TıbbiHızİstatistik ve Oran Prof.Dr.İhsan Haifeoğu
Sağık Hizmeterinde Kuanıan Hız ve Oranar Çeşiti sağık sorunarının ve sağık hizmeterinin somut oarak görüebimesi ve değerendiriebimesi amacıya birçok sağık göstergesi geiştirimiştir. Bu göstergeer bir bögenin ya da sağık ükenin değişik zaman kesiterindeki düzeyerinin ne durumda oduğunun karşıaştırıması ya da bir bögenin veya ükenin sağık düzeyinin başka böge ve ükeerin sağık düzeyeri ie karşıaştırıması amacıya kuanıır. Sağıkı kıyasamanın yapıması için verierin düzeni ve süreki oarak topanması ve kaydedimesi gerekir. 2
Epidemiyooji, topumdaki hastaık, kaza ve sağıka igii durumarın dağıımını, görüme sıkıkarını ve bunarı etkieyen beirteçeri inceeyen bir tıp biimi daıdır. Veriere dayaı anaizer yapmak biimse bir bakış oup, doğru ve güveni sonuçar ede edimesini sağar. Epidemiyoojide kuanıan teme kavramar oran, orantı ve hız dır 3
Hastaıkara igii Hızar Hastaıkara igii hızar, hastaıkarın görüme sıkıkarını beiremek amacıya kuanıır. Hastaıkarın görüme sıkıkarıya igii öçüterin hesapanmasında etki atında buunan kişi sayısının önemi büyüktür. Hastaığa karşı duyarı oan nüfusa risk atındaki nüfus denir. Risk atındaki nüfus yaş, cinsiyet, medeni durum vb. demografik özeiker veya çevrese etmenere göre tanımanabiir. 4
Hızarın kuanımasının iki ana nedeni vardır: v Karşıaştırma yapmak: Risk atındaki kişi sayıarının farkı oduğu iki topumun nüfus büyükükerini standartaştırarak, karşıaştırmak için yapıır. Örneğin, birkaç bögeyi karşıaştırmak veya aynı bögenin daha önceki durumuya şu andaki durumunu karşıaştırmak topum için önemi bir unsurdur. v Bekenen vaka sayını hesapamak: Biinen bir hız kuanıarak, bir yı içinde bögede ortaya çıkması bekenen yakaşık vaka sayısı hesapanabiir. 5
Hız : Epidemiyoojide en sık kuanıan öçüttür ve beiri bir zaman süresi içinde beiri bir oayın görüme sıkığını değerendirmede kuanıır. Payında sağık oayının sayısa ifadesi, paydasında ise o oaya igii topam nüfus yer aır. Kat sayı (k) oarak istenien birim seçiebiir. Geneike topumda az görüen vakaarın hızarı on binde, yüz binde gibi, sık görüen vakaar ise yüzde (%), binde ( ) gibi katsayıara ifade ediir. 6
Bunarın bir kısmı (a) herhangi bir hastaık/oaya karşıaşmıştır. Grubun geri kaan böümü ise (b) sağam oanardır. Görüüyor ki hızarda, payın sayısa değeri payda içinde yer amaktadır. 7
Oran: Aynı niteikteki iki sağık oayının birbiriye karşıaştırımasıdır. Örneğin, kadın nüfusuna karşıık geen erkek nüfusu veya hastaarın sağıkı kişiere oranı gibi. Oran aşağıdaki formü ie hesapanır. 8
Örnek: Türkiye de 1988 yıında topam sağık personei sayısı 150107 dir. Bunun 38903 ü hemşiredir. Hemşireerin tüm sağık personei içindeki oranı şöye hesapanır: Bu sonucu şöye yorumayabiiriz: Türkiye de 1988 yıında her 100 sağık personeinden yakaşık 26 sı hemşiredir. 9
Hastaık (Morbidite) Düzeyini Beireyen Öçüter Bir bögede görüen hastaıkarın görüme sıkığı, çeşidi, kişi, yer ve zaman özeikerine göre dağıımı ie igii verier; sağık hizmeterinin pananması, örgütenmesi, hizmetin yeniden düzenenmesi, aınan önemerin etkiniğinin öçümesi ve hizmetin değerendirimesinde kuanıır. Bir bögedeki hastaıkarı inceemek, öüm oayarını inceemekten daha zordur. Çünkü öüm kesin bir oay oarak bir kez görüürken, hastaık ise birden çok ortaya çıkabien bir oaydır. Bir kişi aynı hastaığa bei bir sürede birden faza yakaanabiir. Yine aynı kişi aynı anda birden çok hastaığa yakaanabiir. 10
