ORTA ASYA TÜRK TARİHİ-I 6.ders Dr. İsmail BAYTAK İlk Türk Devletleri KÖKTÜRK DEVLETİ
I. GÖKTÜRK DEVLETİ (552-630) Asya Hun Devleti nden sonra Orta Asya da kurulan ikinci büyük Türk devletidir. Bumin Kağan tarafından Orta Asya'daki Avar hakimiyetine son verilerek kuruldu. Başkenti Ötüken dir. Türk adını kullanan ilk devlettir.(milliyetçilik) En parlak dönemi Mukan Kağan dönemidir. İpek Yolu na hakim olabilmek için Akhunlar a karşı Sasani Devleti ile işbirliği yapmıştır. Daha sonra Bizans imparatorluğu ile Sasaniler e karşı işbirliği yapmıştır. Göktürk Devleti kuruluşundan 30 yıl sonra iç karışıklıklardan dolayı 582 de resmen ikiye ayrılmıştır. Doğu Göktürkleri 630, Batı Göktürkleri 659 da Çin egemenliğine girmiştir.
Tarihte Türk adını resmî devlet ismi olarak ilk defa kullanan Gök- Türkler, bağımsızlıklarını kazanmadan önce Moğol asıllı Juan-juanlara bağlı idiler. O sırada Altay Dağları nın güney eteklerinde yaşayan Gök-Türkler demir üretiyorlardı. Gök-Türklerin kesin olarak tarih sahnesine çıkışlarından önceki dönemlerine ait bilgiler efsane ve rivayetlerle karışıktır. Çin kaynaklarından ve arkeolojik kazılardan anlaşıldığına göre Gök-Türklerin kökeni Altay Dağları nın kuzey bölgelerine dayanmakta, Hunlarm kuzey kolundan geldikleri ifade edilmektedir.
BUMİN KAĞAN DÖNEMİ (552-745) Türkler, Kuzey Hun Devleti nin yıkılmasından sonra Altay dağlarının doğusuna çekilmişlerdir. Bu bölgede Avarların egemenliğinde yaşıyor veonların silahlarını yapıyorlardı. Avarlara karşı egemenlikleri altındaki Tölesler isyan edince Bumin den yardım istemişlerdir. Avarlar, Bumin in desteği sayesinde isyanı bastırmışlardır. Bumin, Aşina(Kurt) Türk boyuna mensuptur. Kök Türk Devleti nin kurucusudur. Ötüken i devlet merkezi yapmıştır. Onun döneminde; Türk boyu olan Töleşler hakimiyet altına alınmıştır. Çin ile siyasi ve ekonomik ilişkiler kurulmuştur. Avarlar etkisiz hale getirilmiştir.
Bumin, bu başarı karşılığında Avar hakanının kızını istemiş, bu isteğinin kabul edilmemesi üzerine isyan etmiştir. İsyanı başarılı olmuş, Merkezi Ötügen(Ötüken) olmak üzere I. Gök Türk Devleti ni kurmuştur. (552 ) Gök Türkler kurulduğunda batıda Bizans, İran da Sasani, Aral Gölü civarında Akhun ( Eftalit ) devletleri vardı. Orta Asya da ise dağınık halde yaşayan Türk boyları bulunuyordu. Bumin Kağan, Türk yönetim anlayışına uygun olarak ülkeyi doğu ve batı olmak üzere iki idari birime ayırarak yönetti. Kendisi doğuda, kardeşi İstemi de Yabgu ünvanıyla merkeze (doğuya) bağlı olmak şartıyla batıda yönetici oldu. Bumin Kağan, Avarları batıya sürerek etkisiz hale getirmiş, Çin ile siyasi ve ekonomik ilişki kurmuş ve devleti kurduktan kısa bir süre sonra ölmüştür.
