SİNDİRİM SİSTEMİ DERS KURULU SİNDİRİM SİSTEMİNE GİRİŞ AĞIZ HİSTOLOJİSİ Organizmanın canlılığı için gerekli gıdanın dışarıdan alınması, ilgili yerlere iletilmesi ve belli Yerlerde birtakım değişikliklere uğratılması gerekmektedir. Gıda maddelerinin değişikliklere uğratılarak (kimyasal, fiziksel ve biyolojik) sindirilmesi işlemi, değişik kademelerde ve birbirlerini bu fonksiyon içerisinde tamamlayan organların bir araya gelişi ile mümkün olabilir. Bunun için aynı işe yönelik olmak üzere, değişik organlar biraraya gelerek sindirim sistemini (systema digestorium) oluşturmuşlardır. Bu sistem, birbirlerini tamamlayan bölümler halinde; ağız boşluğu, yutak, yemek borusu, mide ve barsaklar olmak üzere ayrılır. Bunlara ek olarak karaciğer ve pankreas, sindirimde önemli görevler yüklenmiş salgı bezleri olarak fonksiyon görürler. Sindirim sistemi ağız boşluğu ile başlayıp gastroıntestınal kanalla devam eden bir tüptür. Sindirim kanalını oluşturan yapılar Ağız, Farinks (yutak), özafagus(yemek borusu), mide, ince bağırsaklar, kalın bağırsaklar, rektum, anal kanal, anus Sindirim kanalı ile ilişkili yapılar Sindirim sisteminde sindirim kanalına dahil olmayan ancak sindirim sistemi ile ilişkili yapılar da vardır. Bunlar; Dişler, dudaklar, çeneler, tükrük bezleri, pankreas, karaciğer, safra kesesidir. Ağız boşluğu Sindirim sisteminin başlangıç kısmı ağız boşluğudur. Ağız boşluğunun duvarları; yanda yanaklar,önde dudaklar, yukarıda sert ve yumuşak damak, tabanda ise dil ve ağız tabanı kaslarındanoluşur. Önde ağız açıklığı ile dışarıya, arkada yutak darlığı ile yutağa bağlantı sağlayan bu boşluk, bütün olarak cavitas oris adı ile belirtilir. Ancak bu büyük boşluk, diş kemerleri ve dişler ile yeniden ikiye ayrılır. Buna göre dudaklar ve yanaklar ile diş kavisleri 1
arasında kalan dar aralığa vestibulum oris, diş kemerleri ve dişlerin ardından yutağa kadar uzanan geniş aralığa ise cavitas oris propria adı verilir. Cavitas oris propria Ağız boşluğunun bu kısmı, dişler ve diş kemerlerinin arkasından, yutak darlığına kadar devam eder. Boşluğun tabanı özellikle başta M. mylohyoideus olmak üzere diğer bazı kaslar tarafından yapılmıştır. Boşluğun tavanı ise önde sert damak ve arkada iseyumuşak damaktan oluşur. Yumuşak damağın arkasında ve serbest kısmın ortasında ileriye doğru uzanan çıkıntıya küçük dil (uvula) denir. Uvula nın her iki yanında, birbiri arkasında olmak üzere yana ve aşağıya doğru devam eden çıkıntılı mukoza kabartılarından birisi dile,diğeri ise yutağın yan duvarına kadar ilerler.iki çıkıntı arasında oluşan boşluk (fossa tonsillaris) içine de bademcikler (tonsilla palatinae) oturmuştur. Ağız boşluğu çevresinde birçok salgı bezi bulunur. Salgı bezlerinden bir bölümü müköz salgı, diğer bir bölümü ise akıcılığı daha fazla olan seröz salgı yaparlar. Müköz salgı ile çiğneme sırasında ağıza alınan gıda parçaları karışarak, lokmanın kolayca yemek borusuna gönderilmesi sağlanır. Seröz salgı içinde ise önemli bir yapı (ferment) pityalin (ptyalin) bulunur. Bu şekilde çok sayıda küçük tükrük bezlerine dudaklarda, damakta, yanakta ve di-lin arka kısımlarında da rastlanır. Bu küçük bezlerin yanısıra, salgılarını ağız boşluğuna veren büyük tükrük bezleri de vardır. Kendilerine ait yerleri ve oldukça büyük salgı kanallarıbulunur ve bu kanallar yardımı ile, salgı ağız boşluğuna