Hastaıkar beiri bir süre için (gün, hafta, ay, yı v.s.) inceenir. Hastaığın inceenen bu süre içinde mi, yoksa bu süreden önce mi başadığının biinmesi hastaık hızarının hesapanmasında büyük önem taşır. Hastaıkara igii hızarın inceenmesinde kayıtardan yararanıır. Bu kayıtar: ü Hastaık ihbar kayıtarı ü Hastane kayıtarı ü Resmi poikinik kayıtarı ü Öze muayene kayıtarıdır. Epidemiyoojide en sık kuanıan hastaık öçüteri insidans ve prevaans hızarıdır. 11
İnsidans Hızı İnsidans hızı, inceenen süre içinde başayan yeni vakaarın risk atındaki nüfusa böünmesiye buunur. İnsidans hızının hesapanmasında amaç, bir hastaığın mevcutara ek oarak yeniden görüme sıkığını saptamaktır. 12
Örneğin; bir bögede 1990 yıında tüberküoz taraması yapıdığını ve 18 tüberküoz vakası saptandığını varsayaım. Aynı tarama 1991 yıında tekrar yapıdığında eski 18 vakaya ek oarak, diyeim 5 vaka daha görüürse, bu yeni vakaar insidans hızının hesapanmasında kuanıır. Bu hızın hesapanmasında kat sayı (k) yüz veya bin oarak aınır. Sonuç yüzde (%) veya binde ( ) oarak ifade ediir. 13
Örnek: Adana iinde, 2005 yıında tespit edien yeni sıtma vaka sayısı 2542 dir. Adana ii yı ortası nüfusu ise 1.400.000 dir. Sıtma insidansını hesapayaım: Bu sonucu şöye yorumayabiiriz: Adana iinde 2005 yıında her bin kişiden yakaşık 2 si sıtma hastaığına yakaanmıştır Adana ii 2005 yıı sıtma insidans hızı; yakaşık binde 2 dir. 14
Vaka İçin İnsidans Hızı Beiri bir sürede (hafta, ay, yı vs.) meydana geen yeni hastaık sayısının, risk atındaki topuma orananması ve yüze çarpımasıya ede ediir. Yüzde (%) oarak beirtiir. 15
Örnek: Bir sağık ocağı bögesinde 2005 yıı Temmuz ayında 2500 çocuktan, isha oan yeni vaka sayısı 216 ise vaka için insidans hızını hesapayaım. Bu sonucu şöye yorumayabiiriz: Sağık ocağı bögesinde 2005 yıı Temmuz ayında her 100 kişiden 16 yakaşık 9 unda yeni isha vakası görümüştür
Şahıs İçin İnsidans Hızı Bei bir dönemde hastaığa yeni yakaanan kişi sayısının, risk atındaki topuma orananması ve yüze çarpımasıya ede ediir. Yüzde (%) oarak beirtiir. 17
Örnek: Bir sağık ocağı bögesinde 2005 yıı Temmuz ayında 2500 çocuktan, yeni isha oan kişi sayısı 160 ise, şahıs için insidans hızını hesapayaım: Bu sonucu şöye yorumayabiiriz: X sağık ocağı bögesinde 2005 yıı Temmuz ayında her 100 kişiden yakaşık 6 sı yeni isha omuştur. 18
Prevaans Hızı İnceenen süreden önce (eski vakaar) ie inceenen sürede başayan (yeni vakaar) vakaarın risk atındaki nüfusa böünmesiye ede edien bir öçüttür. Yani beiri bir zamanda bir hastaığın topumda veya bir grupta ne sıkıkta görüdüğünü beirtir. 19
Örnek: Bir okuda 2006 yıının şubat ayı inceenmeye aınmıştır. Şubat ayında 10 tonsiit vakası tespit edimiştir. Bir önceki ocak ayında ise 18 tonsiit vakası tespit edimiş. Okudaki topam öğrenci sayısı 437 dir. Prevaans hızını hesapayaım: Bu sonucu şöye yorumayabiiriz: X okuunda inceenen süre ve öncesinde (Ocak ve Şubat ayarı) her yüz öğrenciden yakaşık 6 sında tonsiit vakası tespit 20 edimiştir.