542 yılı civarında Kuzey Çin e akın yapabilecek kadar güçlenen Gök- Türkler, giderek siyasi durumlarını da kuvvetlendirdiler ve 545 yılında Çin deki Batı We- i devletiyle ilk resmî ilişkiyi kurdular. Arkasından reisleri Bumın liderliğinde Töles boylarını kendilerine bağlayarak askerî açıdan ve nüfus bakımından güçlerini artırdılar. Böylelikle kendine güveni artan Bumın, tâbi olduğu Juan-juan hükümdarının kızıyla evlenmek istediyse de, teklifi hakaret edilmek suretiyle reddedildi. Bunun üzerine ani bir kararla Juan-juanlara hücum eden Bumın, çok kısa zamanda onların devletini yıkarak yerine Gök-Türk Devleti ni kurdu (552). İl Kağan unvanını alan Bumın, devletin ilk hükümdarı oldu ve kuruluşun ilk yılında öldü. Yerine büyük oğlu Kara Kağan, Gök-Türk tahtına geçti ise de, onun da hükümdarlığı uzun sürmedi. 553 yılında ölmesi üzerine, kardeşi Mukan Gök-Türk tahtına oturdu.
MUKAN KAĞAN Kök Türk Devleti nin en parlak dönemidir. Bağan Kağan olarak da bilinen Mukan Kağan Doğu Göktürk Devleti'nin hükümdarıdır. 553-572 yılları arasında hüküm sürmüştür. Bumin Kağan'ın oğlu ve İssik...
MUKAN KAĞAN DÖNEMİ (553-572) İyi bir devlet adamı ve komutan olan Mukan Kağan ülkeyi amcası İstemi Yabgu ile birlikte yönetmiştir. Devletin batısını amcası İstemi Yabgu yönetimine bırakmıştır. Onun döneminde; Amcasının yardımıyla Avarlar ortadan kaldırılmıştır. Ülke sınırları batıda HAZAR DENİZİ ne kadar genişletilmiştir. Akhunlar üzerine seferler yapılmıştır. Doğuda Kitanlar ve kuzeyde de Kırgızlar hakimiyet altına alınmıştır. Çin baskı altına alınmıştır. Devletin sınırları Büyük Okyanus tan Volga nehri ne kadar genişler. Tibet in doğusunda yaşayan ve o devirde önemli bir askerî güç olan T u-yü-hun kavmi de Gök-Türk ordularına boyun eğdi. Artık, tamamen bir cihan devleti haline gelen Gök-Türk Devleti 572 yılında büyük kağanını kaybetti.
542 yılında Bumin yerine büyük oğlu Kara Kağan, geçmiş o da 553 yılında ölünce, kardeşi Mukan Gök-Türk tahtına oturdu. Yaklaşık yirmi yıl kağanlık yapan Mukan zamanında Gök-Türk Devleti, her yönüyle çok parlak bir dönem yaşadı. Kore den Karadeniz e kadar uzanan sahada yaşayan bütün Töles ve diğer Türk boylarım, kuzeyde Kırgız Türklerini ve yabancı kavimleri devlete bağladı. Gök-Türk Devleti kısa zamanda dünyanın en güçlü devleti oldu. 557 yılında Ak Hun (Eftalit) devletini yıkarak İpek Yolu na hâkim oldular. Batı tarafındaki fetihler Mukan Kağan ın amcası İstemi Yabgu kumandasındaki ordular tarafından yapılıyordu. Bu arada, kuzey Çin de bulunan Chou ve Ch i devletleri üzerinde ağır bir baskı kuruldu. Mukan Kağan her iki devletten de kendi milleti menfaati doğrultusunda faydalanmayı bildi.
Mukan Kağan, bütün Gök-Türk Devleti nin hükümdarı olmakla beraber, daha çok devletin doğu kısmıyla ilgileniyor, batı kısmını ise devletin kuruluşundan beri, Tanrı Dağları nın kuzeyindeki Aktağ da oturan İstemi idare ediyordu. Yabgu unvanını taşıyan Istemi nin bütün icraatı doğudaki kağanlık adına idi. İstemi Yabgu, kendisine karşı düşmanca tutum takınan Sasanî hükümdarı Anûşirvan a karşı Bizans İmparatorluğu ile temasa geçti. 567 yılında İstanbul a bir elçi heyeti gönderdi. Bu elçilik heyeti, tarihte Orta Asya dan İstanbul a gönderilenlerin ilki idi. Buna karşılık Bizanslılar da İstemi Yabgu nun merkezine elçi gönderdiler. Türk-Bizans ittifakı, Sasanî İmparatorluğu nu zor durumda bırakmış ve daha sonraları İslam kuvvetlerinin İran ı fethetmelerini kolaylaştırmıştır. Tibet in doğusunda yaşayan ve o devirde önemli bir askerî güç olan T u-yü-hun kavmi de Gök-Türk ordularına boyun eğdi. Artık, tamamen bir cihan devleti haline gelen Gök-Türk Devleti 572 yılında büyük kağanını kaybetti. Mukan Kağan ın ölümü üzerine, kardeşi Taspar(Tapo) kağan oldu.
