 4 kg Agrocid -7+7 kg kepek+60 litre su ile hamur yapılır ve yastıklara serpilir.) kullanılmaktadır. Mantarlara karşı; toprak bordo bulamacı ve asitle işleme tabi tutularak toprak sterilizasyonu gibi önlemler alınmalıdır. Ekimlerin bakımı çalışmaları içerisinde ot mücadelesi, çapalama, sulama ve gübreleme en önemli bakım önlemleridir.
5.1.2. FİDANLIKTA REPİKAJ Repikaj; ekim yastıklarında sık olarak yetişen fideciklerin, iyi bir kök gelişmesi yapması ve gelişmiş gövdelere sahip olmaları amacı ile ekim yastıklarında belli bir süre kaldıktan sonra daha geniş aralıklarla başka bir yere dikilmeleri işlemine repikaj (=şaşırtma) denir. Repikaj masraflı bir işlem olduğu için, repikajın yerine diğer bazı yöntemler de kullanılabilir. Bunlar arasında seyreltme ve yerinde kök kesimi önemlidir. a. Seyreltme: Ekim yastıklarında bazı fidanları keserek veya çıkararak, diğerlerini seyreltme şeklidir. Böylece kalan fidanlara daha geniş bir büyüme yeri sağlanır. b. Yerinde Kök Kesimi: Kökü saçak kök yapmaya zorlamak üzere, ikinci veya üçüncü yılın ilkbaharında kökler, 10 15 cm alttan kesilir. Kesim işi traktöre bağlı bıçaklarla veya bel kürekle meyilli olarak batırılarak yapılır. Kök kesimi sonucu genelde yeterli saçak kök oluşumu sağlanmakla ve ucuz olmakla birlikte, repikajın yerini tam olarak tutamaz. İbreli fidanlarda yerinde kök kesimi işlemi
Üst Resim : İbrelilerde kök kesimi yapılmamış fidanlar Alt Resim : İbrelilerde kök kesimi yapılmış fidanlar
Türk standartlarına göre tüplü veya kaplı fidan kavramı saksı, katranlı mukavva, polietilen levha veya torba ve kutu gibi kap içinde yetiştirilmiş fidan olarak tanımlanmaktadır. 5.1.3. FİDANLIKLARDA TÜPLÜ (KAPLI) FİDAN ÜRETİMİ Tüplü fidan, ekim ve şaşırtma yoluyla muhtelif cins kaplar içerisinde yetiştirilen ve kabı ile ağaçlandırma veya dikim sahasına getirilerek toprağı ile dikilen fidandır.
Tüp dolgu materyali, verilen suyu uzun süre tutabilmeli, tohumun kolay çimlenmesine ve kök büyüme fizyolojisine uygun, gözenekli bir yapıda (%95 porozitede olması en idealidir), asiditesi yanı ph değeri fidan türüne uygun, organik maddece zengin, yabani otlar ve zararlılar bakımından steril, bol, ucuz ve kolay temin edilebilmelidir (Ürgenç 1998). Tüplü fidan üretiminin avantajları; Tüplü fidan, toprağı ile beraber dikim sahasına getirildiğinden fidanın kökleri dış ortamdan (güneş, rüzgâr) etkilenmez. Dolayısıyla kaliteli fidanın tutma oranı çıplak köklü fidanlara göre daha yüksektir. Söküm söz konusu olmadığından sökülürken köklerin koparılıp zedelenmesi söz konusu değildir. Çıplak köklü fidanlarda sıkça görülen dikim şoku veya oturma dediğimiz dikimin ilk yıllarında görülen sarsıntılarla karşılaşılmaz. Fidanları sahaya nakli sırasında fazla zarar görmezler. Tüplü fidanların bakımı (sulama ve gübreleme) kolay, gömü vs. sorunları yoktur. İlk dikim sonrasında can suyu verilmesine genellikle gerek yoktur. Dikim zamanı çıplak köklü fidan dikim zamanına göre sınırsızdır. Yani yılın her mevsiminde dikim yapılabilir. Yetişme ortamı koşullarının problemli olduğu sahalarda da dikim yapılabilir.
