ENDÜSTRİ İÇİ TİCARET VE 'GÜMRÜK BİRLİGİ

ENDÜSTRİ İÇİ TİCARET VE 'GÜMRÜK BİRLİGİ ' I 1. GİRİŞ Yrd.Doç.Dr.Osman Küçükahmetoğlu M.Ü.İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İktisat Bölümü Öğretim Üye;i Bu çalışma iki temel amaca dayanmaktadır: İlk olarak endüstri içi ticaret ile gümrük birliği arasındaki ilişkinin teorik yönelen incelenmesi ve endüstri içi ticaretin hesaplama yöntemlerinin ortaya konulması, ikinci olarak Türkiye ve Avrupa Topluluğu ülkelerinin birbirleri ile yaptıkları ticaret çerçevesinde bu ülkelerdeki endüstri içi ticaret düzeylerinin hesaplanması. Endüstri içi ticaret ile gümrük birliği arasındaki ilişkiyi ortaya koymadan önce birbiri ile yakından' ilgili olan endüstri içi ve endüstriler arası ticaret kavramlarının açıklanması yerinde olacaktır. 2. ENDÜSTRİ (Çİ TİCARET ve ENDÜSTRİLER ARASI TİCARET Endüstri içi ticaret, aynı sanayi dalı kapsamında olan ve temelde birbi- rinden farklı olmayan ürünlerin ülkeler arasında karşılıklı olarak ithalat ve ihracatı ile ortaya çıkar. Tüketici tercihlerine göre ülkelerin birbirinden fark lı yapıdaki otomobilleri karşılıklı olarak ithal ve ihraç etmeleri endüstri içi ticarete örnek olarak gösterilebilir. Sermaye/Emek oranının benzer yapıda olduğu ülkelerde endüstri içi ticaret oranı yüksek bir düzeye ulaşır, endüstriler arası ticaret ise düşük düzeyde kalır. Endüstriler arası ticaret, bir endüstriyel ürünün, karşılaştırmalı üstünlük, karşılaştırmalı dezavantaj durumuna göre başka bir endüstriyel ürün ile mübadele edilmesidir. Bir ülkenin karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olduğu s ı nai bir ürünü ihraç ederken karşılaştırmalı dezavantaja sahip o ldu ğ u tarımsal bir ürünü ithal etmesi endüstriler arası ticarete örnek olarak gösterilebilir. Bu bakımdan bir ülkenin endüstriler arası ticaret yapısı o ülkenin karşılaştırmalı üstünlükleri gereğince belir,lenir. Endüstriler arası ticaret Heckscher-Ohlin teorisi ile uyumludur. Buna göre herhangi bir ülkede sermaye bol, emek kıt üretim faktörü ise bu ülke sermaye yoğun mal ihraç eder, emek yo- 9

ğun mal ithal eder. Ülkeler arasında sermaye/emek oranlarının birbirinden çok farklı olması durumunda yüksek düzeyde endüstriler arası ticaret ortaya çıkar. Sanayi Tarım A Ülkesi Ürünü Ürünü A Ülkesi Sanayi Tarım Ürünü Ürünü Endüstriler Arası Ticaret Endüstriler Arası Ticaret Endüstri içi Ticaret B Ülkesi B Ülkesi Şekil 1. a: Ürün farklılaştırmasını n olmadığı durumda uluslararası ticaret Şekil 1.b: Ürün farklı l aştırmas ı durumunda uluslararası ticaret. Yukarıdaki şekilde iki ülke arasındaki endüstriler arası ve endüstri içi ticaret gösterilmektedir 1. Şeki l l.a' da ürün farklılaştırmasının olmadığı durumda uluslararası ticaretin yönü gösterilmektedir. Buna göre A ülkesi sınai ürün ihraç etmekte, tarımsal ürün ithal etm.ektedir. Bu durum endüstriler arası ticareti göstermektedir. A ülkesi sınai ürünlerde net ihracatçı, tarımsal ürünlerde ise net ithalatçı ülke konumundadır. Şekil 1. b' de ürün farklılaştırmasının olduğu durum gösterilmektedir. Burada hem A ülkesi hem de B ülkesi birbirinden farklı nitelikteki sınai ürünü üretmektedir. A ülkesindeki tüketicilerden bir bölümü B ülkesinin ürettiği sınai ürünü tercih etmektedir. Böylece A ülkesi sınai ürünlerde ticaret fazlası sağlanmasına karşılık, aynı üründe hem ihracat hem de,ithalat yapmaktadır. Bu durum endüstri içi ticareti gösterir. 1 Paul R. Krugman-Maurice Obstfeld, (88), s. 138. 80

