BOZKIR KÜLTÜR ÇEVRESİNDE GEYİKLİ TAŞLAR Aslı KAHRAMAN ÇINAR Bozkır olarak tanımlanan saha Tuna Nehri nden Çin Seddi ne kadar çok geniş bir alanı içerisine almaktadır. Bu coğrafyada yaşayan gerek atlı göçebe kavimler gerek yerleşik topluluklar geyik motifini sosyal, siyasi, askeri, dini alanların hepsinde kullanmışlardır. En başından beri Türk tarihine bakıldığı zaman gerek mitolojik unsurlarda gerek arkeolojik çalışmalarda geyik motifine sıkça yer verildiği görülmüştür. Orta Asya ya ait pek çok maddi kültür kalıntısı içerisinde hayvan mücadele sahneleri işlenmiştir. Bu sahnelerde geyik ve ceylanların zarif resimleri, eserleri süsleyen önemli ögeler olmuştur. Geyiğin kutsallığı da bu resimlerde yerini bulmuştur. Özet Anahtar Kelimeler: Bozkır, Geyik, Geyikli Taşlar, Sanat, Motif DEER STONES AROUND STEPPE CULTURE Abstract The field which is called Steppe includes a very large area from Tuna River to Chinese Wall. Both rider nomad and settled comminities who lived in this area used deer figures in all fields of social, political, army and religious. Consedering Turkish history from the earliest days it is seen that the deer motives were often given roles in both arkeological studies and mythological elements. Animal fight scenes were processed in a whole of material cultural ruins of Middle Asia. In these scenes elegant figures of the deers and gazelles were important elements garnishing workings. The holiness of the deer has located in these motives. Keywords: Steppe, Deer, Deer Stone, Art, Motive Giriş İnsanoğlu bir topluluk olarak birlikte yaşamayı öğrenmeye başladığından beri birlikte yaşadığı toplumun bir parçası olduğunu göstermek istemiştir. Bunun için topluma ait değerler, kutsallar ve toplumca saygı unsuru olan nesne, hayvan, resim, işaret ve armaları somutlaştırmıştır. Bu somut figürleri kimi zaman eşyalar üzerinde koruyucu bir ruh olarak çizerken kimi zaman da vücudunda dövme olarak taşımıştır (Ayyılmaz, 2015:41) Bozkır kültür çevresindeki sanat anlayışına ve toplumların sanat algısına bakıldığında, insanlar çevrelerinde bulunan, faydalandıkları nesnelere, özellikle savaş araçları üzerine, kutsiyet atfettikleri hayvanların figürlerini işleyerek kutsal ruhun savaşlarda yardım edeceğine inanmışlardır. Bozkırda açılan kurganlara bakıldığında geyik tasvirlerine sıklıkla rastlanmaktadır. Metal levhalar, halı ve keçeler üzerine geyik resimleri işlenmiştir (Durmuş, 2007a: 53). Birçok farklı nesne ve eşya üzerine geyik ve başka hayvanların figürlerini işleyen Türk halkları hayvanı sembol olarak kullanmakla kalmamış onu çizdiği resimlerin merkezine alarak zamanla kendilerine özgü bir tarzı olacak olan sanatta hayvan üslubu gibi bir üslubun doğmasına sebep olmuştur. Hayvan üslubu dokuma, keçe, halı, kılıç, mızrak, bıçak, eyer, at koşumu, maşrapa gibi birçok eşya üzerine yansıtılmıştır (Mandaloğlu, 2013: 389). Yrd. Doç. Dr. Bozok Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi. 76
