İŞÇİNİN HAFTA TATİLİNDE ÇALIŞTIRILMASI HALİNDE ÜCRETİNİN HESAPLANMASI VE İDARİ PARA CEZASI Umut TOPCU * I- GİRİŞ Hafta tatili, çalışma süresi kavramının ortaya çıkışı ve işçinin korunması bakımından sınırlandırılması gereğinin sonucu olarak İş Hukukunda söze konu olan bir kavramdır (Mollamahmutoğlu, 691). Hukukumuzda hafta tatiline ilişkin hükümler İş Kanunu yanında 2.1.1924 tarihli ve 394 sayılı Hafta Tatili Hakkında Kanunla, 17.3.1981 tarihli ve 2429 sayılı Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakkında Kanunda yer almıştır. Yazımızda gerek uygulamada gerekse de yargı safhasından çokça tartışılan ve çoğu zamanda fikir birliğine varılamayan hafta tatili alacaklarının nasıl hesaplanacağı örnek olay ile anlatılacaktır. II. HAFTA TATİLİ ÇALIŞMASININ ÜCRETİ VE HESAPLANMASI 1. İşçinin Hafta Tatilinde Çalıştırılması Durumunda Ücreti İş Kanununun 46. Maddesinin 2. Fıkrasına göre; çalışılmayan hafta tatili günü için işçiye, işveren tarafından, bir iş karşılığı olmaksızın o günün ücreti tam olarak ödenir. İşçinin onayı alınmadan hafta tatili günü çalıştırılması yasaktır. Eğer işçi, hafta tatili günü çalışmışsa, hafta tatili ücreti yanında, çalışmasının karşılığı olan ücrete, yani bir yevmiyeye hak kazanacağı gibi (Yargıtay 9. Hukuk Dairesi, 1997) hafta tatili çalışması, haftalık kırk beş saatin üzerinde ise, fazla çalışma sayılır ve çalıştırıldığı hafta tatili ücretinin % 50 zamlı olarak ödenmesi gerekir, buna göre işçiye hafta tatilinde yaptığı çalışma karşılığı olarak iki buçuk yevmiye (%150 zamlı) ödenmek zorundadır. Ancak, çalıştırıldığı hafta tatili yerine hafta içinde bir gün istirahat veriliyorsa, ne çalışılan hafta tatili için ayrıca ücret ne de fazla çalışma ücreti söz konusu olur (Yargıtay 9. Hukuk Dairesi, 1981). * SGK Müfettişi. 315
Örnek Olay: A adındaki işçi X Ltd. Şti. unvanlı işyerinde 01.02.2008 tarihinde işe başlamış ve 30.06.2008 günü iş akdine son verilmiştir. A şahsı, çalıştığı süre zarfında bir saat ara dinlenmesi dahil işyerindeki mesai saatleri 09.00-18.00 dir. A nın işyerinden almış olduğu ücret aylık brüt 1.000,00 TL dir. A şahsı İş Mahkemesine açmış olduğu davada X Ltd. Şti. ndeki çalıştığı süre boyunca kendisine hafta tatili izni verilmediğini, hafta tatili olan Pazar günlerinde dahi çalıştırıldığını ve buna rağmen hafta tatili ücretlerinin ödenmediğini belirterek, bu alacaklarını işverenden talep etmiş, mahkeme de bu isteği kabul etmiştir. Bu durumda fazla mesai alacakları aşağıdaki gibi hesaplanacaktır. Dönem Aylık Brüt Ücreti Günlük Brüt Ücreti Saat Ücreti %150 Art. Saat Ücreti Faz. Mes. Saati Fazla Mesai Ücreti 01.02.2008-30.06.2008 1.000,00 33,33 4,44 11,10 160 1.776,00 TL Brüt Fazla Çalışma Ücreti Gelir Vergisi (%15) Damga Vergisi (%066) 1.776,00 TL 266,40 TL 11,72 TL Net Hafta Tatili Çalışma Ücreti 1.497,88 TL Not: A şahsının günlük çalışma saati toplam (günlük bir saatlik ara dinlenmesi hariç); 8 saattir. Hafta tatili ücreti hesaplanırken bir yıl 52 hafta olarak dikkate alınır. Hesaplanan toplam brüt hafta tatili alacağından gelir ve damga vergisi kesildikten sonra geriye kalan net tutar işçi A ya ödenir. Postalar halinde çalışmada da, haftanın bir başka günü kendisine yirmi dört saat dinlenme süresi verildiğinden Cumartesi günü saat 24.00 da vardiyaya giren ve Pazar günü saat 08.00 a kadar çalışan işçinin hafta tatilinde çalıştığından bahisle zamlı ücrete hak kazanması söz konusu olmaz. İş Kanununun 46. Maddesinin son fıkrası uyarınca, yüzde usulünün uygulandığı işyerlerinde işçinin hafta tatili ücreti işveren tarafından ödenir. Hafta tatili ücreti, işçinin haftanın tatilden önceki günlerinde yasanın 63. maddesine göre belirlenen iş günlerinde çalışmış olması halinde verilmesi zorunlu olan dinlenmenin karşılığıdır. İşçinin hafta tatili gününde iş akdinin sona ermesi durumunda dinlenme hakkının kullanılması ve kullandırılması fiilen mümkün olmayacaktır. Böyle bir durumda, 4857 316
