Türk Eğitim Tarihi. 3. İç Asya Müslüman Türkleri Karahanlılar. Yrd. Doç. Dr.

Türk Eğitim Tarihi 3. İç Asya Müslüman Türkleri Karahanlılar Yrd. Doç. Dr. Ali GURBETOĞLU www.agurbetoglu.com agurbetoglu@hotmail.com

3. İç Asya Müslüman Türkleri Karahanlılar Dönemin Eğitiminin Genel Özellikleri Karahanlılar da Eğitim ve Medrese Medreseye Yüklenen Görevler Vakıf Yoluyla Kurulan Bir Medrese Örneği Farabi nin (870-950) Eğitim Tarihindeki Yeri İbn-i Sina nın (990-1032) Eğitim Tarihindeki Yeri Yusuf Hashacip in (1018-1069) Eğitim Tarihindeki Yeri Kaşgarlı Mahmut un Eğitim Tarihindeki Yeri Ahmet Yesevi nin (1103 1166) Eğitim Tarihinde Önemi Edip Ahmet (12.yy) Kimdir, Eğitim Tarihindeki Yeri 6.10.2018 Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Eğitim Fakültesi 2

İç Asya Müslüman Türkleri Karahanlılar 840 da Uygur devletinin yıkılmasıyla Uygur ve başka topluluklar tarafından kuruldu. 930 da Abdülkerim Saltuk Buğra Han döneminde Müslüman oldular. Karahanlıların eğitiminin genel özellikleri nelerdir? Yerleşik hayatta geçmelerinin eğitimsel önemi nedir? Kurdukları eğitim kurumlarının adı nedir? Yetiştirdikleri önemli bilim ve eğitim insanları kimlerdir? 6.10.2018 Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Eğitim Fakültesi 3

6.10.2018 Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Eğitim Fakültesi 4

Eğitim bilimine ilişkin ilk bilgiler, eğitim tarihimizde hangi döneme ait? Medreselerin ortaya çıkışı ne zaman nasıl olmuştur? Karahanlılar medreseleri nerelere yaymıştır? Karahanlılar da bilim ve kültür merkezleri nelerdir? Hükümdarların bilgiyi sevmesi bilimin gelişimine nasıl etki etti? Hükümdarların medreseleri yaygınlaştırma sebepleri neler olabilir? 6.10.2018 Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Eğitim Fakültesi 5

Dönemin Eğitiminin Genel Özellikleri Müslüman olmaları ve yerleşik hayata geçmeleri eğitimlerini etkilenmştir. Hükümdarlar ve devlet adamları eğitime ve bilimin gelişmesine önem vermişlerdir Karahanlı dönemine ait Kalyan Minaresi, Buhara Medreseler kurulup geliştirilmiş, ülkenin her yanına yaygınlaştırılmıştır Semerkant, Buhara, Taşkent, Kaşgar, Balasagun gibi kentler bilim merkezi haline getirilmiştir Farabi, İbni Sina, Biruni gibi dünya eğitim tarihinde yer tutan bilim adamları yetişmiştir Eğitim tarihimizde ilk olarak eğitim bilimine ilişkin görüşler, Farabi, İbni Sina gibi düşünürler tarafından ileri sürülmüştür. 6.10.2018 Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Eğitim Fakültesi 6

Karahanlılar da Eğitim ve Medrese Medresenin doğuşu, İslam medeniyetinde eğitimin camilerden taşması sonucu oluşmuştur. Karahanlı hükümdarlarının eğitim ve bilime önem vermeleri, Semerkant, Buhara, Taşkent, Balasagun, Kaşgar, Yarkent gibi şehirlerin ilim merkezi olmasını sağladı. Bilime önem verilmesiyle toplumun bilgi düzeyi yükselmiştir. Medreselerde dini bilimlerle beraber pozitif bilimler de okutulmuştur. Eğitimde deneye, gözleme önem verilmiş, bilimde gerekli ilke ve yöntemler ortaya konmuştur. Hükümdarların bilim severliği, ülkede bilimin gelişmesi, bilim adamlarının çoğalmasını sağlamıştır. 6.10.2018 Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Eğitim Fakültesi 7