Tüplü fidan üretiminin dezavantajları; Çıplak köklü fidan üretimine göre pahalıdır. Kaplarda uzun süre kalan veya kap değiştirmelerindeki gecikmeler halinde kapın şekline ve büyüklüğüne bağlı olarak fidan köklerinde çeşitli kök deformasyonları gözlenir. Bunların başında kuş yuvası oluşumu denilen fidan köklerinin kap çevresinde dairevi olarak kıvrılması, yumak kök oluşumu gelmektedir. Topraktan rutubet alımı olamayacağından sulama ve gübreleme sadece yapay çalışmalara bağlı kalmaktadır.
Tekniğine uygun olmayan, geleneksek olarak kullanılan bir aşı şekli (Armut)
Aşı için altlık üretimi.
Serada aşılanmış fidanlar.
Kızılçam aşılı fidanında kozalak durumu (dikimden 4 yıl sonra).
İkiz kenar ve iki çatı kenarı eşit olmayan sera örneği (Antalya)
Büyüklüklerine göre, 10-16 m X 50-100 m boyutlarında, 1000 m2 den daha büyük bir alana sahipse büyük sera; 4-20 m X 20-50 m boyutlarında, taban alanı 100-1000 m2 arasında olanlar orta sera, bu değerlerden daha küçük boyutlardaki seralara da küçük seralar denmektedir.
Modern seralarda tüplü fidan üretimi
Tüplü fidan üretiminde teknik işbirliğini öngören Türkiye-Finlandiya fidan üretim projesi çerçevesinde Eskişehir, Muğla, Denizli, Trabzon ve Erzurum fidanlıklarında yıllık 100 milyon adet fidan kapasiteli modern seralar kurulmuş fidan üretimine 1993 yılında başlanmıştır.
6.2. CAMEKÂNLAR Seralara göre daha basit, küçük ve ucuz tesisler olup, genellikle seraların yanında yapılırlar. Camekânlar tek yastıklı camekânlar veya çift yastıklı camekânlar olmak üzere iki şekilde olabilirler. Tek yastıklı camekânlar güneye bakar. Çift yastıklı (beşik çatılı) camekânlar ise doğu-batı doğrultusunda uzanır. Kenarları beton ve dayanıklı malzemeden yapılması halinde daimi camekânlar halinde, geçici ahşap veya yarım daire teller üzerine oturtulmuş plastik tüneller halinde ise geçici camekânlar şeklinde sınıflandırılır. Isıtılıp ısıtılmamalarına göre de camekânlar sıcak ve soğuk camekânlar olarak ayrılır. Çift Yastıklı Camekan Örneği (Yahyaoğlu 1997)
7. FİDAN ÜRETİMİNDE BAKIM ÇALIŞMALARI Fidan üretiminde yapılması gerekli olan bakım çalışmaları arasında sulama, ot mücadelesi ve çapa, gübreleme ve toprak ıslahı, seyreltme, gölgeleme, budama ve yerinde kök kesimi sayılabilir. 7.1. SULAMA Sulamada kullanılan suyun miktarı; toprağın özelliklerine, yörenin yağış, sıcaklık, hava rutubeti ve rüzgâr gibi iklim koşullarına, sulama yöntemine, türün özelliklerine, fidanların büyüklük ve yaşlarına göre değişir.
