MiRAS Azerbaycan Kültürel M iras ı n

ULUSLARARASI KÜLTÜR, SANAT, FOLKLOR KONGRESİ/ SANAT ETKİNLİKLERİ ~ MiRAS Azerbaycan Kültürel M iras ı n A raşt ırılmasına Destek Derneği Azerbaijan Cultural Heritage Support to Research Association Southern Federal Üniversitesi Tarih ve Uluslararası İlişkiler Enstitüsü Southern Federal University lnstitute of History and lnternational Relations Selçuk Üniversitesi Türk El Sanat l arı Araşt ı rma ve Uygulama Merkezi Selcuk University Research Ce.nter for Turkish Handicrafts 23-27.04.2015 UlU~lA~~ ~ ~'\Ül 1rlÜJ~9 A~lt~~ LI 9 f Ol~l<O[f?{ ~CO~<G~lE~~/SA~A ır ET~~~l~rt(lfE~~ INTERNATIONAL CULTURE, ART, FOLKLORE CONGRESS/ART ACTIVITIES Editörler: Doç. Dr. Osman KUNDURAC Ahmet AYTAÇ Rostov-na-Don/RUSY A 01 Mart 2016

ULUSLARARASI KÜL TÜR, SANAT, FOLKLOR KONGRESi/ SANAT ETKiNLiKLERi TARiHSEL SÜREÇ İÇİNDE İNSAN FİGÜRÜ VE LEVNI MİNYATÜRLERiNDEKİ İNSAN VÜCUDU ORANLAR! (DRAWING OF HUMAN BODY in HISTORICAL CONTEXT AND HUMAN BODY PROPORTIONS in MINIATURES OF LEVNI) F. Emel ERTÜRK SUMMARY Since prehistoric times, human is the main theme of all paintings that had been made by aesthetic concerns or magical effects. Aim of this study is to examine the changes of human body drawings from the beginning, to look at general human body proportions known by ali artists hut sometimes need to be emphasized in the art of painting, to emphasize the importance of human body drawings and to inspect human figures of Levni within the accepted proportions of today. it is evident that drawing of human body has come today without losing importance regardless of era or culture in means of art. Theme of human has always been within artworks and alsa theme of human is still has an important place in every level of art education. Being a part of nature, although some visual balances of human body can be observed within other elements of nature, human body stili has an exceptional place in means of balance and harrnony. - Drawings of human body are frequently used in many fıelds of art like fashion or graphic design according to modern day necessities. Especially today, having the talent of drawing a substantial and accurate human figure is accepted as a must far individuals who choose painting as a profession. Although human body seems complicated, it has some basic rules and settled principles. Today, there are some rules which describe human body ratios numerically or which define proportions on human body. These rules are called "canan". it is known that although ali artists know the rules; they fılter what they see by their perception and express them in boundaries of society they live in. Levni, as one of the most lmportant miniature artists of Ottoman era, illustrated man and woman from different sections of his society in a realistic approach. Although Levni paid importance on general scales and proportions, he alsa preserved templates of former artists and was impressed by the taste of the era he lived in GİRİŞ İlkçağlardan günümüze gelinceye kadar her dönemde insan, içinde bulunduğu toplumun değer yargıları doğrultusunda, estetik kaygılarla ya da büyüsel amaçlı resim yapmış ve bu resimlerinde de insan ve hayvan figürünü kullanmıştır. Doğanın bir parçası olan insan ve insan vücudundaki denge doğadaki diğer varlıklarda da gözlemlense de insan vücudu denge ve uyum açısından ayrıcalıklı bir yere sahiptir. Bu özelliğinden dolayı da insan ve insan vücudu, ressamların öğrenim aşamalarından başlayarak hemen her aşamada vazgeçemedikleri konu olmuştur. Yrd. Doç. Dr., Atılım Üniversitesi, Ankara. 77