Bozkır Arkeolojisinde Geyikli Taşlar Geyikli taşlar geniş Bozkır coğrafyasında dağınık halde görülebilen üzerinde çeşitli havyan tasvirleri bulunan kaya ve taşlardır. Bunlar genellikle doğal kayalardır. Göktürklerde avlanarak kurban edilen geyik hükümdarlık/beylik sembollerinden birisidir (Esin, 1978:103; Çoruhlu, 2002a:142). Esin; Kültigin Yazıtı nın doğu yüzündeki kağan damgasında görülen dağ keçisinin sığın (geyik) olduğunu belirtmiştir. Bu damga ayrıca bey kut unu da simgelemektedir (Esin,1978:10; Çoruhlu,1999:160). İyi çizilmiş bir geyik figürü Avrasya erken göçebe kültüründen gelen figürlerden en dikkat çekici olanlarındandır. Görülenlerin en güzellerinde geyik zarif, şık ve güçlüdür. Araştırmacılar geyikli taşları, figür üzerindeki uygulama ve taşın bulunduğu bölgeye göre dört sınıfa ayırmaktadırlar. Birinci tür klasik geyikli taşlar Moğollar ve Transbaykal ile bağlantılıdır. İkinci tür geyikli taşlar Tuva nın Sayan Dağları ile bağlantılıdır. Üçüncü tür geyikli taşlar Altay bölgesi ile bağlantılı ve hayvan görüntülerinden yoksun olanlar olup dördüncü tür geyikli taşlar ise Asya nın batı ucunda bulunan erken göçebe dünyasına ait, fakat tek(yalnız) geyik figürü olduğu söylenen yerde hayatta kalan tek taştır (Jacobson, 2001:31) Geyikli taşlar bozkırda ulaşım sistemi, yol ağı ve şehir haritası görevi görmektedir. Her taşın üzerinde bir geyik resmi bulunmaktadır. Bu taşlar yolcular için bir harita görevi görmekteydi. Sağa gidersen, saraya çıkarsın; sola gidersen, bir şey bulamazsın gibi üzerinde gidilen yolun nereye varacağı da yazılmaktaydı. Yazılar Run alfabesi ile yazılmış olduğundan sadece alfabeyi bilenlerin okuyabileceği cümlelerden oluşmaktadır (Adji,2002: 147). Eski Türk boy ve toplulukları, kutsal saydıkları dağlara, tepelere, kayalıklara, akarsu kenarlarına, vadilere, geçitlere, resimler, semboller, armalar ve damgalar çizmiş zamanla dikili taşlar üzerine de yapma gereği duymuştur. Bir kısmını aynen bir kısmını da bir üslup üzere çizerek adlarına bugün geyikli taş, tamgalı taş, sın taş, sığın taş, attan adı verilen eserleri meydana getirmişlerdir (Fitzhurg, 2005: 38; Ayyılmaz, 2015: 41). Dini temalar içeren, etnik ve kültürel kimliğin sembolü olan damgaların ifade ettikleri mistik duygu ve düşünceleri, mensubiyet ve bağlılık ifadelerini dağlardan, tepelerden, kayalıklardan, düzlüklere, ovalara, mezarlara, kurganlara taşıyan bu dikili taşlara Bozkır coğrafyasının birçok bölgesinde rastlanmaktadır. Eski Türk boy ve topluluklarında dikili, tasvirli ve damgalı taşların genelde mezar taşları, sınır taşları, yol gösterme taşları, nişan taşları, at bağlama taşları olarak yapıldıkları bilinmektedir (Ayyılmaz, 2015:41) Eski Türk boy ve toplulukları tarafından farklı dönemlerde vücuda getirilen bu eserlerin büyük bölümü açık alanlarda sergilenirken; bir kısmı da müzelere taşınmıştır. Müzelere taşınan dikili taşlar arasında Saka Dönemi nde yapıldıkları bilinen geyikli taşlar önemlidir. Bu taşların yapım teknikleri, içerikleri, ifade ettikleri anlamlar açısından birbirleriyle benzerlik göstermektedir (Ayyılmaz, 2015: 41). Sibirya, Moğolistan ve Altay bölgelerinde çeşitli