Medreseye Yüklenen Görevler İslam'ın doğru anlaşılması ve yaşanmasında öncülük etmek Ortaya çıkacak sorunlarda İslam prensipleriyle çelişmeyen çözümler üretmek Yeni Müslüman olan topluluklara İslam ı öğretmek, Eski inançların olumsuz olanlarını toplumdan temizlemek, Şii yayılmacılığına karşı Sünni İslam anlayışını desteklemek 6.10.2018 Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Eğitim Fakültesi 9

Vakıf Yoluyla Kurulan Bir Medrese Örneği Batı Karahanlı hükümdarı Buğra Kara Han Ebu İshak İbrahim tarafından 1065-1066 yıllarında yaptırılan medresenin kitabesinde yer alan hadiste; İnsan ölünce amelleri sona erer. Ancak üç şey istisna; Çifte Medrese'nin kitabesi (Kayseri) Sadaka-i Cariye (Yol, okul, köprü, çeşme vb.), Faydalı İlim, Hayırlı Evlat. Bu üç unsurun medrese ile sağlandığına inandığını söyleyen hükümdar, medreseyi bu amaçla yaptırdığını söyler. 6.10.2018 Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Eğitim Fakültesi 10

Medresenin Vakfiyesinin İçeriği Medresede bilim ve din adamları için bir toplantı yeri olacak Öğrenci ve öğreticiler için odalar bulunacak Camisi, çalışma odaları, kütüphanesi olacak Halk için Kur an okuma salonu, avlusu, bahçesi bulunacak Halkın genel eğitimi için bir hoca ve bu hoca için uygun mekan bulunacak Öğrenciler ve halk için şifahanesi bulunacak 6.10.2018 Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Eğitim Fakültesi 12

Medresenin Maaş Harcamaları Medresenin Fakih denilen Hanefi müderrisine 300 dirhem maaş Öğrencilerin tamamına toplam 1500 dirhem maaş, Her bir öğrenciye verilecek para 30 dirhemi geçmeyecek Öğrenci maaşlarını dağıtan görevliye 50 dirhem Kur an öğreten öğretmene 100 dirhem Medresenin iki hizmetlisinden her birine 50 dirhem Kütüphane görevlisi ve bekçiye 50şer dirhem 6.10.2018 Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Eğitim Fakültesi 13

Medresenin Diğer Gider ve Harcamaları Medrese, cami, öğrenci odaları vb. aydınlatması için yıllık 700 dirhem, Ramazanın son geceleri (buhur, şamdan, tütsü vb.) için 50 dirhem, Yazın medrese suyu için alınacak buz için 400 dirhem, Ramazan geceleri fakirlere verilecek yemek için 3350 dirhem, Kurban bayramlarında, eti fakirlere dağıtılmak üzere alınacak kurbanlar için 1000 dirhem, Aşure günü 50 yoksulu giydirmek ve o gece medresede verilecek yemek için 1000 dirhem, Not: bu dönemde, 47 dirhem 1 Miskal saf altına eşdeğer olduğu, değerlerde değişim olması durumunda bu oranın korunması istenmiştir. (1 miskal, 4.8 gram) 6.10.2018 Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Eğitim Fakültesi 14

Farabi nin (870-950) Eğitim Tarihindeki Yeri Aristo dan sonra felsefenin ikinci öğretmeni olarak bilinir. Felsefe ve tıp alanlarında büyük bir üne sahiptir. Felsefe ve çeşitli bilim dallarında 100 den fazla eser vermiştir. Türk eğitim tarihinde eğitim bilimine ilişkin ilk bilimsel tespitler Farabi ye aittir. Devlet yönetimine ilişkin görüşlerini "El Medinetü l Fadıla" adlı eserinde işlemiştir. 6.10.2018 Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Eğitim Fakültesi 15

Farabi nin Eğitimsel Görüşleri Ona Göre; Eğitim mutluluğu sağlar, bireyi topluma yararlı hale getirir. Aile reisi, öğretmen, devlet başkanı eğitimcidirler. Öğretim ve eğitim kavramları birbirinden farklıdır. Öğretim: milletlerde, şehirlerde nazari erdemleri var etmektir. Eğitim: milletlerde ahlaki erdemleri ve iş sanatlarını var etmektir. Öğretimde kolaydan zora, bir şeyi öğretip diğerine geçmeyi önerir. Öğretimde mantık ve felsefeyi önemli görür. Çocuklara sorumluluk bilinci ve karar yeteneği kazandırılmasını ister. Öğrencinin öğrenme isteğinin canlı tutulmasını önemser. Disiplinde çok katı veya gevşek olmamalı gerekirse zora başvurmalı. Bilimsel araştırmanın kendi başına yöntemleri olduğunu söyler. Gerçeği bulmasında tek yönteme bağlı kalmak gerçeğe ulaşmayı zorlaştırır. 6.10.2018 Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Eğitim Fakültesi 16