ULUSLARARASI KÜLTÜR, SANAT, FOLKLOR KONGRESİ/ SANAT ETKİN Lİ KLERi insan vücudu çizimlerindeki oranların kuralları gözden geçirildiğinde içinde bulunduğu dönemin sanat anlayışına göre değişmiş olduğu gözlenir. Bu kurallara kanon denir ki bunlar insan vücudu çiziminde kullanılan sayısal kurallardır. Bu kurallar, vücut parçalarının, vücudun bütünüyle olan ilişkisin( oranlarını anlamaya ve bu oranlar aracılığıyla insan vücudunun doğru çizimine yardımcı olmaktadır. İnsan figürü ifadelendirmelerinin tarih öncesi çağlardan günümüze gelinceye kadar özelliklede içinde bulunduğu çağın koşullarına ve estetik anlayışına göre farklı oranlarda biçimlenerek ifadelendirilmiş olduğu gözlemlenebilmektedir. Başlangıçta doğaya ve düşmanlara karşı güç sağlama amaçlı yapılan resimler de daha çok hayvan figürleri kullanılmış olduğu ancak av sahnelerini ifade ederken insan figürünün guruplar halinde ya da tek tek kullanıldığı görülmektedir (Resim:1.2.3). Resim : 1. Fransa'dalascauxMağarası. Resim:2.lspanya'daAltamiraMağarası (Gombrich, 1986,s.2). Bu dönemde çizilen insan figürleri lekeler halinde ya da figürün dış çizgileri belirtilmiş iç ayrıntılar belirtilmemiş şekilde. Ya da sadece çizgi halinde ifadelendirilmiştlr. Anatomik izler görülmemekte başın bütün vücuda göre küçük, kolların ve bacakların kısa olduğu gözlenir. Mısırlılar ise ruhun ölmezliğine inanmış, öbür dünyada kişinin yaşamına devam edeceğini düşünüyor olduklarından mezarlarını da ölenin yaşamı ile ilgili konularla resimlemişler. Ölü odasının duvarlarına, tüm çevreye, dünya ötesi yolculuğunda krala veya ölüye yardımcı olacağına inanılan büyüsel işaretler çizmiş l er, yaşamlarını sürdürebilmesi için de bedenin ko runması gerektiğ i ne inandıklarından da karışık bir mumyalama yöntemiyle bedeni sargılara sararak, cesedin bozulmasını önlemek amacıyla ölüyü mumyalamışlardır (Gombrich, 1986,s.33). Mısırlılarda tam ve açık ifadenin önemli olduğu görülmekte, her şey en anlaşılır şekilde ifadelendirilmiştir. Mısırlı sanatçı konuyu belli bir açıdan resmetmemiş, konunun en anlaşılır yönü hangisi ise o yönden resimlemiştir. Bu bakış açısı özellikle insan figürlerinde daha belirgindir. Baş yandan çizilmiş, göz karşıdan çizilmiş. Vücudun üst bölümü karşıdan çizilirken, vücudun alt bölümü 78

ULUSLARARASI KÜL TÜR, SANAT, FOLKLOR KONGRESi/ SANAT ETıKINLIKLERi yandan çizilmiştir. Kısaca Mısır resminde güzellikten önce anlaşılırlığın önemli olduğu görülmektedir (Resim:4-5). Resim:4.Hesire'nin portresi(gombrich, 1986,s.35) Resim:5.Fravun Tutankhamon ve Karısı (Gombrich, 1986,s.40) Rölyef, Kahire Müzesi Medeniyetin beşiği olarak bilinen Dicle ve F ırat nehirleri arasında kalan Mezopotamya bölgesi dünyanın en tanınmış ve köklü medeniyetlerinden (Sümerler, Akadlar, Babilliler, Asurlular ve Aramiler gibi) birçoğuna ev sahipliği yapmıştır. Bu devrin en önemli buluşu yazıdır.(çivi yazısı) Heykel ve rölyef sanatının gelişmiş olduğu Mezopotamya sanatındaki insan figürlerinde kaslar belirgindir. Bu kabartmalarda bazı özellikler göze çarpar. Mısırda olduğu gibi; figürlerde baş ve ayaklar yandan, göğüs, omuzlar ve gözler önden ifadelendirilmiş ayrıca Mısırda olduğu gibi önemli olduğu düşünülen figürler diğer figürlere göre daha büyük yapılmıştır (Resim:6,7). Resim:6.Kral Naram-sin'e anıtı (Gombrich, 1986,s.43) Resim:?. 11.Asurnasirpal Aslanları Öldürürken (ayrıntı) Farthıng,2012,s.39) Hititler Anadolu'nun çeşitli bölgelerinde yaşayan ve farklı diller konuşan toplulukların arasına M.Ö.2000 yıllarında katılmış çok tanrılı dinleriyle hoşgörülü ve gerçekçi bir topluluk olarak karşımıza çıkmaktadır. Sanat açısından incelendiğinde resim, mimari ve heykele göre daha az önemlidir (Kuban, 1973,s.22). insan figürlü kabartmalar Mısır sanatının izleri görülür (Resim:8,9). insan figürleri güçlü, ağırbaşlı, kollar ve omuzlar heybetlidir. 79