Endüstriler arası ticarette dış ticaret kazancı uzmanlaşma ve mübadele nedeni ile ortaya çıkmaktadır. Endüstri içi ticarette ise dış ticaret kazancı, tercih çeşitliliği ve ölçek ekonomileri nedeni ile ortaya çıkmaktadır. Ancak endüstri içi ticaret nedeni ile ortaya çıkan kazancın endüstriler arası ticaret nedeni ile ortaya çıkan kazançtan daha büyük, küçük ya da eşit olup olmadığını a priori söyleyemeyiz 2 Ticaret öncesi, ülkeler arası göreli fiyat farkları endüstriler arası ticaret durumunda endüstri içi ticaret durumuna göre daha yüksektir. Bu nedenle endüstri içi ticaret durumunda fiyat farklılıklarının giderilmesi daha düşük maliyetle gerçekleştirilir. Böylece endüstri içi ticaretten sağlanan kazanç, endüstriler arası ticarete göre daha büyük olabilir, ancak bu durumun genelleştirilmesi zordur 3 Ticaret politikasında gerekli değişikliklerin yapılması açısından enqustri içi ticaret endustriler arası ticarete göre daha elverişli.clir. Gümrük birliği teorisine göre bir ülke aynı ürünü hem ihraç hem de ithal etmemektedir. Üç ülke ve iki maldan oluşan model çerçevesinde her ülke yalnızca tek bir mal ihraç etmektedir. Buna karşılık endüstri içi ticaret durumunda bir ülke aynı ürünü hem ihraç hem de ithal edebilmektedir. Bu nedenle geleneksel gümrük birliği teorisi endüstri içi ticareti kapsamamaktadır. E~düstri içi ticaret ürün farklılaştırması, ülkeler a r as ı talep yapısındaki farklılık ve ölçek ekonomilerinin varlığına bağ lıdır. Bu faktörlerin varlığı bir ülkenin aynı ürünü ihraç ve ithal etmesini sağ l ar. Endüstri içi ticaretin giderek yükseldiği tezinin doğrulanabilmesi ve dünya ticaretinin bir bölümünü bu yaklaşıma göre açık l anabilmesi ıçın Heckscher-Oblin modelindeki bazı varsayımların değiştirilmesi gerekir. Bu varsayımlar şunlardır5: 1) Üretimde ölçeğe göre sabit getiri koşullan koşu ll arı geçerlidir. 2) Ülkelerin talep yapıları birbirine benzer ni~eliktedir. 3) Ülkelerin ürettiği ürünler homojen bir yapıdadır. 2 David Greenaway, (86), s. 40. 3 David Greenaway - P.K.M. Tharakan, (86), s. 9. 4 A.M. El-Agraa-A.J.Jones, (81), s. -23. 5 Jagdish Bhagwati, (66), s. ; Herbert G.Grubel-P.J.Lloyd, (5), s.. 81