İbn-i Sina nın (990-1032) Eğitim Tarihindeki Yeri Tabip olduğu kadar önemli bir eğitimci ve filozoftur. Eğitimsel görüşleriyle Batıyı etkilediği bilinmektedir. Felsefe, tıp ve çeşitli alanlarda güçlü eserler vermiştir. Farabi den sonra felsefenin üçüncü eğitmenidir. "El Kanun" adlı eseri 19.yy kadar Avrupa da tıp fakültelerinde okutulmuştur. 6.10.2018 Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Eğitim Fakültesi 17

İbn-i Sina nın Eğitimsel Görüşleri Tıp Eğitimi Tıp bilimine ve öğretimine düzen vermiştir. Kanun ve Şifa adlı eserleri yüz yıllarca tüm dünyada okutulmuştur. Telkin yoluyla psikolojik sorunların çözümüne başvurmuş, psikoanalitiği uygulamıştır. 6.10.2018 Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Eğitim Fakültesi 18

Hükümdarların Siyasi Eğitimi Erdemli hayat sürmeli, işretten kaçınmalı. Bilim adamlarından yararlanmalı. 6.10.2018 Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Eğitim Fakültesi 19

Ahlak ve Fazilet Eğitimi Ahlaki faziletten yoksun şöhret ve varlık anlamsızdır. Fazilet, nefse uymamak yalandan kaçınmak iyiliği sevip kötülükten kaçındırmakla olur. 6.10.2018 Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Eğitim Fakültesi 20

Eğitim ve Bilim Eğitim ve bilim iki dünyada da saadet kaynağıdır. Eğitimin amacı, insan yeteneklerini geliştirmek, onu kötülüklerden korumaktır. Eğitim insanın mutluluğu için bir vasıta, bir araçtır. 6.10.2018 Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Eğitim Fakültesi 21

Beden Eğitimi Hastalıklardan korunmak için hijyeni ve beden eğitimini önemser. Hareketin arzulu ve planlı yapılmasının daha etkili ve yararlı olduğunu söyler. Günlük hayatta kendiliğinden yapılan rutin hareketleri yeterli görmez. 6.10.2018 Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Eğitim Fakültesi 22

Çocuk Bakımı ve Sağlığı Çocuğa güzel bir ad konmalı, 2 yıl boyunca günde 3 kez emzirilmeli. Sütanne tutulacaksa, onun sağlıklı, genç ve ahlaklı olmasına dikkat edilmeli. Yazın ılık, kışın çok sıcak olmayan suyla her gün yıkanmalı. Çocuğu hareket ettirmeli, ninni ve musiki söylenmeli. Çocuğa sevgide aşırı gitmemeli, oyun oynamasına fırsat verilmeli. 14 yaşına kadar oyun çocuğun bedeni, zihni, duygusal gelişiminde çok önemlidir. 6.10.2018 Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Eğitim Fakültesi 23

Çocuğun Eğitim ve Öğretimi Sütten kesilen çocuğun, kötü huylar edinmeden eğitimine başlanmalı. Çocuğun ahlaki eğitimi, ona iyi arkadaş sağlama, kötülerden uzaklaşma ile başlar. Hataları baskıyla değil, uygun şekilde düzeltilmeli, dayak en son çaredir. 6 yaşından 14 yaşına kadar mutlaka okutulmalı. Öğretmeni dindar, dürüst, insaflı, temiz, kibar ve öğretim yöntemini bilen biri olmalı. Öğretmen çocuğa ne çok sert ne de çok gevşek olmamalı. İyi aile çocuklarıyla arkadaş olması sağlanmalı. Zengin ve eşrafın çocukları ayrı bir eğitime tabi tutulmamalı. Çocuğa özel hoca tutmak yerine, okula gönderilmeli, çevreden alması gerekenler var. Çocuğa bilimin yararları, cahilliği kötülüğü anlatılmalı. Hareketli oyunlar içeren (top oynama, ip atlama, koşma, güreş) bir beden eğitimi programı Öğretimde çocuğun yetenek, ilgi ve zevkleri dikkate alınmalı. İlgi ve yeteneğine göre bir meslek ve sanata yönlendirilmeli. 6.10.2018 Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Eğitim Fakültesi 24