ULUSLARARASI KÜ LTÜR, SANAT, FOLKLOR KONGRESi/ SANAT ETKİN Li KLE Rİ Yunan. öncesi Pre-Helenik adı verilen Girit adas ı çevresinde M.Ö.3000- M.Ö.2000 yılları arasında parlak bir uygarlık gelişmiştir. Bu uygarlığın insan figürlerinde mısır sanatı etkisi görülmekle beraber simetrinin olmadığı anlık hareketleri işlemişlerdir (Resim.1 O). Resim:10.ZambaklıPrensi. Resim:11.Savaşahaz ı rlanangen ç.. (Gombrich, 1986,s.51) M.Ö.700-500 yılları arasında Yunan Sanatı (Grek Sanatı), Ege Sanatının e n parlak dönemidir. Mısır üslubunun izleri görülse de daha çok figürler görüldüğü gibi ifadelendirilmişlerdir.sanat tarihinde ilk kez karşıdan görünen ayak çizimi görüyoruz.sanatçı figürleri gerçekçi yaklaşımla, gözleme dayalı, bir rahatlıkla çizmiştir (Resim:11 ). İnsan vücudu çizimi açısından anatomiye önem verildiği bu dönemde sanatın temeli olmuş.insan vücudunun ideal ölçüleri önem kazanmaya başlamıştır (Resim:12). 80

ULUSLARARASI KÜL TÜR, SANAT, FOLKLOR KONGRES İ/ SANAT ETKİNLİKLERİ Resim.12. Apollo. Ares, Artemis, Aphrodit Helenistik çağın bitimiyle birlikte sanatın merkezi B atı Anadolu ve Yunanistan'dan Roma'ya kaymış (M.Ö.27-M.S.476) eserlerde de işlevsellik ve ihtişam dikkat çekmeye başlamış. Resimlerde ise ışık gölgeye önem vererek üç boyutlu görünümler elde edilmiş (Farchin,2012,63). Roma sanatı yaklaşık M.Ö. 100 yılından M.S.300'e hatta Geç Antik dönem de sayılırsa M.S. SOO'e dek devam eden, İtalya'dan başlayarak tüm Akdeniz'e yayı lan sanattır. Roma sanatı genel olaralk Yunan sanatının bir devamı, olarak değerlendiri l miştir. Hellenizmi kendine miras olarak alan Roma uygarlığının resim sanatına gelince; tamamıyla Yunan resim sanatını tekrarlar. Figürlerde, başın vücuda oranı sekizde bir veya dokuzda bir arasında değişir (Resim: 13, 14 ). Daha çok insan ın dış yapısı değil ruh güzelliği anlatılmaya çalış ı lm ı ştır. Resim:13.İmparator Justinian ve Maiyeti. Resim:14. Pompei de bir duvar resmi Bizans sanatına baktığımızda, İmparator Konstantin lstanbul'u başkent yapınca doğu ve batı kültürlerinin birleşimi olan bir sanat merkezi oluşmuştur. Konstantinopolis ve Bizans İmparatoliluğu dönemi (330-1453) resimlerinde hem çizgisel yalınlık hem de doğaya dönüklük görülür (Resim:15). 11. yy. ile 13. yy.ve sonrasına kadar Batı Avrupa'nın sanatı olan Roman sanatına bakıldığında konular bütünüyle dinseldir figürler stilize. edilmiş ve çizgiseldir.(resim:16)bu dönemdeki figürlere de de baş vücudun yedide biri 81