iletilir. Büyük salgı bezlerinden olan parotis (glandula parotidea) seröz salgı yapar. Glandula submandibularis ve glandula sublingualis (dil altı bezi) ise karışık salgı yaparlar. Ağız boşluğu çevresinde ve özellikle dil, pharynx ve larynx de tat cisimcikleri de bulunur. Tad cisimcikleri dilde değişik yerlerde, değişik tad özelliklerini almak üzere özel bir dağılma gösterirler. Dil Ağız boşluğunun en önemli organı olan dil, üzeri mukoza tarafından döşenmiş, kas yapılı bir organdır. Yapısına bağlı olarak son derece çeşitli hareketler yaptığı için, dili belirli bir biçimde tarif etmek oldukça zordur. Dilin yapısı içinde yer alan kasların bir bölümü doğrudan dilin kendine ait olup, buradan başlayarak uzanırlar. Diğer bir kısmı ise, dışarıdan gelerek dile 2
kadar uzanan kaslardır. Dilin kendisine ait olan kaslar, üç ana yöne uzanır ve böylece çok çeşitli hareketlerin yapılmasını temin ederler. Dilin dorsal yüzünde Dilin üst yüzeyinde ve kenarlarında, değişik yerlere lokalize olmuş, çıkıntı şeklinde bazı dil papilllaları vardır. Bunların bir kısmı ağıza alının gıdalar üzerine mekanik etki yaparak fonksiyon görürler. Bazıları ise doğrudan tat alma işi ile görevlendirilmiştir. İnsan dilinde papillae filiformes, papillae fungiformes, papillae vallatae ve papillae foliatae olmak üzere dört esas yapı bulunur. Dilin ön kısmında bulunan papillae fungiformes ve arka bölümünde yer ala papillae vallatae ve papillae folitae ler tat tomurcukları ihtiva ederler. Papillae filiformesler ise alınan gıdalar üzerine mekanik etki yaparak, lokmanın hazırlanmasına yardım ederler. Tad tomurcuğu içermezler. Dilin ventral bölgesinde ise papillalar yoktur.dorsal bölgeye göre daha incedir. Dilin yüzeyinde birtakım bezler vardır. Nuhnblandin Bezleri (serö-müköz) karekterli olup Dil ucunda salgısını dilin alt yüzeyine akıtır. Von Ebner Bezleri (Saf seröz)dil corpusunda,salgısını sirkumvallat papilla oluklarına akıtır. Weber Bezleri (saf müköz) Dil kökü,salgısını T.lingualisin kriptalarına akıtır. Dişler Her diş gıdaların öğütülme veya kesilme işleminin yapıldığı bir taç kısmına sahiptir. Çene kemiklerinin çıkıntıları üzerine oturmuş ve eklem yapmış kök kısmı ile, kök ve taç kısmı arasındaki boyun bölümü olmak üzere bir diş üç bölümden oluşur. Yetişkin bir insanda toplam 32 adet diş vardır. Dişler yapısal (morfolojik) olarak dört gruba ayrılır. Kesici dişler = Dentes incisivi Köpek dişleri = Dentes canini Küçük azılar = Dentes praemolares Büyük azılar = Dentes molares 3
İnsanlarda diş çıkarma iki aşamada olur. İlk defa süt dişleri çıkar. Daha sonra gelişimin devamı içerisinde süt dişlerinin yerini daimi (kalıcı) dişler alır. Bir çocukta ilk dişin çıkışı yaklaşık olarak 6. ayda görülür ve bunu diğer süt dişlerin çıkışı izler. İki yaşını aşan bir çocukta normal olarak 20 adet süt dişi bulunur Süt dişleri ile kalıcı dişlerin değişimi yaklaşık olarak 7 yaşında başlar ve bu değişim 15/16 yaşına kadar devam eder. Bu dişlerin dışında yirmiyaş dişi adı verilen dördüncü bir azı dişi daha vardır. Yirmi yaş dişinin çıkışı daha ileriki yaşlarda olur. Dişin histolojik yapısı nasıldır? Dişin sert kısımları,mine,dentin,sement iken,dişin yumuşak kısımları ise diş pulpasıdır, Dişin destek elemanları ise gingiva,alveol kemiği ve periodontal membrandır. Diş minesi ektodermal kökenlidir,mine