Sulama yöntemi; değişik kaynaklardan elde edilen suyun bitkiye veriliş biçimidir. Sulama suyunun toprağa verilmesinde yüzey ve basınçlı sulama yöntemleri kullanılır. Yüzey sulama yöntemleri de kendi içerisinde salma sulama, göllendirme, tava ya da karık sulama yöntemleri olarak sınıflandırılır. Basınçlı sulama yöntemleri ise yağmurlama, damla sulama ve otomatik yağmurlama makinesi ile sulama olmak üzere farklı şekillerde uygulanır. Bunlar içerisinde en yaygın olarak kullanılan yöntem yağmurlama (mobil yağmurlama)dır. Ancak son zamanlarda su açığının giderilmesi yönünde damla sulama yöntemi yaygın olarak kullanılmaya başlamıştır. Doğru olanda budur.
Fidanlıkta yağmurlama tekniği ile sulama
7.2. OT MÜCADELESİ VE ÇAPA Ot alma ve çapa işlemi sulamada olduğu gibi ekim yastıklarında, repikaj parsellerinde ve kaplı fidan üretim alanlarında farklı uygulamaları gerektirir. Genel olarak ot alma işlemi elle yapılabildiği gibi makine ile de yapılabilir. Önemli olan bu mücadelede mevcut fidanlara zarar verilmemesidir.
Fidanlıklarda ot alma çalışmaları (elle)
Ekim yastıklarında ot alma
7.3. GÜBRELEME VE TOPRAK ISLAHI Sürekli fidan yetiştiren fidanlıklarda, toprak yorgunlukları ve bunu sonucunda da gelişme zayıflıkları sıkça görülür. Bu nedenle fidanların topraktan aldığı besin maddelerinin tekrar toprağa geri verilmesi gerekmektedir. Bu işlem gübreleme ve toprak ıslahı ile gerçekleştirilir. Fidanlıklarda kullanılan gübreler orijin ve bileşenlerine göre doğal gübreler (=organik gübreler) ve yapay gübreler (=mineral gübreler) diye ikiye ayrılır. Doğal gübreler arasında kompost, yeşil gübre, ahır gübresi ve orman humusu, yapay gübreler ise ticari gübreler olarak tanınırlar.
7.4. SEYRELTME Generatif yolla yetiştirilen fidanlarda ekilecek tohum miktarının normalden fazla olması durumunda fidanlar çok sıkışık olacaktır. Bu durumda sık gelişen fidanlar seyreltmeye tabi tutulmazsa büyük bir kısmı cılız ve arzulanan derecede gelişmemiş olur. Seyreltme ekim yastıklarında söz konusu olup elle veya makasla yapılır
7.5. GÖLGELEME VEYA SİPERLEME Fidanlıklarda yapılan siperleme çalışmalarının ekim yastıklarının siperlenmesi ve toprağın siperlenmesi şeklinde sınıflandırılır. Toprağın siperlenmesinde ekim yastığının tamamı değil, fidan çizgileri arasında kalan kısmı çeşitli malzemelerle kapatılır, bitkiler ise açıkta bırakılır.
7.6. BUDAMA Fidanlıklarda budama daha çok şaşırtılmış yapraklı fidanlar için geçerlidir. Çatallaşmış tepeler, fazla kıvrık dallar budanarak alınır. Şaşırtmanın birinci yılından itibaren başlanır. Budama keskin budama makasları ile yapılır. Fidan sökümü sonrasında yapılan kök tuvaleti de budama olup, sökülen fidanların kırılan, yaralanan ve çok uzun olan köklerin uzaklaştırılmasıdır.
Kök tuvaletinin yapılması
7.7. YERİNDE KÖK KESİMİ Fidanlıklarda yerinde kök kesimi, gerek ibreli, gerekse yapraklı ekim yastıklarında kazık kök sistemi yerine, kuvvetli ve bol yan köklerden meydana gelen saçak kök sistemi elde etmek, gövdenin aşırı büyümesini engelleyerek gövde/kök dengesinin kök lehine çevirmek için yapılır. Tüplü fidan üretiminde kök kesimi makinelerle yapılmaktadır. Bu işlem fidan köklerinin kapların alt kısımlarında çıkmasını engellemektedir. Kazık köklü türlerde önemlidir. Ancak son dönemlerde bunun yerine tüplü fidanların ızgaralar üzerine yerleştirilmesi ile doğal olarak da yapılabilmektedir.