ULUSLARARASI KÜLTÜR, SANAT, FOLKLOR KONGRESİ/ SANAT ETKİNLİKLER[ oranındadır. Anatomiye ve perspektife de önem verilmemiştir (Etike.2001.s:19) (Resim:16). Resim:15.Meryem ve Çocuk!sa. (Gombrich, 1986,s.99) Resim:16. Meryem'e Müjde. Gotik Sanat:12.y.y.da başlayarak Avrupa ortaçağ sanatının son döneminde Fransa'da doğmuş ve Rönesans'a kadar sürmüştür. Çoğunlukla da Meryem, İsa ve çocuk Isa konuları işlenmiştir. Figürlerin sayfaya yerleştirilmesi ve konunun en iyi şekilde anlatımı önemli olmuştur. Vücudun kas ve kemikler ve oranları incelenerek doğal yapısını vermek önemli olmuştur, açık-koyu değerler kullanılarak perspektifle derinlik etkisi elde edilmiştir (Resim:17). Resim:17.Giotto.Ölülsa'yaAğıt. Resim:18-19.Mona Lisa ve Son Akşam Yemeği. Rönesans (yeniden doğuş)15-16.y.y. da italya'da radikal değişimlerin yaşandığı, Orta çağ sanatında önemli olan mistik ve dinsel elemanlarla yüzeysel yaklaşımların önemini yitirdiği bir dönemdir. Ressamlar gerçek güzeldir düşüncesiyle istene-ni değil gözlemlediklerini çizmişler ve manzara resmine de önem vermişlerdir (Resim:18-19 Leonardo da Vinci). Avrupa da yaşanan bu sanat hareketleri sırasında Osmanlı da da, özellikle 15. yy.da başlayan bat ı lılaşma hareketleri resim sanatında önemli değişim ve gelişime neden olmuştur. Minyatür, saray çevrelerinin de desteğiyle hayat bulmuştur. Bu dönemin en bilinen minyatür sanatç ılarından Levni'nin yapmış olduğu resimler, gerek betimleme anlayışıyla gerekse gölgeli boyama tekniğiyle, özünden bir şey yitirmeden bununla birlikte, batılılaşma sürecinin başlangıcında ki Osmanlı resim sanatını ustaca yenileyen üslubuyla, dönemin atmosferini görkemli bir şekilde yansıtmaktadır. Sanatçının yapmış olduğu resimlerde perspektifin olmaması ise bilgi veya yetenek eksikliğinden değil, kökleri çok derinlere inen 82

ULUSLARARASI KÜL TÜR, SANAT, FOLKLOR KONGRESi/ SANAT ETKiNLiKLERi geleneksel betimleme prensiplerine bağlı olmasından kaynaklanmaktadır {İrepoğlu, 1999b:207). El yazması kitapları süslemek için suluboya ile yapılan resimler için kullanılan minyatür kelimesinin kökeni ise, ltalyanca minyatüre kelimesinden alınmıştır. Bilindiği gibi ilk minyatür örneklerine Doğu Türkistan'da Kara-Haça harabelerinde rastlanmaktadır. Buradaki örnekler Vlll ve IX. yy. a ait Uygur Türkleri tarafından yapılmış Maniheist duvar resimleri ve muhtelif minyatürlü sayfalardan ibarettir (Keskiner, 1986,s:25). Osmanlı döneminde, minyatür, saray çevrelerinin de desteğiyle hayat bulmuştur. Şehzadelerin sünnet törenlerini kendilerine konu alan, el yazmalarına minyatür çalışan nakkaşlarımız çok az sayıdadır. Bunlardan bir tanesi de Levni'dir. Levni'nin 17. yüzyılın sonlarında Edirne'de doğduğu sanılmakta ancak 1732 yılında lstanbul'da vefat etmiştir. Esas adı Abdülcelil Çelebi dir. Levni uzun süre saray atölyelerinde nakkaş olarak çalışmış ve birçok eser vermiştir. Portre ressamı olarak tanımlayabileceğimiz sanatçının farklı kesimlerden erkek ve kadıı:ıları da gerçekçi bir anlayışla resimlediği bilinmektedir (Resim:20-21-22). Resim:20 Sultan il Beyazıt. Resim:21 Genç Rakkase. Resim:22 Sultan 111. Ahmet Doğru insan figürü çizimine ulaşabilmek için pek çok kural ve ölçülendirme kullanılmaktadır. Günümüzde insan figürü oranları için üç kanon ölçüsü bulunmakta: Kanon bilindiği gibi insan vücudunun oran ve boyutlarını saptamaya yarayan bir ölçme sistemidir. Normal figürler için; yedi buçuk başlık kanon, İdeal sayılan figürler için; sekiz başlık kanon, kahraman figürlerinde ise; sekiz buçuk başlı kanon uygulanmaktadır. Sanatçılar tarafından genellikle sekiz başlık ideal insan figürü kanonu uygulanmakta (Resim:23).. gj~~~~-. ~ro =P.J= ~... ~i Q. ~ =~--.ill:. i i : ~ ~-:t~ıl\:.!lit~~.ı~ '. V,(j f PJ :. - i:~. ' ', ' - t ~~L -1[ "" ' ~ :..-'Ç,, 1. ' im ~ <..' 1 t.ıt: ' I.. ',_ - ' '.'..., ' ~ " "-'' ':ir-. l'," ı ı. ; I ',.._ i «==- ;':f ı r.- ' 1 1 ı 1.... ' ':'A,ı.. 't. 1 1l. ± ' --\ -. ~ -.! /. \J ı l ]. (U! - 'l ı. ı.~ ). l._qj- :.. - )' ';1J(, '- '1 1.!L {I.~ 1 ~ ~ ' l.;::.'.._. - w_ {I - Resim:23. Kadın Erkek Ve Çocuk için Belirlenmiş İdeal insan Figürü Oranları. 83