örneklerine rastlanan geyikli taşlar, tunç devri ve Hun devleti döneminde dikilmiştir. Başları geyik, koç veya kartal başlarından yapılan taşlar üzerinde geyikler, başka hayvanlar veya ruh tasvirlerine yer verilmiştir. Dikilitaşların kökenleri menhirlerdir (Fitzhurg, 2005: 8; Çoruhlu, Y. 2002:115) Geyikli taşlar Proto-Türk ve Hun devrinde varlıkları bilinen taşlardır. Hayvan ata/ana figürü yerini insan ataya bırakır böylece geyikli taşlardaki ruh ve hayvan figürleri ikinci planda kalır. Bundan sonra insan /ata unsurları ön plana çıkar (Çoruhlu, 2007:200-201). Bazı araştırmacılar Orta Asya coğrafyasında M.Ö. I. bin yıldan beri süre gelen insan tasvirli geyikli taş geleneğini Göktürk dönemi balbal geleneğinin öncüsü olduğu kabul etmektedir (İskenderzade, 2010:258). Eskiden Karasuk kültürüne ait olduğu sanılan fakat zamanla Okunev kültürünün bir parçası olduğu anlaşılan üzeri geyik tasvirleri ile süslü geyikli taşlar, Okunev kültürünün en özgün parçalarındandır. Okunev kültürüne ait bazı taşlar üzerinde kuyruklu, boyuzlu, taçlı kurt veya kartal başlı- hayvan figürleri bulunmaktadır. Bu figürlerin biçim değiştirmiş bir şamana ait olduğu 77
düşünülmektedir (Çoruhlu, 2007: 36). Altay-Sayan daki geyikli taş dikme geleneği M.Ö VI. yy dolaylarında ortadan kalkmıştır (Marsadolov, 2002: 531). Orhun bölgesindeki mezar çevresine yaptırılan balbal geleneği, tarih öncesi çağlardan beri Avrasya da uygulanan bir gelenek olan, erken dönem göçerlerinin geyik taşları nda aranabilir. Orhun bölgesindeki balballar üzerinde gösterişli dekorasyonlar görülmektedir. Bunlar esas olarak değişik otlaklarda bulunduğu tasvir edilen erkek geyikler içermekte ve vücuda dövme uygulamasının ilk örneklerini sergilemektedir. Bu yüzden bu dekorasyonların Avrasya hayvan stili nin ilk aşamalarından biri olduğu düşünülmektedir (Muzio, 2003:209) H.Parzinger in eserinde Tanrı dağlarında bulunan geyikli taşların İskitlere (Saka) ait olduğunu iddia edilmektedir. Çüy vadisi ile Issık Göl havzasında da birkaç geyikli taş bulunmuştur. Kırgızistan da da basit ve süslemeli olmak üzere iki tür geyikli taşlar mevcuttur. Kırgızistan da, Altay, Tuva ve Kuzey-Batı Moğolistan da bulunan geyikli taşlara özgü geyik tasvirleri bulunmaktadır (Parzinger, 2012: 35; Tabaldiev,2006:99-100). Burana daki geyikli taş, bir kült anıtının yaklaşık 1500 yıl sonra eski Türkler tarafından insan tasvirli bir taş şeklinde tekrar kullanıldığının tek örneğidir (Tabaldiev,2006:101). 2001 yılında doğu Türkistan topraklarında, Şiber-kül mevkiinde bir Japon araştırmacı Tei Hatakeyama da birkaç geyikli taş bulmuştur. Bunların arasında, Tanrı dağlarında bulunan tasvirlere benzeyen figürlere rastlanmıştır (Tabaldiev, 2006:102). S.Y.Bayçoray, Urup nehri kollarından Sutul deresindeki kayalar üzerinde 75 adet resim bulmuştur. Bu resimler içlerinde geyik, kurt ve kartalın da olduğu farklı türde hayvan figürleri, savaş aletleri, geometrik desenler ve runik yazılardan oluşmaktadır (Laypanov,-Miziyev, 2010:83). Saka dönemine ait kaya üstü resimlerde kurban verilen hayvanların