Of Orman fidanlığında ızgara üzerinde doğu ladini doğal kök budaması
8. FİDANLIĞIN TEHLİKELERDEN KORUNMASI Fidanlıkların tehlikelerden korunmasının başında, fidanlık çevresinin dışarıdan gelebilecek insan ve hayvan zararlarına karşı ihatasının yapılması gelir. Bununla birlikte sellere ve su baskınlarına karşı önlem alınması, rüzgâr, fazla sıcaklık, kuraklık ve don atmaları gibi atmosferik olaylara karşı korumaların yapılması gerekir. Bunun için ekim yastıklarının kaput bezi, ahşap malzeme ve sentetik olmak üzere değişik malzemelerle örtülmesi yapılmaktadır. Fidanlıkların tehlikelerden korunmasını, kuş ve kemirgenlere, böcek zararlılarına, mantar hastalıklarına, yabancı otlara ve dış etkilere karşı koruma olarak sınıflandırabiliriz.
8.1. KUŞ VE KEMİRGENLERE KARŞI KORUMA Kuşlar içerisinde özellikle ibreli tohum ekimlerine zarar verenler arasında güvercingiller, kargagiller ve tepeli kuşlar gelmektedir. Bu kuşlara karşı tohumlar, Pomarsel-forte adlı tiksindirici ilaç ve karışımı kullanılmaktadır. Örneğin 15 kg ibreli tohum için 800 gr Pomarsel-forte, 42 gr Alümine tozu, 2 lt suya karıştırılır ve ekilir. Ceviz, Kestane, Meşe gibi iri tohumlar, ekimden önce petrollü suyla (100 lt su+1 lt petrol) muamele edilerek ekilirse fare ve kuşlara karşı etkili olur (Yahyaoğlu 1997). Kemirgenler arasında yer alan tavşanlara karşı, 120 150 cm yükseklikte kafesli tel çiti çekilir. Tel çiti aynı zamanda 15 cm toprağa gömülmelidir. Köstebeklere karşı, toprak altında açmış oldukları galeriler (yollar) 2 3 m de bir ağaç çubukla delinerek, ilaç (Paradiklorbenzen) konur ve delik toprakla kapatılır. Farelere karşı ise tuzaklar, kapanlar ve zehirli yemler kullanılabileceği gibi, toprağın sürülerek veya çapalanarak galerilerinin bozulması sonucu uzaklaştırılmaları sayılabilir.
8.2. BÖCEK ZARARLARINA KARŞI KORUMA VE MÜCADELE Böceklere karşı mücadelede ilk akla gelen ilaç (herbisit) kullanımıdır. Ancak ilaç kullanımının çok sayıda yan etkileri düşünüldüğünde, öncelikli olarak böcek zararı görmüş fidanların sökülerek yakılması, toprak işleme ve sulama gibi kültürel önlemlerle böcek tasallutuna izin verilmemesi en uygun yoldur Fidanlıklarda yapılacak ilaçlamalarda çeşitli tiplerde pülverizatörler kullanılır. Bunlar arasında, el pülverizatörü, pompalı ve motorlu sırt pülverizatörleri, sedyeli ve arabalı motorlu pülverizatörü sayılabilir.
8.3. MANTAR HASTALIKLARINA KARŞI KORUMA VE MÜCADELE Fidanlıklarda karşılaşılan mantarlar içerisinde mikorriza oluşumuna neden olan yararlı mantarların yanında özellikle devrilme hastalığına (damping off) neden olan zararlı mantarlar söz konusudur.
