ORTA ASYA TÜRK TARİHİ-I 7.ders Dr. İsmail BAYTAK İlk Türk Devletleri II. KÖKTÜRK DEVLETİ
KÜRŞAD İSYANI Türkler I.Köktürk Devleti nin yıkılışından 50 yıl süreyle Çin esaretinde yaşamışlardır. Tekrar bağımsızlıklarını kazanmak için birçok kez ayaklanmış, bu isyanlar Çinliler tarafından kanlı bir şekilde sonlandırılmıştır. Bu ayaklanmalardan biri de Çin Sarayını basarak imparatoru ele geçirmek amacıyla yapılan Kürşad Ayaklanması dır. Doğu Kök Türk Kağanı Çuluk un küçük oğlu olan Kürşad Çin Subayıdır. Çinliler her zaman yaptıkları asimilasyonu esir Türklerin üzerinde uygulamak ister. Ancak bir süre sonra buna karşı çıkan Kürşad ve 39 arkadaşı ihtilal planı yaparlar. Doğu Göktürk Devleti nin Çin egemenliği altında bulunduğu dönemde gerçekleşmiştir. Türklerin, bağımsızlığı amaçlayan hareketlerinden biridir.
İLTERİŞ (KUTLUK) KAĞAN DÖNEMİ (682-692) İlteriş Kağan (Eski Türkçe: İlteriş (il-devlet kuran) Kağan. Devleti derleyen toplayan demektir. Kutlug, en büyük yardımcısı Tonyukuk ile birlikte giriştiği bağımsızlık mücadelesinde Çinlilere ard arda darbeler indirerek, hem kendi gücünü artırdı, hem de diğer Türk boylarını itaat altına aldı. Eski Gök-Türk Devleti yeniden canlandı. 682 yılında Ötüken de Oğuzlar yenilip devlete bağlanınca Kutlug, Ilteriş Kağan ilân edilerek, II. Gök-Türk Devleti kurulmuş oldu. Kutluk önderliğinde birleştiler. Bu bağımsızlık hareketi içinde Tonyukuk un yardımı ile devleti teşkilatlandırdı ve devletin merkezini Karakurum a taşıdı. Tonyukuk; Çin de doğmuş büyümüş olmasından dolayı Çin i ve Türklere karşı oyunlarını çok iyi bilen, tecrübeli bir devlet adamıdır.
Yeni kurulan bu devletin ilk işi Çin den intikam almak oldu. Türklerin Orta Asya daki en büyük rakibi olan Çin i baskı altında tutmak için Pekin den Kansu ya kadar uzanan bütün Kuzey Çin bölgelerine Türk akınları başladı. 682-87 yılları arasında bu sahaya yiyecek giyecek gereksinimlerini karşılamak amacıyla kırk altı sefer tertip edildi. Çin i bir tehlike olmaktan çıkarmıştır. Çin i Orta Asya dan çıkarmıştır. Aynı zamanda Oğuzların ve Kitanların devlete bağlılığı sağlamlaştırıldı.
KAPGAN KAĞAN DÖNEMİ (692-716) 692 yılında Kutluk Kağan ın ölümünden sonra çocukları Bilge ve Kültigin küçük oldukları için yerine kardeşi Kapgan Kağan geçti. Türk boylarının çoğunu hâkimiyeti altına alarak büyük ölçüde Türk birliğini sağlamıştır. Çin e 25 sefer düzenleyerek baskı altında tutmuştur. Gök Türk Devleti ni eski sınırlarına ulaştırmıştır. Kapgan Kağan ın askeri alanda başarılarına rağmen ülkeyi idarede sertliğe başvurması isyanların sayısını artırmıştır. Çin de bu isyanlardan kendi çıkarları doğrultusunda yararlanmaya çalışmıştır. Kapgan Kağan, bir isyanın bastırılması sırasında öldürülmüştür. Yerine geçen oğlu İnal ın kağanlığını Kutluk un oğulları Bilge ve Kül Tigin tanımamışlar ve taht kavgasına girişmişlerdir. Taht kavgası sırasında Tonyukuk un yardımı ile İnal öldürülmüştür. Yerine Bilge, kağan olmuştur. Kültigin orduların başkomutanlığına getirilmiştir.