Heckscher-Öhlin modelindeki bu varsayımların yerini endüstri içi ticaret modelindeki farklı varsayımlar almıştır6. 1) Üretimde ölçeğe göre artan getiri koşulları geçerlidir. 2) Ülkelerin talep yapıları birbirinden farklı niteliktedir. 3) Ülkelerin ürettiği ürünler birbirinden farklılaştırılmış bir yapıdadır. Böylece dünya ticaretinin bir bölümünü endüstri içi ticaret yaklaşımı ile açıklamak mümkündür. Dünya ticareti içinde endüstri içi ticaretin payını ölçmeye yönelik çeşitli çalışmalar yapılmıştır. 8 yılı : verilerine göre endüstri içi ticaret sanayileşmiş ülkelerde % 58.9, gelişmemiş ülkelerde % 14.5, yeni sanayileşen ülkelerde ise % 42 düzeyindedir. Diğer bir çalışmaya göre ise 63-80 döneminde dünya endüstri içi ticaret oranı sürekli yükselmiştir 8. Buna göre dünya endüstri içi ticaret oranı 63'de % 4, 6'de % 52, 'de %, 80'de % 53 düzeyinde o lmu ştur. Anlaşılacağı gibi dünya ticaretinin yarısı endüstri içi ticaret kapsamıntı; girmektedir ve endüstri içi ticaret gelişmiş ülkelerde yüksek, ge li şmemiş ülkelerde ise düşük düzeydedir. 1 Endüstri içi ticaret yaklaşımı geleneksel gümrük birl i ği teorisinde yer a lmama sına karşılık, son yıllarda endüstri içi ticaret ile gümrük birliği arasındak i ilişkiler birçok araştırmanın temelini oluşturmuştur. Yapılan l!ygulamalı çalışmalar uluslararası iktisadi bütünleşmenin endüstri içi ticaret üzcrinde~i etkisini araşt ırmaktadır. Bu konuda ilk çalışma Balassa tarafından gerçekleştirilmiştir. Balassa'ya göre Avrupa Top luluğu ülkelerinde endüstri içi ticaret 58-63 yıllarında yükselmiştir 9. Willmore'a göre Orta Amerika Ortak Pazarı (CACM) ülkelerinde 61- yılları arasında endüstri içi ticaret artış göstermiştirı 0 Grubel ve Lloyd Avrupa Toplu luğu ülkelerinde 59-6 yılları arasında endüstri içi ticaretin yükse l diğini göstermiştir 1 ı. Balassa tarafından gerçekleştirilen diğer bir çalışmada azgelişmiş ülkeler açısından endüstri içi ticaret ile iktisadi bütünleşme arasınµaki ilişkiler 6 Ali M.El-Agraa, (83),.8.5. Oli Havrylshyn-Engin Civan. (8.5), s: 265. 8 farhaııg Niroomand, (88), s. 339. 9 Bela Balassa, (66), s. 4. ıo L.N. Willmore, (), s.123-:?a. il Herbert G.Grubcl-P.J.Lloyd. (5), s.44-45. 82

araştırılmıştır. Elde edilen sonuçlara göre Latin Amerika Serbest Ticaret Bölgesi (LAFTA) ve Orta Amerika Ortak pazarı (CACM) ülkelerinin gerçekleştirmiş olduğu iktisadi bütünleşme bu ülkeler. arasıda endüstri içi ticaretin gelişmesine katkıda bulunmuştur 1 2. Drabet ve Greenaway Avrupa topluluğu ülkeleri ve Doğu Avrupa Orta Pazarı (CMEA) ülkelerinde endüstri içi ticaret düzeyinin 64- yıllarında giderek yükseldiğini göstermiştir. Ayıu çalışmadan elde edilen bir diğer sonuca göre AT ülkelerindeki endüstri içi ticaret düzeyi (CMEA) ülkelerine göre daha yüksektir 13. Sonuç olarak iktisadi entegrasyonun endüstri içi ticareti olumlu yönde etkilediği söylenebilir 14. Endüstri içi ticaret düzeyi, iktisadi entegrasyon kapsamındaki ülkelerde olduğu gibi entegrasyon dışındaki ülkelerde de giderek artış göstermektedir. Anciık,iktisadi entegrasyon durumda endüstri içi ticarette ortaya çıkan artışın İktisadi entegrasyonun olmadığı durumda endüstri içi ticaret artışından daha yüksek olup olmadığını söyleyemeyiz 1 5. Endüstri içi ticaretin yükselmesi ihracat ve ithalatın artmasına neden olur. İthalattaki artış gümrük birliği açısından ticaret yaratıcı ve ticaret saptırıcı etkinin temelini oluşturur. Ticaret yaratıcı etki ref~h artışına neden olur. Ticaret yaratıcı etki endüstri içi ticaret ya da endüstriler arası ticaret aracılığı ile ortaya çıkabilir. Ancak endüstri içi ticaret dolayısı ile ortayaçıkan ticaret yaratmanın endüstriler arası ticaret nedeni ile ortaya çıkan ticaret yaratmadan fazla olup olmadığını a priori söyleyemeyiz. Bu durumun aydınlığa kavuşması uygulamalı çalışmaların gerçekleştirilmesine bağlıdır. Endüstri içi ticaret ile gümrük birliği arasındaki ilişki aşağıdaki faktörler çerçevesinde ele alınabi!ir 1 6: 1. Ticaretin liberalleşmesi, olasılıkla endüstri içi ticareti arttırır. 2. Tüketici tercihindeki çeşitlilik ve talep örtüşmesi (Overlapping) endüstri içi ticaretin yükselmesine neden olur. sağlar. 3. Üretim maliyetlerindeki diıişme endüstri içi uzmanlaşmanın artmasını. 12 Bela Balassa, (9), s. 29 13 Zdenek Drabek-David Greenaway, (84), s. 4. 14 David Greenaway-Chris Milner, (86), s.99. 15 David Greenaway, (8), s.10. 16 David Greenaway, (8), s.1-1 83