Eğitim ve Öğretim Türleri: 6 tür eğitimden söz eder: Zihni, Sınai, Tekini, Tedibi, Taklidi, Tembihi Zihni-Teorik Sınai-Araç-gereç Tekini-Tekrar Tedibi- Kıssa ve öğütler Taklidi-Söyleyip yaptığını, söyletip yaptırır Tembihi-Olayların sebep-sonuç ilişkisi 6.10.2018 Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Eğitim Fakültesi 25

Eğitim Bilimi ve Öğretim Yöntemi Eğitim ve öğretmenlik bir uzmanlık işidir ve herkes öğretmen olamaz. Eğitimci önce kendini tanımalı ve ıslah etmelidir. Öğrenciye nazik ve yumuşak davranmalı, gerekirse nasihat vermeli. Ödül ve övgüye yer vermeli, cezaya nadiren başvurulmalı. Cezanın amacının eğitimsel olduğunu bilmeli, öfkeliyken ceza verilmemeli. Kolaydan zora, basitten karmaşığa doğru bir yol izlenmeli. Anlatımlarını örneklerle desteklemeli ve gerekli tekrarları yapmalı. 6.10.2018 Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Eğitim Fakültesi 26

Yusuf Hashacip in (1018-1069) Eğitim Tarihindeki Yeri Kutadgu Bilig adlı (Mutluluk Bilgisi) eseri ile tanınmıştır. Bu eser onu devlet ve toplum felsefesini ve öğütlerini yansıtır. 6.10.2018 Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Eğitim Fakültesi 27

Kutadgu Bilig in Özelliği ve Önemi Türkçe Uygur yazsıyla 6645 beyittir. Eserde devlet yöneticilerine ve halka yönelik öğütler vardır. 6.10.2018 Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Eğitim Fakültesi 28

Kaşgarlı Mahmut un Eğitim Tarihindeki Yeri 1072-74 yıllarında Divan-ı Lügati t Türk ü yazdı. Eser bir lügat olduğu kadar dil öğretim yöntemlerine de yer vermiştir. Bu eserle Türkçenin ilk lügatini yazan ve öğreten olarak ünlendi. 6.10.2018 Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Eğitim Fakültesi 29

Divan-ı Lügati t Türk ün Özelliği ve Önemi Araplara Türkçe öğretmek amacıyla yazılmıştır. Türkçenin Arapçaya olan üstünlüğünü ispata çalışır. Divan aynı zamanda o dönemin Türk inanç ve lehçelerini de içerir. Çocuk bakımı ve eğitimine ilişkin görüşler içerir. Çocuk oyunları hakkında ayrıntılı bilgi içerir. Türkçenin öğretilmesi konusunda çeşitli yöntemlerden söz eder. 6.10.2018 Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Eğitim Fakültesi 30

Ahmet Yesevi nin (1103 1166) Eğitim Tarihinde Önemi Türkler arasında İslam ın yerleşip kökleşmesine çalışmış erenlerdendir. Yesevilik tarikatının kurucusu olarak etkin oldu. Divan-ı Hikmet adlı dini-ahlaki eseri ünlüdür. 6.10.2018 Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Eğitim Fakültesi 31

Edip Ahmet in (12.yy) Eğitim Tarihindeki Yeri İslam ın Türkler arasında kökleşip yaygınlaşmasında etkili oldu. Atabetül Hakayık (Gerçeklerin Eşiği) adlı dini ahlaki eseri ünlüdür. Eserde dini temanın dışında bilim ve öğrenmenin önemi anlatılmıştır. 6.10.2018 Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Eğitim Fakültesi 32

Erdemlerin en büyüğü ilimdir. Farabi Boş kafa şeytanın çalışma odasıdır. Platon 6.10.2018 Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Eğitim Fakültesi 34