sayılı İş Yasası nın 59. maddesinin İş sözleşmesinin, herhangi bir nedenle sona ermesi halinde işçinin hak kazanıp da kullanmadığı yıllık izin sürelerine ait ücreti, sözleşmenin sona erdiği tarihteki ücreti üzerinden kendisine veya hak sahiplerine ödenir hükmü kıyasen uygulanarak, hafta tatiline hak kazanmasına rağmen o gün çıkışı verilmesi nedeni ile hafta tatili iznini fiilen kullanmayan işçiye o hafta tatiline ilişkin ücretinin tahakkuk ve tediye edilmesi gerekmektedir. Tahakkuk ve tediye işlemlerinin uygun olabilmesi ve personel veya muhasebe departmanlarında kullanılan sistemlerin de yapılan işlemleri karşılayabilmesi için çıkış tarihinin hafta tatilinden sonraki gün olarak gösterilmesi yerinde olacaktır (Güner, 219). 2. Hafta Tatili Ücretine Dahil Olmayan Ödemeler İş Kanunu nun 50. maddesinde hafta tatil günleri için verilen ücretlerin tespitinde hesaba katılmayacak ilaveler/unsurlar ortaya konulmuştur. Buna göre, a- Fazla çalışma karşılığı olarak alınan ücretler, b- Primler, c- İşyerinin temelli işçisi olarak normal çalışma saatleri dışında hazırlama, tamamlama, temizleme işlerinde çalışan işçilerin bu işler için aldıkları ücretler ve d- Sosyal yardımlar, Ulusal Bayram ve genel tatil günleri için verilen ücretlerin tespitinde hesaba katılmaz. Konuya ilişkin bir Yargıtay bir Kararında (Yargıtay 9. Hukuk Dairesi, 1985) fazla mesai, Pazar, bayram ve genel tatil ücreti çıplak ücret üzerinden hesaplanır demek suretiyle genel tatil ücretin hesaplanmasında çıplak ücretin esas alınacağını vurgulamaktadır. Yargıtay başka bir Kararında (Yargıtay 9. Hukuk Dairesi, 1985) geniş anlamda ücret (giydirilmiş ücret) sadece ihbar ve kıdem tazminatı hesabında uygulanır. Bunların dışında kalan haklar, çıplak ücret brüt ücret üzerinden hesaplanır. demektedir. 3. Hafta Tatili Ücretinin Ödenmemesi Halinde İdari Para Cezası Hafta tatili izni kullandırmamanın ve ücretinin ödenmemesi ile ilgili olarak 4857 sayılı İş Yasasında açıkça bir idari para cezası öngörülmemiştir. Ancak, hafta tatili ücreti işçinin normal ücreti içinde yer almaktadır. Hafta tatili ücretinin ödenmemesi halinde 4857 sayılı İş Yasası nın 32. 317
maddesinde belirtilen ve işçinin ücretini ve ödeme usullerini gösteren hükümlere muhalefetten, 4857/102-a. bendine göre, bu durumda olan her işçi ve her ay için 01.01.2011 tarihi itibariyle 122,89 TL idari para cezası uygulanmaktadır. Hafta tatilinde izin verilmeyip çalışma yaptırılması durumunda ise, işçinin çalışması fazla çalışmayı meydana getireceğinden, fazla çalışma ücreti olarak hafta tatili çalışma ücretinin tahakkuk ve tediye edilmemesi durumunda, 4857/102-c. Bendine göre, her işçi için 219,00 TL idari para cezası uygulanacaktır. 4. Hafta Tatili Kullanma Süresinin Yıllık Ücretli İzine Etkisi 4857 sayılı İş Kanunu nun 53. maddesine göre yıllık izin süreleri iş sözleşmeleri ve toplu iş sözleşmeleri ile artırılabilir. 