TAPO (TAŞPAR) KAĞAN DÖNEMİ (572-581) Mukan Kağan ın ölümü üzerine, kardeşi Taspar, kağan oldu. Her bakımdan çok gelişmiş ve kuvvetli bir devletin başına geçen Taspar, fazla büyüyen devleti yeniden teşkilâtlandırdı; küçük kağanlıklar ihdas ederek devletin muhtelif kısımlarını oğul ve yeğenlerine verdi. Ülkenin çok geniş olduğunu düşünerek doğuyu yeğeni İşbara nın batıyı da kardeşi Jo-tan ın idaresine vermiştir. Bu şekilde kendisi kağanlar kağanı, yani Büyük Kağan oldu.
Taspar Kağan da ağabeyi Mukan gibi Çin devletleri üzerindeki baskı politikasını sürdürdü. Bu esnada her iki Çin devleti de Gök-Türklerle yakınlaşabilmek için birbirleriyle yarış ediyorlardı. İşbara zamanında Çin, Türkleri asimile etme yönünde yoğun çalışmalarda bulunmuştur. Ancak, Taspar Kağan, Türklerin yapısına hiç uymayan Budizm e meyletti ve merkezi Ötüken de bir Buda mabedi inşa ettirdi. Tapo Kağan, Budizmi kabul ederek bu dinin halk arasında yayılmasına gayret göstermiştir. Onun bu hareketi ve Çin e olan hayranlığı Kök Türk ileri gelenleri tarafından hoş karşılanmamıştır. Bu yüzden halkıyla ters düşmüştür. Diğer taraftan Kuzey Çin deki devletlere karşı yanlış politika izlemesi yüzünden devletin itibarı sarsıldı. Önce desteklediği bir Çinli prensi daha sonra bir tuzakla düşmanlarına yakalattı
Dış politikada da başarılı olamayarak itibarı sarsılan Tapo Kağan 581 de ölmüştür. Hastalandığı zaman, Türk geleneğine uymayan bir veraset şekliyle Gök-Türk tahtına, ağabeyi Mukan ın, annesi Türk olmayan oğlu Ta-lopien i aday gösterdi. Aynı yıl öldüğünde, Ta-lo-pien kağan olarak benimsenmedi. Devlet meclisinde yapılan uzun müzakereler sonucunda Kara Kağan ın oğlu Işbara nın tahta geçmesi kabul edildi. Hakan ın ölümü üzerine Kurultay tarafından hükümdar seçilen İşbara Kağan döneminde Çin, Türk töresini değiştirmek için yoğun çaba harcamış, Türkleri milli kimliklerinden uzaklaştırmaya çalışmışlardır.
İSTEMİ YABGU DÖNEMİ (552-576) Kök Türk Devleti nin batısını yönetir. Mukan Kağan ın amcasıdır. Onun döneminde; İpek Yolu nun kontrolü sağlanmak istenmiş. Bu sebeple Ak Hunlara karşı Sasaniler ile iş birliği yapılmış, Akhun Devletinin yıkılması sağlanmış, Bu devletin toprakları Ceyhun nehri sınır olmak üzere paylaşılmış Daha sonra Bizanslılar ile Sasanilere karşı işbirliği yapılmıştır. Sasanilerin Gök Türklerin güçlenmesinden çekindikleri için İpek Yolu ticaretini engellemeye başlamaları üzerine İstanbul a ( Bizans a ) bir elçilik heyeti göndermişlerdir. ( Türkler, Asya Hun Devleti nden itibaren ticaretin önemini kavramışlar ve önem vermişlerdir. İpek Yolu da dönemin önemli ticaret yoludur. Bundan dolayı bölgedeki devletler bu yola egemen olabilmek için birbirleriyle mücadele etmişlerdir
Türklerin İpek Yolu nu elinde bulundurması diğer milletlere karşı mücadelelerinde üstünlük sağlamıştır. Türk Çin savaşlarının en önemli nedeni de İpek Yoluna hâkim olma mücadelesinden kaynaklanmaktadır.) Bizans ın da Gök Türk Devleti ne elçilik heyeti göndermesi üzerine iki devlet arasında ittifak kuruldu. ( Tarihte, Türk Bizans ilişkileri Gök Türkler Dönemi nde başlamıştır. İstemi Yabgu nun Bizans a gönderdiği elçilik heyeti Orta Asya dan Bizans a giden ilk Türk elçilik heyetidir.) Bu ittifak sonucunda iki devlet Sasanilerle mücadele ederek İpek Yolu üzerindeki Sasani engelini ortadan kaldırdılar. Sasanilerin zayıflamasına neden oldular. ( Bu durum, İslam fetihlerini sürdüren Hz. Ömer in İran ı fethetmesini kolaylaştırmıştır.)
