T.C. ST MO U VE S TES III. ULUSL SI EY -I VELÎ SEMPOZYUMU E T Prof. Dr. Ali Rafet ÖZKAN E T Y IMCIL I Doç. Dr. Burhan BALTACI Ar. r. Be a A i e D C r. Do. Dr. A o an A DO DU Ar. r. Nuran SARICI 06-0 Ma 0 6 KASTAMONU
Yunus * 1440 önerilerle bildiri neticelenecektir. Sübkî ve Cemâa gibi ulema a Kevâkibîzâdeler, Arabzâdeler ve (ö. 968/1561) nin ilimler tarihi ve tasnifiyle ilgili Arapça biyobibliyografik ve ansiklopedik eseri Miftâhü s-saâde ve misbahü s-siyade fi mevzuati l-ulûm - nin bu konuda âyetleri dört grup içinde mütalaa etmektedir: ren isi gibi içtihad ve istinbat gerektiren - tler girer. 1441 rivayetler, sahabe sözleri, Arab dili ve et-tefsir bi l-muktedâ veya re ydir. 1442 * Doç. Dr.,, yekin@sakarya.edu.tr 1441 Taberî, Muhammed b. Cerir, Câmiu l-beyân, Beyrut 2001, I, 70; Bedrüddîn, el-burhân fî Ulûmi l- Kur ân, Beyrut: 1990, II, 164-166; Suyutî, Celaleddin, el- -Kur an, Beyrut 1996, II, 1212. 1442 el-burhan, II, 292. 611
- nda sebeb-i nüzûl ve nasih ve mensûha ihtiyaç duyar. 1443 öncelikle tefsir i ulûm-i arabiyye, usûl-i kelam, usûl- - elde etmektir. nazm- - istinbat etme gücünü elde etmek ancak bu usûl ile mümkün görülmektedir. Birinci tabaka sahabe- zamanda kurrâya ait tabakat içinde de zik - - sir grubu ise Zeyd. b. Eslem (v.136/754) ve talebeleri Abdurrahman b. Zeyd ve Malik b. Enes (v.179/795) tir ki fukahâ -Hasan el-basrî (v.110/728), Atâ b. Ebî Rabah (v., Atâ b. Ebî Meysere, Muhammed b. Ka b el-kurazî (v.108/726), Katade (v.117/735), Dahhak b. Müzahim (v.105/723) gibi alimlerdir. Tabiîn neslinden sonra (üçüncü tabaka) ise sahabe ve tabiîn sözlerini bir araya getirerek tefsir lir. Bunlar Süfyan b. Uyeyne (v.198/814), Vekî b. el-cerrâh Bu tabaka alimlerinden sonra ise (dördüncü tabaka) müfessirleri ise, Abdürrezzak b. Hemmam (v.211/826), Ali b. Ebî Talha (v.143/760), Mufaddal b. Muhammed er- - 1443 el-burhân, I, 104. 612
lerini hazfederek -Zeccac (v.311/923), Ebu Ali el-farisî (377/987), Ebu Bekir en- -Nahhâs (v.338/950), Mekkî b. Ebî Talib (v.437/1045) ve Ebu l-abbas El-Mehdevî (v.440/1048) gibi alimlerdir. tabiîn ve etbâü t- ta -Zeccâc (v.311/923), Vahidî (v.468/1076), ve Ebu Hayyân (v.745/1344) gibi müfessirler tefsirlerini nahiv - - Kimisi de Fahreddin er- 1444 Tefsir tarihi ve tabakatü l- iyle 1445 Ebussuûd 1446 Yine el-burhan -müfessirîn el- -Kur an isimli eserinin Tabakatü l-müfessirîn isimli eserinin ansiklopedik te el- isimli eserinde Suyutî nin tefsir tarihi 1444 Miftâhü s-saâde ve misbahü s-siyade fi mevzuati l-ulûm, Beyrut 1985, II, 54-80. 1445 el-muharrarü l-vecîz, Beyrut 1422, I, 41. 1446 Ebussuûd Efendi, -akli s-selim, Lübnan 2010, I, 35. 613
