Meâni l-esmâi l-ilâhiyye Afîfüddin et-tilimsânî (ö. 690 h. / 1291 m.) Tahkik TÜRKİYE DİYANET VAKFI YAYINLARI
Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları Yayın No. 731 İSAM Yayınları 197 Klasik Eserler Dizisi 18 Her hakkı mahfuzdur. MEÂNİ l-esmâi l-ilâhiyye Afîfüddin et-tilimsânî Tahkik Meâni l-esmâi l-ilâhiyye TDV İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM) Tahkik Yayın Kurulu ilmî kontrolünde hazırlanmıştır. İcadiye-Bağlarbaşı Cad. 40 Üsküdar / İstanbul Tel. 0216. 474 0850 www.isam.org.tr yayin@isam.org.tr Yayın hazırlık Orhan Ençakar, Mustafa Demiray Tashih Mohamed Shahin, Muhammed Hilmî Abdülvehhâb, Said Kayacı, İsa Kayaalp, Abdulkadir Şenel, İnayet Bebek Tasarım Ali Haydar Ulusoy, MimEmin Bu eser TDV İslâm Araştırmaları Merkezi nin (İSAM) İkinci Klasik Dönem Projesi kapsamında yayınlanmıştır Proje koordinatörü M. Suat Mertoğlu Bu kitap İSAM Yönetim Kurulu nun 12.07.2017 tarih ve 2017/8 sayılı kararıyla basılmıştır. Birinci Basım: İstanbul, Ağustos 2018 m. / 1439 h. ISBN 978-605-68669-7-5 Yayın ve Dağıtım TDV Yayın Matbaacılık ve Tic. İşl. Serhat Mah. Alınteri Bulvarı 1256. Sokak No. 11 Yenimahalle / Ankara Tel. 0312. 354 91 31 Faks. 0312. 354 91 32 bilgi@diyanetvakfiyayin.com.tr Sertifika No. 15402 Basım Acar Basım ve Cilt San. Tic. A.Ş. Beysan San. Sit. Birlik Cad. No: 26 Acar Binası 34524 Haramidere - Beylikdüzü - İSTANBUL Tel: (0212) 422 18 34 Faks: (0212) 422 18 04 Sertifika No. 11957 Afîfüddin et-tilimsânî Meâni l-esmâi l-ilâhiyye الا سامء الا ل هي ة] [معاين / Afîfüddin et-tilimsânî ; tahkik Orkhan Musakhanov. İstanbul : Türkiye Diyanet Vakfı, 2018. 76, 404 s. ; 24 cm. (Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları ; 731. İSAM Yayınları ; 197. Klasik Eserler Dizisi ; 18) Dizin ve kaynakça var. ISBN 978-605-68669-7-5
İçindekiler Kısaltmalar 7 Önsöz 9 AFÎFÜDDİN et-tilimsânî ve MEÂNİ l-esmâi l-ilâhiyye Sİ I. Afîfüddin et-tilimsânî nin Hayatı ve Eserleri 13 1. Adı, Künyesi, Lakabı ve Nesebi 13 2. Doğumu ve Vefatı 14 3. Tedris Hayatı 16 4. Tilimsânî nin İlmî Yönü 17 4. 1. Hocaları ve Tasavvufî Çevresi 17 4. 2. Öğrencileri 20 5. Tilimsânî nin Tasavvuf Literatüründeki Yeri 21 5. 1. Üslûbu ve Ekberî Geleneğe Aidiyeti 21 5. 2. Karşıtları 26 6. Eserleri 30 6. 1. el-keşf ve l-beyân fî ilmi ma rifeti l-insân / Şerhu Ayniyyeti İbn Sînâ 30 6. 2. Şerhu Mevâkıfi n-nifferî 33 6. 3. Şerhu l-fâtiha ve ba zı sûreti l-bakara [1-23] 35 6. 4. Meâni l-esmâi l-ilâhiyye 37 6. 5. Şerhu Fusûsi l-hikem 37 6. 6. Hâşiye li-fusûsi l-hikem 40 6. 7. Fevâid alâ Fusûsi l-hikem 42 6. 8. Şerhu Menâzili s-sâirîn 42 6. 9. Şerhu Tâiyyeti İbni l-fârız 44 6. 10. Dîvân 46 6. 11. Risâle fî ilmi l-arûz 47 II. Meâni l-esmâi l-ilâhiyye 49 1. Tilimsânî nin Meâni l-esmâi l-ilâhiyye si Bağlamında İlâhî İsimler Nazariyesi 49
2. Meâni l-esmâ i l-ilâhiyye nin Yazma Nüshaları 62 2.1. Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, nr. 695 63 2.2. Süleymaniye Kütüphanesi, Lâleli, nr. 1556 64 2.3. Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Bayezid, nr. 8011 65 2.4. Hindistan Bankipûr Hudâbahş Kütüphanesi, nr. 2789/16 66 Tahkikte Takip Edilen Yöntem 67 Kaynakça 69