56. maddesine göre yıllık ücretli izin günlerinin hesabında izin süresine rastlayan ulusal bayram, hafta tatili ve genel tatil günleri izin süresinden sayılmaz. Aynı Yasa nın 57. maddesine göre; yıllık ücretli izin süresine rastlayan hafta tatili, ulusal bayram ve genel tatil ücretleri işçiye ayrıca ödenir. Yasa nın belirtilen hükümlerinin uygulanması, özellikle işçi lehine düzenlemelerin yapıldığı yani hafta tatillerinin bir günden fazla verildiği işyerlerinde çeşitli karışıklıklara neden olmaktadır. Bu konuda bir kısım görüşlere göre hafta tatilinin bir gününden fazlası yıllık ücretli izine ilave edilmez. Bir kısım görüşlere göre ise bir günden fazla verilen hafta tatilleri de işçinin yıllık ücretli iznine ilave edilir. Bizim katıldığımız görüş şüphesiz ki ikinci görüştür. Çünkü iş mevzuatında yasalardaki asgari düzenlemelerin üzerinde işçi lehine yapılan düzenlemeler geçerlidir. Böyle bir durumda yasa hükmünün dışında işyeri uygulaması önem taşımaktadır. Dolayısı ile geçerli olanda işyeri uygulamasıdır (Temir, 2005). Bu açıklamalar ışığında konuyu örneklerle açıklayalım. Aşağıdaki örnekler bir işyerinde 2 yıldan beri çalışan ve 1975 doğumlu olan işçi Ahmet Bey varsayımından hareketle verilmiştir. Örnek 1: İşçi Ahmet Bey, haftada bir gün hafta tatili kullanmaktadır. Ahmet Bey yıllık ücretli iznini kaç gün olarak kullanacaktır? 4857 sayılı İş Kanunu nun 53. maddesine göre Ahmet Bey in yıllık ücretli izin süresi 14 işgünüdür. Hafta tatilleri de izin süresine ilave edileceğinden Ahmet Bey de haftada bir gün izin kullandığından iki 318
haftada iki gün hafta tatili kullanmakta, bu nedenle 14 günlük izin süresine 2 gün daha ilave etmemiz gerekecektir. Dolayısı ile 01.07.2005 tarihinden geçerli olmak üzere yıllık izne ayrılan Ahmet Bey 14 iş günü + 2 gün hafta tatili olmak üzere 16 gün yıllık ücretli izin kullanarak ve 17.07.2005 tarihinde işbaşı yapacaktır. Örnek 2: Örneğimizdeki işçi Ahmet Bey haftada 2 gün hafta tatili kullanıyorsa ücretli izini yıllık ne kadar olacaktır? Ahmet Bey in yıllık ücretli izni 14 işgünü, haftada 2 gün hafta tatili kullandığından her hafta yıllık izne 2 gün eklenecek, buna göre 14 iş günü + 4 gün hafta tatili olmak üzere Ahmet Bey 01.07.2005 tarihinde çıktığı yıllık izninden dönerek 19.07.2005 tarihinde işbaşı yapacaktır. Örnek 3: İşçi Ahmet Bey, haftada 3 gün hafta tatili kullanmaktadır. Bu durumda işçi Ahmet Bey in yıllık ücretli izin süresi ne olacaktır? Ahmet Bey in yıllık ücretli izni 14 işgünü, haftada 3 gün hafta tatili kullandığından her hafta yıllık izne 3 gün eklenecek ve 14 iş günü + 6 gün hafta tatili olmak üzere Ahmet Bey 01.07.2005 tarihinde çıktığı yıllık izninden dönerek 20.07.2005 tarihinde işbaşı yapacaktır. Örnek 4: İşçi Ahmet Bey, haftada bir gün hafta tatili kullanmaktadır. 15.08.2005 tarihinden geçerli olmak üzere bir yıllık izninin tamamını kullanmak üzere yıllık izine ayrılmıştır. Ahmet Bey in ne zaman işbaşı yapması gerekir? 1 numaralı örnekte olduğu gibi Ahmet Bey in yıllık ücretli izin süresi 14 işgünüdür. Hafta tatilleri de izin süresine ilave edileceğinden Ahmet Bey de haftada bir gün izin kullandığından iki haftada iki gün hafta tatili kullanmakta, bu nedenle 14 günlük izin süresine 2 gün daha ilave etmemiz gerekecektir. Dolayısı ile 15.08.2005 tarihinden geçerli olmak üzere yıllık izne ayrılan Ahmet Bey, 14 iş günü + 2 gün hafta tatili olmak üzere 16 gün yıllık ücretli izin kullanacak; ancak izninin son günü 30 Ağustos tarihine (genel tatil gününe) denk gelmesi nedeniyle Ahmet Bey in iznine bir gün daha ilave edilecek ve 31 Ağustos 2005 tarihinde işbaşı yapması gereken Ahmet Bey bir gün daha yıllık izin kullanarak 01.09.2005 tarihinde işbaşı yapacaktır. Örneklerimizde yer alan işçilerin izin dönüşü işbaşı yapmaları işyerinin hafta tatiline denk gelmiş ise işçilerin işe başlamaları da tatili takip eden işgünü olacaktır. 319
