KAPTAJ UYGULAMALARI VE İYİ UYGULAMA YÖNTEMLERİ Kaptajlar bilindiği üzere bir su kaynağının isale hattına verilebilmesini, (boruya alınabilmesini) sağlamak amacıyla yapılan su toplama odalarıdır. Kaptajlar kaynağın yamaçtan çıkmasına ve pınar olmasına veya drenajdan elde edilmesine göre genelde 3-4 tip şeklinde projelendirilirler. Kaptajlar maliyeti düşük işçiliği zahmetli olması nedeniyle genellikle İdare tarafından veya vatandaş tarafından yapılan yapılardır. Ülkemizdeki kaptaj uygulamaları yöreden yöreye ve kullanılan malzeme cins ve evsafına göre farklılıklar arz eder. Bazı yöreler ahşap, Betonarme, Ocak taşı Büz gibi uygulamalar bulunmaktadır. Plastiklerin gelişmesi dren flex boruların uygulamaları neticesinde drenaj ve kaptaj inşaatı daha basit bir hal almıştır denilebilir. Örneğin kum çakıl çimento ve ocak taşı gibi malzemelerin nakillerinin zor olduğu kaynaklardaki su askıya alındıktan sonra 1-2 m3 lük plastik mono blok menhollerle de kaptaj yapılabilmektedir. Kaptaj yöntemleri kaynağın bulunduğu yerin topoğrafyasına ve çıkış şekillerine göre belirlenir. Buda iki çeşit olur ya yan akan memba kaptajı veya alttan kaynayan memba kaptajı şeklinde Yan memba kaptajı: Yan memba kaptajlar suyun kaptaja akacak şekilde kazısı yapıldıktan sonra inşa edilir. Bu kaptajlar kanat duvarları su toplama odası manevra odası (vanalar için) ve savaklardan meydana gelir. Memba gözlerinden çıkan suları kaptaja nakletmek üzere konulan büzlerin meyli (eğimi) su akış hızının 0,3-0,60 m/sn. arasında meyil sağlayacak şekilde konulur. ve mümkün olan en kısa mesafede yapılır. Alttan kaynayan memba (pınar) kaptajı: Bu tür membalarda yapılan kazılar gözlerin üzeri temizlenecek kadar yapılması ve bu gözler etrafına duvar çekilerek yapılar duvar yapımının zor olduğu mahallerde kare ve daire kesitli prefabrik yapı elemanları kurulup etrafı yüzeysel sulardan muhafaza edilmesi lazımdır. Su kotunu başlangıçtaki su kotundan aşağıda tutmak suretiyle suyun kaptaj içerisinde şişmesine veya geriye kaçmasına müsaade edilmemesi sağlanmalıdır. Bir kaptajın iyi bir kaptaj olabilmesi ve sıhhatli çalışabilmesi için uygulamalarımızdan gerekli bazı detaylar vermek istiyorum. 1- Kaptajın taban kotu su kaynağından en az 1 metre daha düşük olmalı ve kaptaj yapıldığı bölgenin don derinliğinden aşağıda inşa edilmelidir. (iç anadolu için 1,20 m.) 2- Kaptaj yerinin jeolojik yapısına uygun bir şekilde kaynak harici suların yağış veya sızma suların kaptaja girmesine müsaade etmeyecek şeklinde inşa edilmeli. Biz uygulamalarımızda kaptaj ın etrafına ve tabanına 30 cm. kalınlığında temin edilebilirse kil tampon yapmaktayız. Kilin temininin güç olduğu yerde yüzeysel suların izolesi için sera naylonları kullanmaktayız.
3- Kaptaj odaları mutlaka 2 gözlü yapılmalıdır. Tek gözlü kaptajlar da suyla beraber gelen askılı malzemeler şebekeye direk verilen durumlarda çökelme şansı olmadığından doğrudan tüketiciye ulaşmaktadır. 4- Kaptaj odalarının bilhassa rezervuar kısmı fayansla (seramik) kaplanmalı. Bu uygulama özellikle kolibasili ve benzeri bakterilerin üremesini engelleyici bir rol oynamaktadır. 5- Dolu ve dip savaklar mutlaka konmalı ve bu savak borularının çapları kaynak debisi göz önüne alınarak seçilmelidir. Savaklar konusu en ihmal edilen hususlardan birisidir. Boru kesitlerinin dar tutulduğu kaptajlarda bilhassa ilk bahar da kaptajdan su üst kapaktan taşmakta taşan sular kaptajın tahribine sebep olmak veya suyun aşırı şişmesi sonucu geriye çalışarak ya drenajı tahrip etmekte veya suyun kaçmasına sebebiyet vermektedir. Kaptajdan isale hattına alınan su bir depoya isale edilemiyor veya edilmeyerek doğrudan şebekeye veya çeşmeye veriliyorsa mutlaka ya kaptajın üzerine ve müsaitse yan tarafına bir klor odası inşa edilmesi gerekmektedir. 6- Kaptajların etrafı mutlaka tel çit ile çevrilmesi gerekmektedir. Kaptajın etrafındaki varsa söğüt ağaçları kamışlar bertaraf edilmelidir. Zamanla ağaç kökleri kaptajın içine girerek isale hattının tıkayarak çalışmaz hale getirmektedir. Sonuç olarak; Ülkemiz de 10-20 yıldır süren kuraklık ve iklim değişikliği sondaj kuyularının çoğalması sulak alanların kurutulması gibi sebeplerden dolayı memba kaynak pınarlardaki sular oldukça azalmakta ve azalmaya hızla devam etmektedir. Yukarıdaki saydığım sebeplerden dolayı drenaj ve kaptaj yapımı uygulamaları da gittikçe azalmaktadır. Örneğin 25 yıl önce Nevşehir in 134 köyündeki içmesuyu tesislerinin % 90 ı drenaj kaptaj ve cazibeli iken şu anda ancak 5-10 köyümüzde bu sistem vardır. Onlarda yetersiz olduğu için bu köylerimizde de içme suyu sondaj kuyularından temin edilmektedir. Saygılarımla Teşekkür Ederim. Eki: 1-Pınar Kaptaj Odası (1 adet) 2- Memba Kaptajları (1 adet) 3- Yam.Çık.Membaların Kaptajı (1 adet) Kazım ARICI Nevşehir İl Özel İdaresi Tarımsal Hizmetler Müdürü