geçişi, kutsal geyik, savaş sahneleri gibi çeşitli olaylar işlenmiştir (Bokovenko, 2002:520). Altay bölgesi, Tuva, Baykal gölü, Ural nehri çevresi, Kırgızistan Kazakistan ve Moğolistan geyikli taşlara en sık rastlanan bölgelerdir. Bunlar üzerinde çok sayıda geyik figürü olan taşlardır. Göktürk dönemi geyikli taşlarının büyük kısmı üzerinde sadece canlı figürlerin olduğu taşlardır. Az bir kısmında ise insan figürlerine rastlanır. Bu taşlar, yatay kesitte yuvarlak veya dörtgen biçime sahiptir. Bunların üzerindeki insan yüzü tasvirlerine arkaya doğru çapraz şekilde kesilmiş üst kısımlarında rastlanmaktadır. Geyikli taşların boyu 3-5 m. arasında değişmekte olup ortalama kalınlığı ise 50-60 cm. dir. Bu taşların boş kalan alanları hayvan tasvirleri ile işlenmiştir. Geyik, at, yabani domuz bu figürler arasındadır. Pazırık kurgandan çıkarılan cesetlerdeki dövmelere bakılırsa geyikli taşlar üzerindeki canlı tasvirleri ölen alplerin vücutlarındaki dövmeler şeklinde yorumlamak mümkündür. Bu taşların sembolik anlamları konusunda yorum yapılırken dikiliş biçimleri ve bulundukları alanlar gözden geçirilmiştir. Yapılan saha araştırmalarında taşların sadece kurgan ve mezar çevresinde değil hiçbir gömünün olmadığı açık alanlarda da dikildiği fark edilmiştir. Bazı taşlar tek iken bazıları bir sıra halinde dizilmiştir. Yapılan incelemeler Göktürk dönemi geyikli taşlarının mezar alanlarından ziyade çok özel merasim ve ayin merkezlerine dikildiği tespit edilmiştir (Parzinger, 2012:36; İskenderzade, 2010: 257). Hun imparatorluğuna ait olduğu sanılan ve kökeninin menhirlere dayandığı tahmin edilen eserlerin başları geyik, koç veya kartal başı, üstleri ise geyik veya başka hayvan tasvirleri ile işlenmiştir. Sibirya, Moğolistan ve Altaylarda çok farklı geyikli taş örnekleri görülür. Bir Türk sanatı özelliği taşıyan kaya resimlerinde Proto-Türk, Hun ve Göktürk dönemlerine büyük bir değişikliğin olmadığı örnekler genel olarak av kültürü, havyan mücadele sahneleri üzerine kurgulanmıştır (Çoruhlu, 2007: 24-25-28-29-51-53-107-146). Sibirya ve Moğolistan bozkırlarında heykel yapma geleneği Okunev ve Saka kültüründeki heykellere benzetilmektedir. Saka dönemi geyik taşlarının hepsinde silahların üzerinde insanı temsil eden kemer detayı bulunur. Aslında silahların sivri ucu genellikle doğuyu işaret eden, üzeri zengin geyik motifleriyle süslü mezar taşlarıdır. Bu taşlar zamanla tamamen balballara dönüşecektir (Güneri, 2001:27). İskit Sibirya kültürlerinin ilk dönemlerine ait savaşçı mezarları yanında veya üzerinde kazınan erkek geyik figürlerini Grjaznow önce arkaik olarak taş sütun etrafına sarılan yazılar olarak düşündü. Fakat taşlar iki geniş ve iki dar kenarlı geniş levhalardan yapılan sütunlardı. Taşların 78