8.4. YABANCI OTLARA KARŞI KORUMA VE MÜCADELE Yabancı otlara karşı koruma ve mücadele, mekanik ve kimyasal olmak üzere iki şekilde yapılır. Kimyasal yöntemlerle yapılan otla mücadelede çok çeşitli herbisit kullanılmaktadır. Fakat bunların içerdikleri aktif maddeler genellikle ortak olup oranları değişmektedir. Bu nedenle türe göre kullanılacak ilaçların seçimi yanında, dozları, uygulama zamanı ve şeklinin bilinmesi gerekir.
Makineli İlaçlama Çalışması
8.5. FİDANLIĞIN DIŞ ETKİLERDEN KORUNMASI Fidanlık alanının gerek sınırlandırılması ve gerekse dış etkilere karşı korunması için bazı önlemlerin alınması gerekir. Sınırlama ve koruma birlikte düşünüldüğünde ilk akla gelen çitlerle alanın çevrilmesidir. Bu amaçla çeşitli tipte çitler kullanılır. Fidanlık alanının canlı ve cansız dış etkilere karşı korunması için sınırlamanın yapılması önemlidir. Sınırlamadan amaç; fidanlığı zararlı hayvan özellikle, otlak ve av hayvanlarına ve insan tahribatına karşı korumaktır. Sınırlama çitlerle olur. Çitin yüksekliği tavşanlara karşı 1-1.20 m, karacalara karşı 1.80-2.30 m olması gerekir. Çitler canlı ve cansız olmak üzere ikiye ayrılır. Yaygın kullanılan bazı çitler; Çıtalı parmaklık çiti Engel çiti Dikenli tel çiti Kafes tel çiti
Of Orman fidanlığında Doğu ladininde güneş yanığı kurumaları
9. FİDAN HASADI 9.1. FİDAN ENVANTERİ VE DAĞITIMI Fidan envanteri deyince fidan mevcudunun tür, miktar, yaş ve boylarına göre dökümünün yapılması anlaşılır. Fidan sayısı; tam alanda serpme ekiminde 1 m2 deki, çizgi ekimlerinde ise 1 m çizgilerdeki fidan sayısı esas alınarak hesaplanır. Repikajlı fidanlarda ise sayı sıralara göre hesaplanır. Sayı ile birlikte yaşlar ve boylarda tespit edilir. Bulunan değerler bir envanter cetvelinde toplanır. Bu cetvel fidan dağıtımı için esas olur.
9.2. FİDAN SÖKÜMÜ (=ÇIKARMA) Fidanların bulundukları yerden çıkarılmasına söküm denir. Söküm sonbaharda odunlaşmadan sonra, ilkbaharda sürmeden önce yapılmalıdır. Söküm işi, büyük fidanlıklarda sökme pullukları ile küçük ve geçici fidanlıklarda çatal bel ile yapılır. Söküm sırasında ince kökleri mümkün olduğu kadar zedelememeye dikkat edilmelidir. Fidan sökümünde kullanılan pulluklar Şekil 30 de verilmiştir. Su kaybını azaltmak için söküm sabahın erken saatlerinde ve akşamları yapılır. Güneşli ve rüzgârlı havalarda, çok ıslak ve hafif donlu topraklarda söküm yapılmamalıdır.
Makine ile fidan sökümü
Boylu fidanlarda makinalı söküm
Fidan sökümü (elle)
Fidanların elle toplanması
9.3. FİDANLARIN SELEKSİYONU Sökülen fidanlar ambalaj hangarında kalite bakımından kontrol ve seleksiyona tabi tutulurlar. Bu kontrol ve seleksiyonda; hastalıksız, böcek, kurt ve mantar, vb. zararları olmayan, taze görünüşlü, iyi gelişmiş, tepe tomurcuğu bariz, çatallı olmayan, kök sistemleri iyi gelişmiş, emici kökleri itibari ile zengin, saçaklı olanlar seçilir. Fidanların selekte edilmesinde fidan materyalinin çeşidi, yaşı, boyu yanında kök, gövde ve tepe durumu gibi kriterlerin bilinmesi gerekir. Söz konusu kriterler fidan standardizasyonu açısından önemlidir.