4.. Yabancı sermaye. yatırımları dikey ve yatay uzmanlaşma yoluya endüstri içi ticaretin artmasına neden olur. Yatay uzmanlaşma temelde birbirine benzeyen ancak az çok birbirinden farklılaştırılmış ürünlerin üretimi ile gerçekleştirilir. Dikey uzmanlaşma, firmaya. özgü avantajlar nedeni ile faktör fiyatları farkından yararlanarak üretimin bir bölümünün ülke dışında. gerçekleştirilmesi ile ortaya çıkat. 3. ENDÜSTRİ İÇİ TİCARETİN ÖLÇÜMÜ Endüstri içi ticaretin ölçümünde kullanılan üç ayrı yaklaşım vardır. Bu yaklaşımlar aşağıda sırası ile verilmektedir. 1) Balassa Yaklaşımı Endüstri içi ticaretin ölçülmesi ilk defa Bal.assa endeksi ile gerçekleştirilmiştir. Balassa endeksi aşağıdaki biçimde gösterilmektedir: A O S: A j s: 100 X j: İhracat M j:, İtha l at Balassa yaklaşımına göre 1. A jkatsayısı ile endüstri içi ticaret arasında ters ilişki vardır. A j katsayılı O ile 100 arasında bir değer a lı r. A /atsayınının yükselm esi endüstri içi ticaretin azalması, katsayının aza lm ası ise endüstri içi ticaretin yükselmesi anlamına gelir. Balassa yaklaş ımınd a ağırlıksız ortalamalar kullanılmaktadır. 2) Grubel-Lloyd YakJ~1şımı Grubel-Llyod yaklaşımı Balassa. yaklaşımına benzemektedir. Grubel-Lloyd endeksi l'den Balassa endeksinin. çıkartılması ile elde edilmektedir. Ancak Grubel-Lloyd endeksinde ağırlıklı düzeltilmemiş ortalamalar kullanılmaktadır. Grubel-Lloyd endeksi aşağıdaki gibi gösterilınektedir 18 1 Bela Balassa, (66), s. 4. 18 Herberı G.Gnıbel-P.J.Lloyd, (5), s.22. 84

o < B. - J 2-ıoo Grubel-Lloyd endeksinde B j katsayısı O ile 100 arasında bir değer 'alır. Ancak Balassa endeksinin tersine, Grubel-Lloyd endeksinde B j katsayının loo'e yaklaşması endüstri içi ticaret düzeyinin yükselmesi, O'a yaklaşması ise endüstri içi ticaret düzeyinin azalması diğer bir deyişle endüstriler arası ticaretin öne çıkması anlamına gelmektedir.b jkatsayısı endüstri içi ticaret ile doğru yönlü bi.r ilişkidedir. 3) Aquino Yaklaşımı Aquino, Grubel-Lloyd endeksinin ticaret dengesizliğini düzeltmede tuçarlı sonuçlar vermediğini ileri sürmüştür. Aquino'nun önermiş olduğu alternatif.endüstri içi ticaret endeksi aşağıdaki gibidir. e e 1 1 2=1X -M I e 2(Xj! Mj) e -(X + M-) Q = J J. 100 X = Mj- 2 J J J J e e L I Xj-Mj l x J M J o s; Q s; 100 Aquino endeksinde düzeltilmiş ağırlıklı ortalamalar kullanılmaktadır. 4. TÜRKİYE VE AVRUPA TOPLULUGU ÜLKELERİNDE ENDÜSTRİ İÇİ TİCARET Gümrük birliğinin endüstri içi ticaret üzerindeki etkisini ortaya koymak ve ülkeler açısından bir karşılaştırma yapmak için yukarıda belirtilen yaklaşımlar çerçevesinde Avrupa Topluluğu üyesi 12 ülke ve Türkiye için endüstri içi ticaret endeksi oluşturulabilir. Endüstri içi ticaret endeksinin oluşturulmasında aşağıdaki yol izlenmiştir: Antonio Aquino, (8), s. 280. 85