Faaliyetleri açısından Türk tarihinin en büyük fatihlerinden biri olan Kapgan Kağan, tahtta kaldığı yirmi dört yıl içinde politikasını, sürekli Çin i baskı altında tutmak, Çin de dağınık halde yaşayan esir Türkleri kurtarmak, Orta Asya da yaşayan ne kadar Türk varsa hepsini Gök-Türk devletine bağlamak şeklinde üç ana temel üzerine oturtmuştu. Kapgan, tahta geçişinin arkasından Çin e akınlara başladı. 695 yılına kadar hem doğudaki Moğol Kitanları, hem de Çin deki T ang împaratorluğu nu baskı altına almayı başardı. Arkasından 696-97 yıllarında Kırgızları itaat altına aldıktan sonra Tür- gişlere yöneldi. Bu arada Gök-Türklerin isteklerini yerine getirmeyen Çin e karşı büyük bir sefer düzenlendi. Türk orduları fiantung ovasına ve Yeşil Irmağa (Yang- ts e) kadar uzandı. Savunma için sefere çıkarılan Çinli generaller korkularından Türk ordularına yaklaşamıyor, sadece uzaktan seyrediyordu. Bu yılın sonuna doğru ülkenin batı tarafındaki Türgişler tamamen Gök-Türk hâkimiyetine girdiler. Bundan sonra Batı Türkistan a yönelen Kapgan Kağan ve onun emrindeki Ton- yukuk, Bilge ve Kül Tegin gibi kumandanlar idaresinde Türk ordusu 701 yılında Demir Kapı ya (Temir Kapıg) ulaştı. Ertesi sene Tangutlar ve bazı Soğd kolonileri yenilerek boyun eğdirildi. 709 yılına kadar uzak bölgelerdeki Basmıllar, Çikler ve Azlar itaate alındı. İsyan eden Kırgızlar 710 da yeniden devlete bağlandı. Ancak, bundan sonra Kapgan Kağan ın anlaşılmaz sert tutumu yüzünden devlete bağlı bütün boylar birer birer isyan etmeye başladılar. Birçok Türk boyu Çin e sığındı. Bu isyanlarda Çin entrikalarının büyük rolü vardı. Kapgan Kağan ve devletin diğer ileri gelenleri bu isyanlarla uğraşmak zorunda kalıyorlar, düşmanları Çin ile mücadele etme fırsatını bulamıyorlardı. Bu boy isyanlarından birinin, Bayırku isyanının bastırılmasından sonra Ötüken e geri dönerken yanına fazla asker almayan Kapgan Kağan, Söğüt ormanından geçerken Bayırkuların saldırısına uğradı ve öldürüldü. Kesik başı orada bulunan bir Çinli casus tarafından Çin başkentine götürüldü (716).
BİLGE KAĞAN DÖNEMİ (716-734) Onun yerini alan oğlu Inel in kağanlığı yetersiz bulunarak tahttan indirildi. Yerine İlteriş in oğlu Bilge, kağan oldu. İlk iş olarak, amcası zamanından beri devletin başına büyük dert açan boyların isyanını bastırdı. Bilge Kağan, kardeşi Kül Tigin ve vezir Tonyukuk un yardımı ile devlete karşı yapılan isyanları bastırarak; Basmil, Karluk, Kırgız ve Türgeşleri yeniden GÖKTÜRK egemenliği altına almıştır. Bilge Kağan devletin başına geçtikten sonra, daha önce girdiği savaşlarda komutanlık yeteneğini kanıtlayan kardeşi KülTigin i orduların başına getirdi. Tecrübeli devlet adamı Tonyukuk da baş danışman oldu. Bilge Kağan döneminde II. Gök Türk Devleti en parlak dönemini yaşadı.