prizmalarından oluşur ve ameloblastlar tarafından sentezlenir. Diş minesi vücudun en sert dokusudur. Dentın, odontoblastlar tarafından sentezlenir.mezenşim kökenlidir. Sement dentını örten sert kısımdır. Sementoblastlar tarafından sentezlenir.mezenşim orjinlidir. Dişin yumuşak kısımları; Diş pulpası, gevşek bağ dokusu yapısındadır, bol miktarda kan damarları ve sinirler içerir. Etrafı odontoblast hücresi ile sınırlı, akıcı ara madde ve yıldız biçimli hücreler. Dişin destek elemanları, gingiva (diş eti), peridontal ligament, alveol kemiği. Diş eti; ağız içindeki mukozanın dişlerin yuvalandığı alveoller etrafındaki bölümü. Alveol kemik periostuna tutunur. ÇKYE ve alttaki bağ dokusundan oluşur. Periodontal lig., Dişin kök kısmının çevresinde sıkı bağ dokudan oluşur. Diş kökünün dışını örten sement ile alveoler kemik arasında uzanan kalın kollagen liflerden oluşur.( sharpey lifleri). 4
Alveol kemiği ince kompact kemik yapısındadır. Periodontal lig.deki kollagen teller buraya tutunur. Tükrük bezleri TÜKRÜK Ağız mukozasını ve üst solunum yollarını ağız yoluyla bulaşan patojenlere karşı korumakla vazifelidir.yapısında immünglobulin A gibi salgısal maddeleri ile lizozim gibi enzimler yerleştirilmiştir. Ağızda başlayan sindirimin sürdürülmesinde etkili olan tükrük bezleri majör ve minör olarak iki gurupta incelenir. Minör Tükrük Bezleri : Minör bezler, çok küçük olup ağız mukozasının içinde veya altında bulunurlar. Sayıları 600-1000 olan bu müköz bezler, kendi küçük duktusları ile doğrudan doğruya ağız boşluğuna açılırlar. Bu bezler salgılarını bir kanalcık yardımıyla dışarı boşalttıklarından merokrin bezler grubuna dâhil edilirler. Oral kavitede, tonsil üst kutbunda (Weber glandı), tonsil plikalarında ve yaygın olarak yanak, dudak, damak ve dilde, farengeal, molar veya retromolar (Carmalt glandları) bölgelerde yer alırlar. Minör tükürük bezleri 4 grupta toplanır: A. Glandulae labiales (Labial bezler): Dudak mukozası ile kasları arasındadır. B. Glandulae buccales (Bukkal bezler): Yanak mukozasında yer alırlar. C. Glandulae palatinae (Palatin bezler): Sert ve yumuşak damak mukozası altındadır. D. Glandulae linguales, (Lingual bezler): Dil papillalarında, dil ucu, dil kökünde bulunurlar. Tükürük bezleri, tubuler ve tubuloalveoler bir yapı gösteren dış salgı bezleridir. Majör tükrük bezleri, Gl.Parotıs; Tükürük bezleri çok sayıda sekretuar ünitenin kümelenmesi ile karakterize, birleşik ekzokrin tubuloasiner bezlerdir. Bu üniteler sekresyonların üretildiği asinilerden ve sekresyonu oral kaviteye taşıyan ve elektrolit ile su konsantrasyonunu regüle eden duktus sisteminden oluşur. Seyrek müköz üniteler hariç parotis seröz tipte bir tükürük bezidir. Seröz asiniler belirgin bir bazal membran ile çevrili armut şekilli epitelyal hücre gruplarından oluşur. Epitelyal hücrelerin bazal bir nukleusu ve bazofilik (PAS-pozitif) zimojen granülleri ile dolu bir 5