~- ULUSLARARASI KÜL TÜR, SANAT, FOLKLOR KONGRESİ I SANAT ETKİNLİKLERİ Levni'nin figürlerine baktığımız da da çoğunlukla sekiz başlık kanonun kullanıldığı gözlemlenmektedir. İncelenen otuz bir Levni figürlerinin yirmi birinde sekiz başlık kanon kullanılmış. Bu figürlerin sekizinde yedi buçuk başlık kanon - kullanılmış iki figüründe ise yedi başlık kanon kullanmış. Levni'nin figürlerinde ideal sayılan sekiz başlık kanonu daha çok kullandığı gözlemlenmektedir (Resim:24.25,26). Levni nin insan figürlerinde ellerin ve ayakların küçüklüğ ü dikkati çekmekte ancak bunun dönemin güzellik anlayışından kaynaklandığı düşünülebilir. SONUÇ Bilindiği gibi her sanatçı ne kadar kuralları bilse de gördüğünü kendi görsel algı süzgecinden geçirerek içinde bulunduğu toplumun anlayışına göre aktarır. Osmanlının önemli minyatür sanatçı larından Levni de döneminin farklı kesimlerinden erkek ve kadınları gerçekçi bir anlayışla resimlemiştir. Genel ölçü orana özen göstermiş sekiz başlık ideal kanon ölçüsünü kullanmış olsa da kendinden önceki sanatçıların kalıplarını korurken içinde yaşadığı dönemin beğenisinden de etkilenmiştir. r '"'* -uı_.~~!>9-~ Resim:24.İdeal sayılan sekiz başlık kanonun uygulandığı figürler -- -~ ;.;~-, --'*~ 84

ULUSLARARASI KÜLTÜR, SANAT, FOLKLOR KONGRESi/ SANAT ETKiNLiKLERi Resim:26. Yedi başlık kanonun uygulandığı figürler KAYNAKÇA -Cahide Keskiner, "Minaytür'', Sanat Çevresi, Ekim 1986, Sayı: 84, s. 25. -Etike, Serap. Desen. Milli E3ğitim Bakanlığı Yayınları, Ders Kitapları Dizisi. Ankara,2001. -Farthıng,Stephen.Sanatın Tüm Öyküsü,çev:Gizem Aldoğan,Firdevs Candil Çulcu.Hayalperest Yayınevi,Çin,2012. -Gombrich,E.H. Sanatın Öyküsü, Başlangıçtan Günümüze Sanat Tarihi; Resim, Heykel, Mimarlık, Remzi Kitabevi Yayınları, Ankara, 1986. ' -irepoğlu, Gül. Gül. LevnT: nakış şiir renk. İstanbul: T.C. Kültür BakanlığıYayınları, 1999. -Kuban, Doğan. Türkiye Sanatı Tarihi. 2. baskı, İstanbul : 1973. -Özçimi,Sadreddin.Levni'den Ebru'ya,T.C.Konya Valiliği İl Kültür Veturizm Müdürlüğü, Konya,2009. 85