Çok uzun mücadelelerden sonra devletin birliği yeniden sağlandı. Çin in düşmanca tavırlarından dolayı bu devlet üzerindeki baskısını artırmış, ancak Çin ile savaşın topluma yarar sağlamayacağını düşündüğünden barış yapmıştır. Bunu başardıktan sonra Çinlilerle iyi geçinmeye çalıştı ve onlarla dostluk kurdu. Bilge nin Çinlilerin etkisinde kalarak Budistleşme isteği, devlet meclisi tarafından, Türklerin yapısına uymadığı gerekçesiyle reddedildi (723).
Ünlü devlet adamı Tonyukuk, 727 yılı dolaylarında öldü. 726-27 yıllarında Türk tarihinin en muhteşem abidelerinden biri olan Tonyukuk Yazıtı dikildi. Yazıt, Tonyukuk un ağzından Gök-Türk devletinin yeniden kuruluşu, yapılan mücadeleler, Çin in hilekârlığı ve Türk halkının itaatsizliği gibi konular üzerinde durmaktadır. 731 yılında Kül Tegin ölünce ağabeyi Bilge onun adına bir yazıtı Orhun nehri yakınına dikti. Bu yazıtta da Kül Tegin in mücadeleleri ve kazandığı başarılar Bilge Kağan ın ağzından anlatılmaktadır. Türk halkının geçmişin acı olaylarından ders alması isteniyordu. 734 yılında ölen Bilge Kağan adına oğlu tarafından 735 yılında bir yazıt dikildi. Bu yazıtta da Kül Tegin gibi Türk halkına öğütler veriliyordu.
Daha sonra yönetime gelenlerin başarılı olamamaları ve taht kavgalarıyla zayıflayan devlet, Karluk, Basmil ve Uygur Türk boylarının ortak isyanıyla dağılma sürecine girmiştir. Son darbeyi Uygurlar 744 yılında indirerek devlete son vermişlerdir.
Gök-Türklerin Sosyal Yapısı Devlet kavramının il ile ifade edildiği Gök-Türklerde en yüksek askerî ve idari mevkide kağan bulunurdu. Hükümdar karşılığı olan kağan, devlet başkanı, başkumandan, meclis ve hükümet başkanı idi. Kağanın icraatını denetleyen bir devlet meclisi olan toy mevcuttu. Bu meclis, gerektiğinde kağanları tahtından indiriyor veya kağan olan birini bu makama kabul etmeyebiliyordu. Kağanın hanımı (hatun) da devlet idaresinde söz sahibiydi. Gerektiğinde kağanı kendi fikirleri doğrultusunda etkileyebiliyordu. Diğer taraftan aygıta (başbakan), buyruk (bakan), tige gibi hükümet üyeleri vardı. Aslında kağandan sonra ikinci büyük unvan yabgu (kanat idarecisb dur. Daha sonra şad, tegin, ilteber, erkin ve tudun gibi unvanlar sıralanmaktadır. Çin kaynaklarına göre sayıları 28 den fazla olan bu unvan ve makamlar, devletin içinde bulunduğu duruma göre bazen farklı görevleri yerine getiriyorlardı.
Gök-Türk devletinde hanedanın mensup olduğu A-shih-na mn dışında birçok Türk boyu daha vardı. Kırgız, Karluk, Uygur, Sir Tarduş, Bayırku, Oğuz, Buğu, Basmıl, İzgil, Az ve Türgiş gibi boylar bunların en önemlileri idi. Aslında önceleri Kerulen Irmağı ndan Karadeniz ve Kafkasların kuzeyine kadar uzanan geniş sahada yaşayan bütün Türk boyların tamamı kaynaklarda Töles adıyla geçmektedir. Gök-Türk Devleti nin doğuda ve batıda güçten düşmesi üzerine söz konusu boy grubunun içinden bazıları güçlenerek ön plana çıktılar ve 627 yılından sonra kaynaklarda kendi özel adlarıyla anılmaya başladılar. Yıkılma sebepleri ise 1) Boylar arası çekişmenin 2) Cin baskısı ve entrikaları 3) Cinli prenseslerin casusluk yapması 4) Ipek yolunun çinin eline geçmesi 5) Veraset sistemi etkili olmuştur.