Türk Standartlarına göre Fidan Şekilleri Yapraklı ve iğne yapraklı topraksız fidanlar (1) Yapraklı ve iğne yapraklı topraklı fidanlar (2) Kaplı fidanlar, a- Yapraklı, b- İğne yapraklı
Kaliteli ve Kalitesiz Fidan Şekil ve Özellikleri. (a) Deforme olmuş, (b) Çok küçük, (c) Çok az yaprak/ibre, (d) Çift gövdeli, (e) Kurumuş tepe. KALİTELİ FİDAN a) Kök: Gövde 1:1 den 1:2 ye b) Odunsu gövde ve güçlü kök boğazı çapı c) Simetrik yoğun tepe KALİTESİZ FİDAN Gövdeler d) Yoğun kök sistemi (f) Sararmış ve cansız yapraklar/ibreler, (g) Çok küçük yapraklar/ibreler, a (h) Çok büyük, (i) Kökler sağlıksız, (j) Çok küçük kökler, (k) Hastalıklı kökler, (l) Spiral gövde
9.4. GÖMÜ (=SİLO=HENDEKLEME) Gömü, fidanların kök boğazına kadar toprağa gömülmesidir. Soğuk hava deposu olmayan fidanlıklarda fidanlar yollanana kadar fidanlığın merkezi bir yerinde gevşek ve süzek topraklarda gömüye alınırlar. Bunun için 30 35 cm genişlik ve derinlikte, 2,5 3,0 m uzunlukta olan hendekler açılır. Daha önce kökleri bulamaca batırılan fidanlar bu hendeğin kenarına sıralanır ve üzerleri toprakla örtülür. Gömü hızar talaşında da yapılabilir. Ancak talaş önceden ıslatılmalıdır.
9.5. FİDANLARIN YOLLANMASI (SEVKİ) Fidanlıklarda yetiştirilen fidanların gerek özel amaçlar için kullanılacakları yerler ve gerekse ağaçlandırma sahalarına gönderilmesi çok önemlidir. Bu işlem sonbaharda olabileceği gibi ilkbaharda da olabilir. Her iki durumda da fidan sevkinde tüm işler kısa bir zamana sıkışır. Bu nedenle ambalaj için gerekli olabilecek sepet, tahıl sapı özellikle yulaf sapı, saz, sırıklar, ambalaj yosunu, bağlama söğüdü, ambalaj teli, rafya, vb. malzemeler fidan sökümünden önce mutlaka hazırlanmalıdır.
9.5.1. Ambalaj Tekniği Dikim alanına sevk edilecek fidanların özenle ambalajlanmaları, yollamanın en önemli sorunudur. Yapılacak belli başlı ambalaj şekilleri balya ambalajı, demet ambalajı, sepet ambalajıdır.
Fidanların sepetle taşınması
İbreli fidanlarda ambalajlama
9.5.2. Fidan Sevki Ambalajlanan fidanlar dikim alanına dikkatli ve güvenli götürülmelidir. Fidanlar araçlara yüklenirken tepe sürgünlerinin ezilmemesi, kırılmaması, ambalajlarının bozulmaması gerekir. Fidanların özellikle kökleri güneş, rüzgâr gibi dış etkilerden korunmalı, özellikle boylu fidanların uçları araç dışına sarkarak zarar görmesi engellenmelidir.
Fidan sevkı Kapalı Kasalarla Fidan Sevki
Ağaçlandırma çalışmalarında ihtiyaç duyulan ibreli türlerden; Kızılçam, Karaçam,Sarıçam, Sahilçamı, Ladin,Göknar gibi türler, yapraklı türlerden;kayın,meşe, Ceviz,Yalancı akasya, İğde, Dışbudak ve Aylantus gibi orman ağacı fidanları büyük miktarlarda üretilmektedir. Ayrıca Kavak ve Okaliptus gibi hızlı gelişen türleri de fidanlıklarımızdan temin edebiliriz.