Bu arada İstemi Yabgu nun ölümü üzerine Batının yönetimini sağlayan Tardu, hem Tapo Kağan a hem de İşbara ya karşı taht mücadelesine girişmiştir. Bu taht mücadeleleri ve sonrasında devletin iyi yönetilememesi sonucunda devlet yıkılırrrş Bu hükümdarlık tartışmaları sırasında I. Gök-Türk Devleti sarsıldı. Devletin ileri gelenleri arasında derin ayrılıklar ortaya çıktı. Batı tarafını babası îstemi den sonra idare etmeye başlayan Tardu, meydana gelen anlaşmazlıklardan ilk faydalanan kişi oldu. Tardu, Çinlilerin kurt başlı sancak göndererek tahrik etmesi sonucu, 582 yılında Batı Gök- Türk Devleti nin bağımsızlığını ilan etti. Bu hadise ile I. Gök-Türk Devleti sona erdi ve Gök-Türk Devleti Batı ve Doğu olmak üzere ikiye ayrıldı.
Batı Göktürk Devleti 582 yılında doğudaki büyük kağanlık merkezinden ayrılıp, bağımsız hüküm sürmeye başlayan Tardu, 603 yılma kadar kağanlığını devam ettirdi. Onun idaresinde Kuzey Afganistan ve İran ın kuzey doğusu Batı Gök-Türk Devleti ne bağlandı. Daha sonra İran daki taht mücadelelerine karışan Tardu, bu ülke içlerine gönderdiği ordular sayesinde zaferler kazandı. 598 yılından sonra Doğu Gök-Türk Devleti ne ve Çin e yönelen Tardu, özellikle Çin hesabına casusluk yapan T u-li (ve daha sonra Ch imin) isyanının bastırılmasında Doğu Gök-Türk kağanı Tou-lan a yardım etmişti. Ancak, Çinliler, hayvan ve askerlerinin su içeceği pınarları zehirlemek suretiyle onu tuzağa düşürdüler ve büyük bir darbe vurdular. Arkasından Tardu, Töles boylarının isyanı neticesinde Tibet in doğusunda yaşayan T u-yü-hunlara sığınmak zorunda kaldı (603). Tardu nun yerine Ch u-lo (Tardu nun torunu) geçti ise de, onun sert tutumu yüzünden Töles boylarının bir kısmı isyan etti. Ch u-lo 612 yılında Çin e sığındı. Orada Çinlilerin adına Korelilerin isyanını bastırdı. Ancak, onun Çinliler hesabına kazandığı başarılar Doğu Gök-Türk kağanı Shih-pi nin nefretine sebep oldu. Uğrunda mücadele ettiği Çinlilerin ihanetine maruz kalarak, Shih-pi Kağan a teslim edilip öldürüldü.
Ch u-lo Kağan Çin e gidince Tardu nun diğer torunlarından She-kue- i Kağan olmuştu. Onun ilk işi dağınık Türk boylarını bir araya getirmek oldu. Batı Gök-Türk Devleti nin hem siyasi sınırlarını, hem de askerî gücünü dedesi Tardu zamanındaki kadar büyüttü. She-kuei in ölümünden sonra yerine küçük kardeşi T ung Yabgu geçti. Kaynakların özellikle çok zeki, cesur, taktikçi bir şahsiyet olarak tanımladığı bu kağanın ilk işi ülkedeki bütün boyları devlete itaat ettirmek oldu. Hindistan ın Keşmir bölgesini idaresi altına aldı. İpek Yolu üzerindeki bütün Soğd şehirleri onun ülkesine katıldı. 623 yılında Batı Gök-Türklerinin bir savaşta Sasanîleri yenmesi Islâm dünyasında önemli tesirler bıraktı. 630 yılına doğru ülkedeki huzursuzluklar artmaya başladı. Bu yılda amcası Bagatur, T ung Yabgu yu öldürdü ve yerine geçmek istedi. Ancak, devlet tam bu sırada büyük bir karışıklığa sürüklendi. Neticede Batı Gök-Türk Devleti Çin e bağlı birçok beyliğe ayrıldı.