1) Yapılan hesaplamalarda Standart Uluslararası Ticaret Smıflandırması (SITC) sisteminin üç basamaklı ürün bazı temel alınarak ilksel (SITC 0-4) ve smai (SITC 5-8) ürünler için endüstri içi ticaret oranları hesaplanmıştır. Ikinci aşamada endüstri içi ticaret oranları SITC tek basamaklı ürün grupları için hesaplanmıştır. 2) Hesaplama kapsammdaki ülkeler Avrupa Topluluğ u ülkeleri ve Türkiye'dir. Çalışmaqa Avrupa. Topluluğu içi endüstri içi ticaret düzeyi ve yönü ölçülmek istenmiştir. Bu nedenle söz konusu ülkelerin SITC üç basamaklı ürün bazmda birbirlerine yapmış oldukları ihracat ve ithalat miktarları temel almmıştır. 3) Zaman içindeki değişiklikleri gözlemleyebilmek için hesaplamalar 9 ve 8 yılları için ayrı ayrı gerçekleştirilmiştir. Gerekli veriler United Nations, Commoclity Tracle Statistics 80 ve 88' den derlenmiştir. 4) Çalışmada kullanılan Standart Uluslararası Ticaret Sınıflandırılması (SlTC) sisteminde tek basamalı ürün grupları aşağıdaki gibi tanım l anmaktadır : SITC-0 Gıda Maddeleri ve canlı hayvanlar, SITC-2 İçki ve tütün, SITC-2 Hammaddeler, SITC-3 Mineral ve yakıtlar, SlTC-4 Hayvansal ve bitkisel yağ l ar, SITC 0-4 İlksel ürünler, SITC-5 Kimya sanayi, SITC-6 Mamül ürünler sanayi, SITC- Makine ve ulaşım araçları s.anayi,. SITC-8 Çeşitli sınai ürünler, SITC 5~8 Smai ürünler. 5) Endüstri içi ticaret ÇJrubel-Lloyd, Balassa ve Aquino endekslerine göre ayrı ayrı hesaplanmıştır. E lde edilen sonuçlar aşağıda gösterilmiştir. Çeşitli yaklaşımlara göre o lu şturulan ve tablolarda gösterilen endüstri içi ticaret endeksleri aşağıdaki gibi yorumlanabilir. 1 - Avrupa Top luluğu ülkelerinde, 9-8 döneminde, İngiltere dışmda tüm ülkelerde topluluk içi endüstri içi ticaret oranı yükselmiştir. Bu sonuç gümrük birl i ği ülkelerinde endüstri içi ticaretin yükseleceği tezini doğrular biçimdedir. 2 - Balassa, Grubel-Lloyd ve Aquino yaklaşımlarına göre hesaplanan endüstri içi ticaret endeksleri gene] olarak benzer sonuçlar vermiştir. Unitcd Nations, (5) 86