Kısmi süreli çalışan işçiler, haftanın beş ve daha az günlerinde çalışıyorlar ise hafta tatiline hak kazanamayacaklardır (Temir, 2004). Ancak işveren, tam süreli çalışmalarda olduğu gibi kısmi süreli çalışmada da işçi lehine bir düzenleme yaparak beş gün çalışan işçiye de haftada 2 gün hafta tatili verebilir. Böyle bir durumda da işçinin yıllık ücretli izin süresinin hesaplanması yukarıdaki örneklerde yer alan tam süreli işçilerde olduğu gibi hesap edilir. Burada konumuzun dışında olmasına karşın şu hususu belirtmekte fayda var, kısmi süreli işçilerin izin ücretlerinin hesaplanması ile tam süreli işçilerin izin ücretlerinin hesaplanması birbirinden farklılıklar göstermektedir (Temir, 2004). V- SONUÇ 4857 sayılı İş Kanununun 46. Maddesinde işçinin, tatil gününden önce aynı yasanın 63. Maddesine göre belirlenmiş olan iş günlerinde çalışmış olması koşuluyla yedi günlük zaman dilimi içerisinde 24 saat dinlenme hakkının bulunduğu açıklanmıştır. Hafta tatili izni kesintisiz 24 saattir. Bunun altında bir süre haftalık izin verilmesi durumunda, usulüne uygun şekilde hafta tatili izni kullanıldığından söz edilemez. Hafta tatili çalışmalarının yazılı delil ya da tanıkla ispatı imkan dahilindedir, işyerinin çalışma düzenini bilmeyen ve bilmesi mümkün olmayan tanıkların anlatımlarına değer verilemez. Makalemizin II. Kısmında açıklamaya çalıştığımız üzere işçinin hafta tatilinde çalıştırılması durumunda işçinin aylık brüt ücreti 30 a bölünüp günlük ücreti, günlük ücreti de 7,5 saate bölünerek saatlik ücreti bulunacak ve saatlik ücreti % 150 arttırılarak hafta tatilinde çalışma yapılan haftalar ile çarpılarak toplam hafta tatili çalışma ücreti tahakkuk ve tediye edilecektir. Hafta tatili ücretinin ödenmemesi halinde 4857 sayılı İş Yasası nın 32. maddesinde belirtilen ve işçinin ücretini ve ödeme usullerini gösteren hükümlere muhalefetten, 4857/102-a. bendine göre, bu durumda olan her işçi ve her ay için 01.01.2011 tarihi itibariyle 122,89 TL idari para cezası uygulanmaktadır. 320
MALİ KAYNAKÇA Güner, Erol (2011). Haftanın Tatilden Önceki Altı İşgününde Çalışan İşçinin Çıkışı Aynı Gün Verilirse Hafta Tatili Ücretine Hak Kazanır Mı? Yaklaşım. (Mart 2011) : 219. Mollamahmutoğlu, Hamdi (2005). İş Hukuku. 2. bs. Ankara : [yayl.y.] Temir, Arif (2004), Tam Zamanlı ve Esnek Çalışma Şekillerine göre Hafta Tatili, Genel Tatil ve Ulusal Bayram Günlerinde Ücrete Hak Kazanma Yaklaşım (Şubat 2004) : 134. Temir, Arif (2005). Hafta Tatili Kullanma Süresinin Yıllık Ücretli İzne Etkisi, Yaklaşım (Eylül 2005) : 153. Yargıtay 9. Hukuk Dairesi (01.04.1985). E.1985/810, K.1985/3317 sayılı kararı. Ankara: Yargıtay 9. Hukuk Dairesi. Yargıtay 9. Hukuk Dairesi (03.02.1981). E.1981/94, K.1981/2994 sayılı kararı. Ankara: Yargıtay 9. Hukuk Dairesi. Yargıtay 9. Hukuk Dairesi (23.01.1997). E.1996/18539, K.1997/991 sayılı kararı. Ankara: Yargıtay 9. Hukuk Dairesi. Yargıtay 9. Hukuk Dairesi (29.01.1987). E.1987/706, K.1987/806 sayılı kararı. Ankara: Yargıtay 9. Hukuk Dairesi. 321
322