Doğu Göktürk Devleti 582-630 yılları arası varlığını sürdüren tarihi Türk devleti. 582 yılında bölünen Göktürk Kağanlığı nın doğu kısmıdır. Devletin batısını yöneten Tardu, doğu kısmın yönetimini de ele alıp Göktürk Kağanlığı nın başına geçmek isteyince Tapo Kağan çatışır. Tapo Kağan 581 yılında ölünce yerine yeğeni İşbara Kağan geçmiştir. Bu nedenle Tardu ile İşbara Kağan arasında tüm devletin başının kim olduğuna yönelik iç karışıklık çıkmıştır. Geleneklere göre doğu tarafının baş kağan olması gerekmektedir. Çin, Göktürk Kağanlığı ndaki mevcut anlaşmazlığı körüklemiştir. Çin İmparatoru, batının yabgusu Tardu ya elçi, hediyeler ve kurt figürü bulunan bir sancak göndererek hükümdarlığını tanıdığını belirtmiştir. Çin in kışkırtmalarıyla Tardu, İşbara nın kağanlığını tanımaz. Çıkan çatışmalar sonucu Göktürk Kağanlığı ikiye ayrılmış, Tardu batının yönetimini tamamen ele almıştır. Bu olaydan sonra İşbara Kağan ın elinde sadece doğu bölge yönetimi kalmıştır.
582 yılında I. Gök-Türk Devleti ikiye ayrıldıktan sonra Işbara, Doğu Gök-Türk Devleti ni idare etmeye devam etti. Çin entrikalarının ardı arkası kesilmediği için hanedana mensup diğer bazı teginler de başkaldırmalardı. Zor durumda kalan Işbara, Çin den yardım almak suretiyle kağanlığını koruyabildi. Ancak, 585 yılında Çin deki Suei hanedanının siyasi üstünlüğünü kabul etmek zorunda kaldı. Onun 587 de ölümü üzerine kardeşi Baga, kağan oldu. Bir sene kağanlık yapan Baga, 588 yılında bir savaş esnasında vurularak öldü. Işbara nm oğlu Tou-lan, kağan olarak tahta geçti. 593 yılında baş kaldıran Tou-lan Kağan ı Çinliler, yine bir başka Gök-Türk prensini kullanmak suretiyle zayıflattılar. Ayrıca Töles boylarını da isyana teşvik ettiler. Çıkan isyanlar sonunda Tou-lan Kağan öldürüldü (601). Bir süre için, Doğu Gök-Türk Devleti ni Batı Gök-Türk kağanı Tardu yönetti. Ancak, Çinliler, hayvanlarını ve askerlerini zehirlemek suretiyle onun gücünü zayıflattılar. Bu sırada ortaya çıkan Töles boylarının isyanı sonucu Tardu denetimi tamamen kaybetti ve T u- yü-hunlara sığınmak zorunda kaldı (603). Bu olaydan sonra Tardu tarih sahnesinden çekildi.