ÖLÜMLERLE İLGİLİ HIZLAR Hastaıkara ie igii hızarın yanı sıra öümere igii hızarda, topumun sağık düzeyinin beirenip, geiştirimesinde önemi bigier sağarar. Bir böge veya topumda en çok öüme neden oan durumar neerdir? Öüm oguarı en çok hangi hastaıkarda ortaya çıkmaktadır? Bu Tedavi hizmetinin başarısı nedir? soruarın cevaparı, öümere igii hızar saptanarak buunabiir. 21
Öüm (Mortaite) Düzeyini Beireyen Öçüter: Mortaite Latince bir keimedir. Latince de mortus öüm demektir. Bir topumun veya ükenin sağık düzeyi düşünüdüğünde aka geen en önemi öçüterden biri öümerdir. Çünkü bir ükede veya bögede meydana geen öüm oayarı sayısa ve niteik oarak değerendiriir. Böyece ede edien istatistikse bigier yardımıya öümere igii sorunar ve önceiker tespit edimeye çaışıır. Bu tespitere gereki önemer aınarak hizmeter yeniden pananır ve uyguamaya konuur. 22
Öümer hakkında doğru bir değerendirme yapabimek için bögedeki öüm oayarının sayısını, özeikerini tam ve doğru oarak tespit etmek gerekmektedir. Bunu sağamak için: 1. Bögedeki bütün öüm oayarının zamanında igii kuruuşara bidirimeidir. 2. Öümere igii bidirim formarı öümerin çeşiti özeikerine göre (yaşa, cinse, nedene vb.) inceenebieceği şekide düzenenmeidir. 23
24
Kaba Öüm Hızı Bir bögede bir yı içinde görüen topam öüm sayısının bögenin yı ortası nüfusuna böünmesiye buunur. Bu hız, öüm nedeniye bir topumda meydana geen nüfus azamasını gösterir.topumdaki tüm öümer hakkında kabaca bigi verdiğinden, böge ya da ükeer arası kıyasama yapmak doğru değidir. Örneğin, genç aieerin çoğunukta oduğu bir endüstri kentinin kaba öüm hızı, emekierin çok oduğu sakin bir yörenin kaba öüm hızı ie kıyasanamaz. Çünkü kaba öüm hızı; öüm sebebi, cinsiyet, yaş gibi özeikere bakımaksızın hesapanmaktadır. 25
Örnek: TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu) 1989 Türkiye nüfus araştırması buguarına göre ükemizde öüm sayısı 422964, yı ortası nüfus 54268249 dur. Buna göre kaba öüm hızını hesapayaım Bu sonucu şöye yorumayabiiriz: Ükemizde 1989 yıında her bin kişiden yakaşık 8 kişi ömüştür. 26
Yaşa ve Cinse Öze Öüm Hızı Bir bögede bir yı içinde inceenen yaş ve cinsiyette öen sayısının bu yaş ve cinsiyetin yı ortası nüfusuna böünmesiye buunur. İnceenen yaş ve cinse ait öüm hızı hakkında bigi verir. Yaşa ve cinsiyete öze öüm hızı hesapamaarında, pay ve payda sadece inceenen yaş grubu ve cinsiyetteki kişieri kapsar. 27
Örnek: Ankara i merkezinde 1990 yıında 65+ (65 yaş ve üstü) yaşarda öen erkek sayısı 2860, bu yaş grubu erkek yı ortası nüfusu 48000 dir. Buna göre yaşa ve cinse öze öüm hızını hesapayaım. Bu sonucu merkezinde şöye 1990 yorumayabiiriz: Ankara yıında 65+ i yaşarda her bin erkekten yakaşık 60 ı ömüştür. 28
Yaşa Öze Öüm Hızı Bu hız ie karşıaştırıır. yaş Bu gruparı nedene arasındaki de öüm öüm riskinin hızarı yüksek oduğu yaş gruparının tespit edimesinde ve sağık çaışmaarının bu yaş gruparına yönendirimesinde kuanıır. Pay ve paydaya aynı yaş grubuna iişkin sayıar yazıır. 29
Cinse Öze Öüm Hızı Kadın ve erkekerin öze öüm hızarı ayrı ayrı hesapanır. Bir bögede, bir yı içinde, inceenmek istenen cinsiyete ait öüm sayısının bu cinsiyetin yı ortası nüfusuna böünmesi ie buunur. Öümerin cinse göre hangi boyutta oduğunu saptamada kuanıır. 30
31
Bebek Öüm Hızı Bir yaşından küçük bebekerin yıık öüm hızıdır. Bir yı içinde 1 yaşına girmeden (0 365 günük) öen bebekerin o yıda canı doğan bebek sayısına böünmesi ie buunur. Bebek öüm hızı bir ükenin ya da bir bögenin sağık düzeyini gösteren önemi göstergeerden biridir. Bebek öümeri, üke ya da bögenin çevre sağığı, ana-çocuk sağığı, gene sağık hizmeteri ve sosyo-ekonomik koşuarının, kısaca topumun geişmişik düzeyini en kapsamı ve en iyi şekide yansıtan bir göstergedir. Bebek edimez. öümerine öü doğumar ve düşüker dâhi 32
33
34
Neonata (Yenidoğan) Öüm Hızı Neonata dönem; Canı doğan bebekerin 0 28 günük dönemine denir. Bir yı içinde 0 28 günük iken öen bebek sayısının o yıda doğan topam canı bebek sayısına böünmesi ie buunur. Genetik bağı öümerin gene ve doğum travmaarına bebek öümeri içindeki yoğunuğunu, gebeik hijyeni önemerinin etkiniğini, doğum hizmeterinin yeteriiğini beiremek hesapanır. 35 amacıya
36
37
38
39