Önsöz Cenâb-ı Hakk ın varlığı ve sıfatları ile Hz. Peygamber in tebliğ ettiği din, tarihî seyir içerisinde insanların kabiliyetlerine göre farklı şekillerde algılanmış, bu farklı algılanışın neticesi olarak da farklı İslâmî mezhepler ve tarikatlar ortaya çıkmıştır. Fıkıh ve kelâm mezhepleri ehl-i zâhir, sûfîler ise ehl-i bâtın olarak nitelendirilmiştir. Tasavvuf düşüncesinin önderleri, Muhyiddin İbnü l-arabî ile beraber ehl-i bâtın isminin yanı sıra daha ziyade tahkik ehli, vücûd ehli, vahdet-i vücûd ehli, muhakkikler gibi isimlerle anılmaya başlanmıştır. Ekberî geleneğin XVII. asırdaki önemli temsilcilerinden Abdülganî en-nablusî Îzâhu l-maksûd min ma nâ vahdeti l-vücûd adlı eserinin girişinde İbnü l-arabî, İbnü l-fârız, İbn Seb în, Abdülkerîm el-cîlî ve Afîfüddin et-tilimsânî den vahdet-i vücut anlayışının imamları olarak bahseder ve ilginç bir şekilde Konevî nin ismini bu isimler arasında zikretmez. Şairliği ile öne çıkmakla birlikte Tilimsânî, Nifferî nin düşüncelerini merkeze alarak telif ettiği Şerhu l-fâtiha ve Meâni l-esmâi l-ilâhiyye adlı eserleri ve Nifferî nin el-mevâkıf ına, Herevî nin Menâzil ine, Muhyiddin İbnü l-arabî nin Fusûs una, İbnü l-fârız ın et-tâiyye sine ve İbn Sînâ nın Ayniyye sine yazdığı şerhleri ile tasavvuf tarihinin seçkin sûfî müelliflerindendir. Tilimsânî nin eserlerinde merkezî rol oynayan sûfînin İbnü l-arabî den ziyade Nifferî olması ve a yân-ı sâbite başta olmak üzere birçok
10 MEÂNİ l-esmâi l-ilâhiyye meselede tavrının Tilimsânî nin tabiriyle sûfî-hakîm İbnü l-arabî ve hakîm-sûfî Konevî den farklılaşması onu Konevî nin talebeleri Fergānî, Cendî, Kâşânî gibi çağdaşı Ekberî sûfî müelliflerden kısmen farklı bir yere koymamızı gerektirir. Yine Tilimsânî nin Meâni l-esmâi l-ilâhiyye si de Kuşeyrî, Gazzâlî, İbn Berrecân, İbnü l-arabî ve Konevî nin esmâ-i hüsnâ şerhlerinden Allah ve rahmân isimlerine dayalı olarak kurulmuş ilâhî isimler nazariyesiyle büyük ölçüde farklılaşmaktadır. Tilimsânî nin iki önemli eseri; Şerhu l-fâtiha ve Meâni l-esmâi l-ilâhiyye, şimdiye kadar tahkik edilmediği ve içerikleri incelenmediği gibi eserlerinin de tam listesi çıkarılmamış ve yolculukları, hocaları, bilhassa düşünceleri hakkında detaylı çalışma yapılmamıştı. Prof.Dr. Mustafa Kara danışmanlığında tarafımızdan yapılan Afifüddin Tilimsânî nin İlâhî İsimler Nazariyesi ve Meâni l-esmâi l-ilâhiyye Adlı Eserinin Tahkiki isimli doktora çalışmasının inceleme (dirase) kısmının hulâsasını ve Tilimsânî nin Meâni l-esmâi l-ilâhiyye isimli eserinin tahkikini yayımlamakla Tilimsânî çalışmalarına katkıda bulunmayı Cenâb-ı Mevlâ dan niyaz ediyoruz. Bu bağlamda danışman hocam Prof.Dr. Mustafa Kara ya, Meâni l-esmâi l-ilâhiyye nin tahkikinde yardımlarını benden hiç esirgemeyen Dr. Mahmud Mısrî ye, yetişmemde katkısı olan Azerbaycan Şeki Hâfızlık Medresesi, İLAM, İSAM ve İSAR a ve bu kurumların hocalarına şükranlarımı arzediyorum. Hüsnü hâtime babında pek kıymetli ve pek muhterem büyüğüm Kasım Yağcıoğlu na şükranlarımı arzediyorum.