erafının sarılı olması ilk örneğin nasıl yapıldığını göstermesi bakımından önem taşır. Bu taşlar için Grjaznov şunları söylemektedir: "Tahminlerim doğruysa, heykeller bizim geyikli taşlar olarak adlandırdığımız eski göçebelere ait kaya üzeri heykelleridir (Jettmar, K. (1992:3). Bu taşların en iyi bilinenleri Moğollar ait olan ve geç bronz, erken demir çağına dayanan geyik motifleri, sıklıkla Yüksek Tsagaan Göl bölgesinde görülür. Yüksek Tsagaan Göl vadisi ve onun yakınlarındaki ormanlar ve yüksek dağlar geyik, ayı, vahşi koyun ve dağ keçilerine ideal bir yaşam sağlar. Bölgenin iklimi insan yaşamına uygun değildir (Jacobson, 2008:224). Bu bölgede görülen hayvan motifleri doğa koşulları ile birlikte düşünüldüğünde insanların burada yaşamış olması ve kendilerinden bir iz bırakarak resimler yapması doğa ile mücadele etmede üstün bir yeteneğe sahip oldukları görülmektedir. Geyikli taşların iki tanesi, Tsagaan Sala nın kuzeyinde bulunur ve çok iyi tasarlanmış etkileyici görünümleri vardır (Jacobson, 2015:174). Bu taş üzerindeki geyiğin özelliği geriye doğru eğimli duran yay görünümlü boynuzlarının özel görünümüdür. Geyiğin boynuzları bir yay olarak düşünülmüş ve geriye doğru geyiğin sırtıyla birleştirilerek çizilmiştir. Bu çizim bize Moğol dönemi geç bronz ve erken demir sanatını yansıtmaktadır (Jacobson, 2008: 207). Ordos ilinde, ayakta duran geyik ve dağ keçisi heykelleri yapılmakta ve bunlar bazen bayrak direğinin tepesine dikilmekte idi (Esin, 2002:511; Esin,1978: 37). Cahr-Chat da bulunan kaya resimleri üzerinde yırtıcı hayvanlar, at, geyik ve dağ keçisi gibi hayvan tasvirleri yer almaktadır (Çoruhlu, 2007: 178-179-180-184-185). İskitler devrine ait kayalar üzerinde totem durumunda geyik tasvirlerine rastlanmıştır. Boynuzlu geyik figürlerinin üzerinde güneş ışıklarını andıran halkalar resmedilmiştir. Bu figürlerin köklerinin bronz çağı ve erken demir çağındaki Sibirya orman kabileleri kültürüne ait olan kozmogonik geyik tiği-güneş inancından geldiği tahmin edilmektedir. Altay kaya resimlerinde, ağacı andıran geyik ve başının üstünde boynuz taşıyan insan figürü İskitlere ait önemli iki figürdür. İskit efsanelerinde rastlanan gök, yer ve yeraltı unsurlarına atıf ve hayat ağacı motifiyle karşılaştırma yapılabilir (Laypanov-Kazi, 2010: 80). En eski Türk yazıtları olarak bilinen Orhun Abideleri üzerinde, Kültigin Yazıtı nın doğu yüzündeki keçi figürünü Esin; sıgun (geyik) olarak tespit etmiştir. Bu sembol kağan damgası olmakla birlikte bey kut unun da sembolü olarak kullanılmaktadır. Göktürk devrinde geyiğin avlanarak kurban edilmesi onun hükümdarlıkla ilgili bir yönü olduğunu göstermektedir (Çoruhlu, 1999:160). Tonyukuk külliyesine benzer bir yapı Aşat (Aschat) lahitidir. Bu lahit üzerinde geyik boynuzu olarak adlandırılan boynuz şekline benzeyen bordürün çevrelediği kare ve üçgenlerden oluşan basit bir bezeme bulunmaktadır (Çoruhlu, 2007:170). Göktürk döneminde insan tasvirli heykel yapma geleneğinin önceki dönemlere göre daha gelişmiş bir hal aldığı görülür. Özellikle anma törenleri için kurulan mabetlerin vazgeçilmez ögesidir. Bu döneme ait olan insan tasvirli dikili taş ve heykeller, geyikli taşlar, Taştık kültürü taş anıtları ve Göktürk balbalları vardır (İskenderzade, 2010: 256). Üzerinde bengü kaya kelimelerinin de yazılı olduğu kayalar üzerinde hayvan mücadele sahneleri