Tablo 1 : Avrupa Topluluğu Ülkeleri ve Türkiye'de Topluluk İçi Endüstri İçi Ticaret (Gnıbel-Lloyd Endeksi) l98 SITC A lın. ahao 61 ahal 2 3 58 52 33 4 9 Frn. İııg. 62 50 53 51 46 64 53 51 4 5 İtal. 33 35 Hali. 68 4 63 Bel. 68 59 50 8 Dani. ~ İri. 35 42 40 36 45 40 61 38 26 39 35 25 Part. 23 45 Yun. 28 36 25 14 14 Tür. 14 29 18 1 29 0-4 5 40 5 65 42 4 1 39 26 23 5 6 8 5 59 64 3 9 66 -ı 58 4 5 3 0 3 40 48 59 52 35 34 62 25 43 35-40 12 29 15 25 5-8 0 5 51 50 36 1 0-8 64 66 65 50 6 68 46 45 49 32 Kaynak: United Nations, (88)'deki verilerden he sap l andı. Tablo i: Avnıpa Topluluğu Ülkeleri ve Türkiye'de Topluluk İçi Endüst~i İçi Ticaret (Grubel-Lloyd Endeksi) 9 SITC Alnı. Frn. İng. İl a l. Hali. Bel. Dani. İ sp. İri. Paıt. Yun.. Tür. o 50 48 32 5 35 42 2 3 4 41 5' 45 36 4 65 61 32 51 53 65 52 28 45 66 4 9 52 3 28 32 29 25 11 2 1 2 14 13-6 5 2 15 18 o 11 3 o 40 23 1 0-4 51 29 38 15 18 5. 6 8. 5-8 3 8 63 5 81 82 9 46 3 41 3 3 6 68 68 63 68 3 45 51 4 46 44 53 49 50 4 38 68 4 52 16 29 29 24 11 2 5 16 5 5 3. 5 0-8 64 66 48 65 63 43 40 45 16 6 Kaynak: United Nations; (80)'deki verilerden hesaplandı. 8

Tablo 3: Avrupa Topluluğu Ülkeleri ve Türkiye'de Topluluk içi Endüstri İçi Ticaret (Balassa Endeksi) 8 SITC Alm. Frn. İng. İlal. o 39 42 38 50 6 4 4 40 2 45 46 46 59 3 6 53 65 4 36 25 46 Holl. 46 32 40 53 3 Bel. 32 29 38 50 22 Dani. ~ İri. 65 58 46 39 26 59 61 50 5 81 Port. 0 65 Yun. 64 86 Tür. 61 04 43 44 44 42 34 58 68 66 5 26 36 6 8 25 26 41 2 31 28 45 34 42 24 31 23 53 25 2 2 23 24 28 31 2 26 48 50 ' 63 42 41 44 45 45 66 38 5 65. 88 91 81 85 3 80 5-8 31 29 26 43 26 28 49 50 43 '64 82 9 0-8 35 33 34 48 32 31 52 48 65 Kaynak: Un ited Nations, (88)'deki verilerden h esap l andı. Tablo 4: Avrupa Topluluğu Ül 1 keleri ve Türkiye'de Topluluk İçi Endüstri İçi Ticaret (Balassa Endeksi) 9 SITC Alm. Frrı. ~ iıal. 1-loll. Be l. Daııi. İsp. İri. Port. 50 45 52 68 43 40 65 66 58 59 43 2 43 52 3 64 53 4 26 35 04 48 46 5 2 28 8 29 24 0-8 22 25 3 28 29 26 39 43 61 62 48 41 64 23 53 28 24 18 45 42 25 2 59 34 48 43' 46 53 32 31 29 35 34 30 50 34 36 41 68 44 2 31 32 3 32 63 5 80 28 59 63 53 45 49 53 28 52 59 4 50 44 3 53 45 48 43 53 59 32 50 4 52 51 62 0 68 84 9 3 Yun. Tür. 5 50 48 51 46 59 85 95 80 82 5 4 39 5 83 91 8 88 61 80 Kaynak: United Naıions, (80)'deki verilerden hesap l andı. 88

Tablo 5: Avrupa Topluluğu Ülkeleri ve Türkiye'de Topluluk İçi Endüstri İçi Ticaret (Aquıno Endeksi) 8. 2 3 4 62 59 58 51 50 44 42 51 49 52 51 4 36 51 49 26 62 50 46 Bel. Dani.. ~ _hl 6 33 40 39 50 5 3 5 33 3 29 31 38 24 23 Port. 23 45 28 33 23 13 13 Tür. 10 25 1 16 31 0-4 53 44 58 65 34 39 38 26 22 5 9 65 8 5 0 3 8 9 50 58 48 3 5 9 0 68 48 59 62 62 58 51 50 50 52 34 2 46 40 42 22 36 15 24 24 24 5-8 31 29 26 43 26 28 49 50 43 64 82 9 0-8 35 33 34 48 32 31 52 48 65 Ka)~ıak: Unitcd Nations, (88)'deki verilerden h esap landı. Tablo 6: Avrupa Toplu luğu Ülkeleri ve Ti'ırkiye'de Toplul uk İçi Endüstri İçi Ticaret (Aquıno Endeksi) 9 SITC A lın. Frn. ~ İta l. Holl. 13c l. Dani. ~ İri. Poıt. Yun. Tür. o 5 53 49 39 64 33 42 5 2 53 48 3 34 46 4 50 61 62 64 41 11 50 42 31 6 39 31 2 25 6 9 16 51 13 13 5 6 3 6 15 o 14 10 36 2 23 o 0-4 50 53 5 33 5 38 25 36 14 22 9 5 6' 8 0 5 8 82 82 39 58. 5 42 6 66 45 59 5 50 52 52 53 61 38 3 31 24 30 2 12 3 11 5-8 5 8 53 3 66 48 26 0-8 63 66 41 63 61 45 36 4 8 Kaynak: United Nations, (80)'deki verilerden hesaplandı. 89