-Kur an ve Meâni l- Tabakatü l-müfessirin isimli eserinde yedi ana grup üzere önceki tasnife göre daha rafine ve sistematiktir. Sahabe, Tabiîn ve tebe-i tabiîn i selef senedleriyle zikredenlerdir. Üçüncü grup müfessirler ise daha sonra gelen ehl- müfess müfessirlerdir. Bunlardan müfessir olarak isimlendirilmeyi hak edenler birinci ve ikinci grup müfessirlerdir. aklederler yani nakilcidirler. Üçüncü gruba 1447 Kâtib Çelebi (v.1067/1657) ndan ibarettir. 1448 (v.808/1406) un tefsir ilmiyle ilgili tespitleri de konumuzu daha mber -i nüzûllerini ve muktezâ- sahabeden sonraki nesillere nakledildi. Tabiîn bu bilgileri sahabeden alarak sonraki nesillere süreç devam etti. Daha haline geldi ve bu konuda eserler telif edildi. Oysa bütün bu kurallar Araplar için bir melekeydi. Kur an tefsiri için de bu ilimlere ihtiyaç duyuldu. Birincisi seleften rivayet edilen haberlere dayanan naklî - - lagat merkezli bu eserlerin - 1447 Suyutî, Celaleddin, Tabakatü l-müfessirin, Kahire 1396, I, 21. 1448 Katib Çelebi, -Zunûn 614
1449 müteahhirîn ifadesini kulla imlere dair ir yelpazeden daha spesifik, özel - -müdekkikîn, tefsir-tevil, bilginin isnad ile ve enel olarak tasvir edilir. Haldun birinci gruptakileri mütekaddimin ikinci gruptakileri ise müteahhirîn dönemine olarak ansiklopedik tefsirler ve medrese modeli tefsirler olarak isimlendirmektedir. Ansiklopedik Tefsirler: kültürel meselelerle irt 1450 (v.327/939), Mâturidî (v. 333/944), Sa lebî (v.427/1036), Vâhidî (468/1076) (el- Kurtubî (v.671/1273) nin tefsirleri zikredilebilir. Medrese Modeli Tefsirler: elçi olarak alimlere - din 1451 1449 (Darü l-fikir, Beyrut 1988), I, 555-556. 1450, XV/1, s. 287. 1451 hiyat Fakültesi Dergisi 37 (2009/2), s. 171-193. 615
süreci, kendine has bir dini - 1452 medrese modeli tefsirler olarak isimlendirilebilir. Bu eserler tefsi 1453 örnekler ise, Vâhidî (burada el- 1454 vasît, ve basît olmak üzere Vecîz el-vecîz en-nehr ve Celaleddin Mahallî ve Celaleddin Suyutî nin Tefsiru Celaleyn isimli eserleri zikredilebilir. Vasît (orta boy) tefsirlere örnek olarak Vahidî nin el-vasît el- ve Beyzavî nin Envaru t- Tenzil isimli eserleri örnek verilebilir. Basît- el-basît, Bahru l-muhît, Razî nin Tefsir-i Kebir i misal olarak verilebilir. 1455 a grup eksenindeki tasnifinde ilk dört grup müfessirin tasnifi üçüncü tabak b. Ebî Talha (v.143/760) dördüncü tabaka müfessirleri ile içinde tekrar zikredilmektedir. Halbuki ü kategorideki Taberî -Zec grup müfessirler 1452 1453 Tarih, I,755. 1454 1455, Miftahü s-seâde, II, 85-95. 616
- -a yan isimli Fatiha tefsirinin - at ehlinin kaynak ve y rî yi takip Sanki onun tefsi 1456. Yine Meâni l- - - - - -Zeccac nüvesi kabul edilen nahiv ilminin tespit ve tedvini Hz. Ali (v.40/661) ve tabiînden Ebu l-esved ed-düelî (v.69/688) ye Meâni l- 1457 1458 Tefsir literatürüne yönelik uzun soluklu okumalar öntem tespitine 1456 Suyutî, el- I, 382-416. 1457, en-nahv ve Kütübü t-tefsir, Bingazi 1990, I, 41, 561. 1458 M. Akif Koç leri, Ankara 2003, s. 127. 617
dönmektedir. 1459 1460 Yine müfessir tefsirinde sadec ir. 1459 1460 618