bulunmaktadır. Bu sahneler Yenisey-Kırgız bölgesinin hayvanlar âlemini tasvir etmektedir. Birçok hayvanın resmedildiği bu tabloda ren geyiklerine de yer verilmektedir (Ögel,2003:217). Başadır Kurgan da bulunan erkek lahdinin kapağında dört kaplan, iki erkek domuz, iki dişi boynuzsuz geyik ve üç erkek keçi tasviri bulunmaktadır. Defin odasında ise bazı kişisel eşyaların yanı sıra çadır direği, geyik ve koyun kemikleri, tabak içinde etler, pişmiş toprak kaplar da bulunmuştur (Çoruhlu, 2007: 98; Baykuzu, 2012:202). Uyuk Arkan dikilitaşının iki yüzünde geyikgillerden üç tanesi büyük, yirmi bir hayvan resmi yer almaktadır. Ulu Kem kıyılarında bir başka kaya üzerinde geyikgillerden çok güzel resimler ve bazı geometrik motifler işlenmiştir. Uyuk Turan dikilitaşının yine bir yüzünde yedi büyük geyikgil, bir at ve belirsiz küçük hayvanlar resmedilmiştir (Roux, 2000: 101). Geyik figürünün bir sanat ögesi, olarak kullanımına baktığımız zaman bozkır için günlük kullanımda bir hayvan, bir eşya olarak çok işlev görmüştür kutsal olduğuna, bereket getirdiğine inanılmasına bağlı olarak birçok eşya üzerinde bir desen olarak görülmektedir. 79
Sonuç CAPPADOCIA JOURNAL OF HISTORY AND SOCIAL SCIENCES Geyik bir günlük yaşam unsuru, motif, av aracı, ev eşyası, dini bir sembol olarak Bozkır kültürüne sahip kavimlerin hayatında yer bulmuştur. İlginçtir ki Bozkır olarak genellediğimiz topraklar, Tuna nehrinden Çin seddine kadar uzanan inanılmaz geniş bir arazi ve yaşam alanı olarak karşımıza çıkar. Belki onlarca Türk topluluğunu bu saha içerisinde görmekteyiz. Bu geniş coğrafya da taşlar üzerinde sıklıkla geyik figürüne rastlanmaktadır. Geyikli taşlar Bozkır coğrafyasında özel bir öneme sahiptir. Geniş Bozkır sahasında birçok küçük veya büyük bir geyikli taş görmek mümkündür. Kendisine has bir üslupla gelişen bozkır hayvan sanatı neredeyse tüm kurganlarda ve farklı malzemelerdeki eşyalar üzerinde benzer dini ve sanatsal algıyla resmedilmiştir. Geyik ise bu üslupta önemli bir yere sahip olmuştur. Geyikli taşlar üzerine işlenen bazen tek bir geyik figürü bazen mücadele sahnelerinin bir parçası olan geyik figürü geyikli taşların zengin bir motif yelpazesi çizmesine katkı sağlamıştır. Kaynakça Adji, Murat. (2002). Kıpçaklar (Türklerin ve büyük bozkırın kadim tarihi) (1. Baskı), Ankara:Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları. Aytaş, Gıyasettin. (1999). Türk Kültür ve Edebiyatında Geyik Motifi, Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, (12), 1-16. Ayyılmaz, Cengiz. (2015). İpek Yolu Kavşağının Ölümsüzlük Eserleri (1. Baskı), Cem Veb Ofset, Ankara Baykuzu, Tilla Deniz. (2012). Asya Hun İmparatorluğu (1.Baskı), Konya: Kömen Yayınları. Bokonevko, N. (2002). Tagar Kültürü, Türkler I, Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları. Çoruhlu, Yaşar. (1999). Türk Mitolojisinin ABC si (1.Baskı), İstanbul: Kabalcı Yayınevi. Çoruhlu, Yaşar. (2002 a). Türk Mitolojisinin Anahatları (1.Baskı), İstanbul: Kabalcı Yayınevi. Çoruhlu, Yaşar. (2002 b). Hun Sanatı, Türkler 4, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 81-124. Çoruhlu, Yaşar. (2007). Erken Devir Türk Sanatı (2.Baskı), İstanbul: Kabalcı Yayınevi. Durmuş, İlhami. (2007 a). Arkeolojik Kalıntı, Buluntu ve Yazılı Belgelere Göre Köl Tigin Bilge Kağan Anıtlıkları ve Bu Anıtlıklardaki Türk Kültür Unsurları, Gazi Türkiyat, 1, Ankara, 35-58 Durmuş, İlhami. (2007 b). Bilge Kağan, Köl Tigin Anıtlıklarının Kalıntı Buluntuları ve Türk Kültür Tarihi Açsısından Değerlendirilmesi, 38. İCANAS Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi TOBB ETÜ Üniversitesi, Ankara, 1191-1216. Esin, Emel. (1978). İslamiyet ten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslam a Giriş, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası. Esin, Emel. (2002). İç Asya da Milattan Önceki Bin Yılda Türklerin Atalarına Atfedilen Kültürler, Türkler I,Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları. Fitzhurg, William. (2005). The deer stone project anthropolgical studies in Mongolia 2004. Güneri, A. Semih. (2001). OTAK (Orta Asya da Türk Kültürünün Arkeolojik Kaynakları Projesi 2001-2002 yılı Güney Sibirya ve Moğolistan çalışmaları), Anadolu-Avrasya Enstitüsü, İstanbul. İskenderzade, L. Avşar. (2010). Göktürk dönemi insan figürlü taş anıtlar, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler enstitüsü Dergisi, (24), Konya, 255-269. Jacobson, Ester. (2001). CuItural riddles: stylized deer and deer stones of the Mongolian Altai, Bulletin of 80
the Asia Institute, 15. CAPPADOCIA JOURNAL OF HISTORY AND SOCIAL SCIENCES Jacobson, Ester. (2008). The emergence of cultures of mobility in the Altai Mountains of Mongolia, The Archeology of Mobilitiy, Los Angeles. Jacobson, Ester. (2015). Rock art research in Mongolia 2005-2009, Rock Art Studies News of the Worlds IV. Jettmar, Karl. (1992). Body-painting and the roots of the Scytho-Siberian animal style, the archaeology of the steppes methods and strategies, Papers from the International Symposium held in Neapel, 3-15. Laypanov, K. and Miziyev, İ. (2010). Türk Halklarının Kökeni (1. Baskı), İstanbul: Selenge Yayınları. Mandaloğlu, Mehmet. (2013). Türk Mitolojisinden Anadolu ya Taşınan Kültür: Geyik Motifi, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6 (27), 383-391. Marsadolov, L. (2002). Milattan Önce IX.-VII. Yüzyıllarda Sayan-Altay Göçebeleri, Türkler I, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 526-532 Muzio, C. L. (2003). Erken Dönem Türklerinde Defin İşlemleri, Türkler III, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. Ögel, Bahaeddin. (2003 a). Türk Kültür Tarihi 1 (4.Baskı), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Ögel, Bahaeddin. (2003 b). Türk Kültür Tarihi 2 (4.Baskı), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Parzinger, Herman. (2012). Die skythen (1.Baskı), Berlin. Roux, J. Paul. (2000). Orta Asya da Kutsal Bitkiler Ve Hayvanlar (1.Baskı), İstanbul: Kabalcı Yayınevi. Tabaldiev, Kubatbek. (2006). Orta Asya dan Anadolu ya Türk sanatı ve kültürü, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. 81