3- Topluluk içi endüstri içi ticaretin en yüksek olduğu ülkeler Almanya, Fransa, İngiltere, Hollanda ve Belçika' dır. Endüstri içi ticaretin en düşük olduğu ülkeler. ise Portekiz, Yunanistan ve Türkiye'dir. 4 - Endüstri içi ticaret düzeyinde en yüksek artış Türkiye'de ortaya çıkmıştır. Buna göre Türkiye'nin Avrupa Topluluğu il_e olan endüstri içi ticaret oranı Grubel-Lloyd endeksine göre 9'da 6 iken 8'de 'ye ulaşmıştır. Ancak bu oran AT ülkelerine göre oldukça düşük düzeydedir. Bu nedenle Türkiye'nin Avrupa Topluluğu ile yapmış old~ğu ticaretin enqüstriler arası nitelikte olduğunu söyleyebiliriz. 5 - Türkiye'de göreli olarak emek bol, sermaye kıt bir üretim faktörüdür. AT ülkelerinde ise göreli olarak emek kıt, sermaye J?ol üretim faktörü-. dür. Dolayısı ile Türkiye ve AT ülkelerinde sermaye/emek oranları farklı düzeydedir. Bu farklılık Türkiye' de endüstri içi ticaretin düşük düzeyde kalmasına neden olmaktadır. 6 - Avrupa Topluluğu kapsamında endüstri içi ticaretin en düşük düzeyde olduğu ülkelerde (Portekiz, Yunanistan, İspanya) ve Türkiye' ele kişi başına ücret düzeyi diğer AT ülkelerine göre daha düşük düzeydedir. Bu nedenle kişi başına ücretin düşük. olduğu ülkelerde endüstriler arası tic~retin yüksek, kişi başına ücretin yüksek olduğu ülkelerde ise endüstri içi ticaretin yüksek düzeyde olduğu ileri sürülebijir. - Ürün farklılaştırması endüstri içi ticaretin yükse l~ esine, ürün standardizasyonu ise azalmasına neden olur22. Türkiye'de sınai ürünlerin büyük bir bölümü standarllaşmış ürünlerden oluşturmaktaclır 2 3; Türkiyc'nin endüstri içi ticaretin düzeyinin düşük düzeyde o lm asının nedenlerinden biri de sınai ürün ihracatında standartlaşmış ürünler pay~nın yüksek olnias ıdır. 8' - Endüstri içi ticaret oranı gümrük vergilerinin düzeyi ile tersine ilişkilidir24. Genel olarak gümrük vergilerinin Türkiye' de yüksek, AT ülkelerinde ise daha düşük düzeyde olduğu söylenebilir. Bu nedenle Türkiye'cle endüstri içi ticaret düşük düzeyde kalmaktadır. 2l Benzer sonuçlar için H.Glejser, (82), s. 36-368'e bakılabilir. 22 Bela Balassa-Luc Bauwens, (88), s. 1436 23 Osman Küçükağmetoğlu, (86), s. 14 2 4 Rodney E.Falvey, (81), s.505. 90

9 - Avrupa Topluluğunun görece daha gelişmiş olan ülkelerinde endüstri içi ticaretin yüksek düzeyde olması bu ülkeler arasındaki karşılaştırmalı maliyet farklarının ' düşük düzeyde olmasından kaynaklandığı söylenebilir. Türkiye'nin, söz konusu ülkeler ile olan endüstri içi ticaretinin düşük düzeyde olması, bu' ülkeler ile Türkiye arasındaki karşı l aştırmalı nrnliyet farklarının yüksek düzeyde olmasından ortaya çıktığı söylenebilir. Ülkeler arasında üretim faktörlerinin dolaşımının daha serbest bir duruma gelmesi karşılaştırmalı maliyet farklarını azaltıp endüstri içi ticaret düzeyini yükseltir 2 5. 25 Wilfred Ethier, (88), s.142. 91