sitoplazması vardır. Bu granüllerin sayıları hücrenin sekresyon durumuna göre değişir.bu granüllerin içindeki primer enzim nişastayı suda eriyebilir daha küçük karbonhidratlara parçalayan amilaz (ptyalin) dir. Lizozim ve laktoferrin gibi diğer enzimler de asiner hücrelerin sitoplazmasında bulunur. Asinilerin ışık mikroskobunda nadiren görülebilen santral bir lümeni vardır. Sekresyon bu lümenden interkale duktuslara drene olur. Ekskresyonda asiniler ile bazal membran arasında yer alan myoepitelyal hücrelerin kasılması önemli rol oynar Özgün bir duktus sistemi tükürüğü bezden oral kaviteye taşır, elektrolit ve su konsantrasyonunu modifiye eder. İlk iki segment olan interkale ve çizgili duktuslar intralobulerdir. Metabolik aktivitelerinden dolayı sekretuar duktus olarak da adlandırılırlar. Diğer segmentler interlobulerdir ve ekskretuar duktus olarak adlandırılırlar. İnterkale duktuslar doğrudan asiniler ile kontakt haldedirler. Tek katlı bir küboidal epitel ve düzensiz bir myoepitel hücre tabakası ile döşelidirler. Epitel hücreleri asiner hücreler ile duktal hücreler arasında progresif bir transformasyon gösterir ve güçlü bir sitoplazmik laktoferrin ve lizozim aktivitesi gösterirler. İnterkale duktusların uzunluğu her üç majör tükürük bezinde değişkendir ve histolojik kesitlerde en kolay parotis bezinde gözlenirler. Çizgili duktuslar özellikle uzun oldukları submandibuler bezde olmak üzere belirgindirler. Tek katlı kolumnar epitel ile döşelidirler. Bazal tarafta derin hücre membranı invajinasyonları ve mitokondrilerden kaynaklanan karakteristik paralel çizgilenmeleri vardır. Bu hücrelerin çok sayıda mitokondri içermeleri çizgili duktusların yoğun eozinofilik boyanmaları ile koreledir. Çizgili duktuslar septal konnektif dokuda interlobuler duktuslar ile birleşir. Bu duktuslar psödostratifiye kolumnar epitel ile döşenmiş olup arada goblet hücreleri bulunur. Ana duktusa katılmadan önce progresif olarak genişlerler. İnterlobuler duktusların esas fonksiyonu tükürüğü taşımaktır. Ana duktusun çevresinde kalın bir fibröz kollajen kılıf ve elastik lifler bulunur. Ana duktusun psödostratifiye kolumnar epiteli oral mukozaya açılmadan önce skuamöz ve stratifiye hale dönüşür. Submandibuler bez Tubuloasiner veya mikst bir bezdir. Fibröz bir kapsül bezi çevreler. Parankimi septalarla lobüllere ayrılır. Asinilerin çoğunluğu seröz, geri kalanları müközdür. Mikst asiniler de bulunur. Gerek seröz, gerekse mikst asinilerde, sitoplazmalarında fibriller içeren yıldız şeklindeki miyoepitelyal hücreler yer alır. Seröz asiniler oksifilik granüllü hücrelere sahiptirler. 6
Müköz asiniler parlak ve boyasız görünen damlacıkları içerirler. Bunlar ancak mukus boyası ile boyanırlar. Mikst asinilerde, seröz hücreler müköz hücrelerin dışında yarım ay şeklinde dizilmişlerdir. Buna Gianuzzi yarımayı denir, hematoksilen-eozin boyasında müköz hücreler soluk mavi renkte, seröz hücreler ise bunların etrafında koyu pembe yarımay şeklinde görülürler. Bezin seröz komponentleri arasında sekretuar kanalcıklar yer alırlar. Toplayıcı kanallar parotistekine benzerler. Fakat proksimal parçasında sekresyon granülleri azdır. Strialı kanalda endoplazmik retikulumlu ve bazı sekresyon granülleri içeren hücreler bulunur. Strialı kanal daha uzuncadır. Wharton kanalı iki sıralı yüksek prizmatik, distalde ise çok katlı yassı epitelle örtülüdür. Çevresinde elastik lifler içeren gevşek bir bazal membran yer alır. Distalde düz kas lifleri bulunur. Ayrıca ostiuma yakın parçasında geniş divertiküller görülür. Sublıngual bez Mıks özellkte bir bezdir. Müköz asiniler çoğunluktadır.tükrüğün %5 ini salgılar. Pars interkallata ve striata kısadır. Gianuzzi yarım ayları belirgindir. Salgısını Bartholin kanalı ile dilin tabanına akıtır. 7