Aynı yılda Ch i-min, Çinlilerin desteği ile Doğu Gök-Türk tahtına geçti. Onun başkenti Ötüken değil, güneyde Çin sınırına yakın bir noktada idi. 609 yılına kadar Suei hanedanına bağlı olarak hükümdarlık yaptı. Adı geçen tarihte ölümü üzerine karakteri kendisine hiç benzemeyen oğlu tahta geçti. Öncelikle devletin saygınlığını kurtardı. Doğu Gök-Türk Devleti ni çok kuvvetlendirdiği gibi 615 yılında Çin imparatorunu Yen-men kalesinde kuşattı. Daha sonra Çin tarihinin en parlak devleti sayılan T ang împaratorluğu nun kuruluşuna yardım etti. Babasının aksine, Çin e hükmedercesine bir siyaset uyguladı. 619 yılında, ölümünden sonra yerine geçen kardeşleri Ch u-lo (619-621) ve İl (Hsieh-li) (621-630) devirlerinde devlet gücünü korudu. Ancak, 626 yılından sonra yeniden başlayan Çin entrikaları, 627 yılında yaz mevsiminde kar yağması neticesinde çıkan kıtlık ve hanedandan olmayan boyların topluca isyanı devleti yıprattı. Çin sınırlarına yakın bir yerde ava çıkan İl Kağan, pusuya düşürüldü. Kendisi yanma kaçtığı yeğeni tarafından Çinlilere teslim edildi ve böylece 630 yılında Doğu Gök-Türk devleti Çinliler tarafından ortadan kaldırıldı. İşbara Kağan ın elinde sadece doğu bölge yönetimi kalmıştır.
Gök-Türklerîn Fetret Devrî (630-681) 630 yılında her iki Gök-Türk Devleti de Çin esaretine girmiş bulunuyordu. Bu durum Türklere çok ağır gelmiştir. VIII. yüzyılın başında yazılan Orhun yazıtlarında bu husus acı bir şekilde vurgulanmıştır. Bu yazıtlara göre Türklerin Çin esaretine girmesinin üç sebebi vardı: 1. Çin entrikaları, 2. Türk hükümdarlarının başarısız idaresi, 3. Türk milletinin hükümdarlarına itaatsizliği. Çinliler, 630 yılından sonra bir kısım Gök-Türk halkını kuzey eyaletlerine yerleştirmek suretiyle idare etmeye çalıştılar. Gök-Türk ülkesini ise beyliklere parçalayarak ellerinde tutuyorlardı. Çin hâkimiyetine karşı birçok Türk beyi isyan etti. Bunların en önemlisi Çin sarayını basmak isteyen Chie-shih-shuai ın 639 yılındaki baş kaldırışıdır. Adı geçen bey Çin sarayını basarak veliahdı kaçırıp, kendi ülkesine götürmeyi planlamıştı. Ayrıca kendisi gibi Gök-Türk hanedanından biri olan Ho-lo-hu yu kağan yapacaktı. Ancak, havanın aniden fırtınaya dönüşmesi ve nehrin taşıp önlerini kesmesi yüzünden bu girişim başarısız kaldı. Bundan sonra 648 yılında Altay Dağlarında Ch e-pi Tegin isyan ederek bağımsızlığını ilan etti. Ancak Çinliler, yine çeşitli hileler çevirerek, onu tesirsiz hale getirdiler. Diğer Türk boylarını ona karşı isyana teşvik ettiler.
650 yılını takiben Çinliler Orta Asya yı ellerinde tutmak için yeni bir yol denediler. Gök-Türk ülkesinde çeşitli askerî valilikler kurarak Türkleri idare etmeye başladılar. Bütün bunlara rağmen Gök-Türkler arasındaki istiklal ateşi gün geçtikçe artıyordu. 670 li yıllarda bazı Türk grupları güçlenmeye başladı. Ordos ta isyan ederek imkânsızlıklar içinde savaşan Türk prensi Ni-shih-fu yenilerek, Çin başkentine götürülüp orada idam edildi (679). Yine Gök-Türk soyundan A-shih-na Fu-ni- en de elli üç arkadaşı ile birlikte öldürüldü (681). Bu arada Kutlug ve etrafındakiler bağımsızlık savaşma girişmişlerdi. Kutlug, Doğu Gök-Türk Devleti nin son hükümdarı İl Kağan ın neslinden geliyordu. O ve arkadaşları ilk önce gizlice bir teşkilat kurarak harekete geçtiler. Süratle yayılan bu teşebbüse katılanların sayısı kısa zamanda beş bini buldu. 681 yılından itibaren Çin eyaletlerine baskınlara başlandı. 682 yılında zafere ulaşılarak II. Gök-Türk Devleti kuruldu. Hapiste bulunduğu Çin den kaçıp gelen Tonyukuk ise Apa Tarkan unvanını alarak onun en büyük yardımcısı oldu. Onun görevi bütün askerî ve idari işleri planlamaktı.