YARARLA_N;ILAN KAYNAKLAR Aquin o A ntonio, "lntra Industıy Trade and Inter- Industıy Specialization as Current Sources of International Trade in Manufactures", Weltnirtschaftliches Archiv, Band 114, Heft 2 8. Balassa Bela, 'Tariff Rcdcutions and Trade in Manufactures Aıno n g the Industrial Countries", American Economic Review, vol.61 Numbcr 3 June 66. Balassa Bela,Intra Jııdustry Tracle and Integration of Developing Countries in the World Econmy, World Bank Sraff Working Paper, No:312 January 9. ' Balassa Bcla,Bauwcns Luc, 'Thc Determinants of Intra E uropean Tradc in Manufactured Goods", European Eco ıı oınic Review, Vol. 32 88 Bhagwa ti Jagdish, 'Thc Pure Thcory of Iııterııarional Trade: A Surv~y " ; Ecoııomic Journal, Yol. March 64. Drabck Zdenck-Grcenaway David, "Ec.o nomic Integrati on. and Intra Industry Tradc: Thc EEC and CMEA Compared", Kyklos Yol. 3, Fasc. 3 84. El-Agraa A li M, The Theory of lnternational Trade, Crooın Helm, London 83 El-Agraa A.M.-Jones A.J., Tlıeory of Customs Unions, St. Martin's Press, New York 81. Et lıi e r Wiif'red, Modern lrıterııational Ecoııorııi cs, Second Editioıı, Northoıı, New York 88. _Fa lvcy Rodney E., "Co nıııı erc i a l Policy apd Irıtra Industry Tradc", Jourııal of I ııtern at iorıal Economics, Yol. 1181. G lcjscr H., "Intcr-Industry Yersus Iııtra Specialization in Exports and Imports (59-0-3)", Journal of Irıternational Economics, Yol. 12 82. Grce ııaway David, Interııational Trade Policy From Tariffs to New Protectionism, Macmillan, London 86. Greenaway D avid, "Iııtra Industry Trade, Inrra firm Trade and E uropean Integration: Evidence, Gains and Policy Aspects'', Journal of Common Market Studies, Yol. 26 No:2 December 8. 92 Greenaway David-Tharakan P.K.M., "Imperfect Competition, Adjusrment and Commercial Policy", David Greenaway-P.K.M. Tlıarakan (Eds), lınperfect Competition and Internationa.I Trade, Wheatsheaf Books, Sussex 86, içinde

Greenaway David-Milner Chris, The Economics of' Intra lndustry Trade, Basil Blackwell, New York 86. Grubel G-Lloyd P.J., Intra lndustry Trade: Tlıe Theory. and Measurement of International Trade in Differentiated Proclucts, Macmillan, London 5. Havrylyshyn Oli-Civan E.ngin, "Intra lndustry Trade Among Developing Countries, Journal of Development Economics, Yol. 18 N0:2-3 Augst 85. Krugman Paul R- Obstfeld Maurice, international Economics Tlıeory and Policy, Boston 88., Küçükahmetoğlu Osman, Ürün Devreleri Analizi ve Türkiye Üzerine Bir Denemf>, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 86. Niroomand Farhang, "lnter versus lntra-industry Tradc: A Note on U.S. Treend 63-80", Weltwirtsclıaftliches Arclıiv, Band 124, Heft 2 88. United Nations, Standart Interııational Trade Classiticatioıı, Revision 2, Statistical Papers, Series M, No:34, New York 5. United Nations, Commodity Trade Statistics 8, New York 88, Yol. 3 No:l-, 1-6, 1-4, 1-10, 1-3, 1-1, 1-8, 1-5, 1-10, 1-1, l-ll. Un ited Nations, Commodity Trade Statistics 9, New York 80, Yol. 29 No:l-5, 1-6, 1-9, 1-13, 1-14, 1-1, 1-15, 1-10, 1-8, 1-11.' 93