www.esrefatabey.com.tr Eşref Atabey. 2015. Türkiye de illere göre su kaynakları-potansiyeli ve su kalitesi eserinden alınmıştır. KIRIKKALE İLİ SU KAYNAKLARI-POTANSİYELİ VE KALİTESİ DR. EŞREF ATABEY Jeoloji Yüksek Mühendisi Tıbbi Jeoloji Uzmanı Kırıkkale ili Türkiye akarsu havzalarına göre Kızılırmak Havzası (15 nolu havza) içinde kalmaktadır. YER ÜSTÜ SU KAYNAKLARI Akarsular Türkiye akarsu havzalarını gösteren harita İl sınırlarında Kızılırmak Nehri, Delice Çayı, Çoruhözü ve Okun Deresi bulunmaktadır. Kızılırmak Nehri: İldeki en önemli akarsu Kızılırmak tır. Sivas ın Zara ilçesinin doğusundaki dağlardan doğan Kızılırmak, il topraklarına güneyde Çelebi ilçesinden girer. Kuzey yönünde akarak Merkez ilçede kuzeybatıya yönelir. il topraklarından çıkıp kuzeyde Çankırı-Kırıkkale il sınırını oluşturur. Kızılırmak ın Hasandede-Hacılar arazileri üzerinde Kapulukaya Barajı kuruludur Delice Çayı: Kızılırmak ın en önemli kollarından biri Delice Çayı dır. Yozgat sınırı boyunca bir müddet aktıktan sonra Delice ilçe merkezine yaklaşır. Daha sonra tekrar bu iki ilin sınırı boyunca güneydoğudan il topraklarını terk eder. Çayın il içerisinde kalan kesimi yaklaşık 50 km uzunluğundadır Çoruhözü Deresi: Kızılırmak a doğudan karışan bir koldur. İzzettin köyünün yukarı kısımlarından doğar. İzzettin-Balışeyh arasında demiryoluna paralel olarak merkez ilçeden geçer ve Kızılırmak a karışır. Derenin güzergahı dahilinde tarım alanlarına büyük katkısı vardır. Dere üzerinde sulama amacıyla motopomplar yeralmaktadır. Uzunluğu 48 km dir 1
www.esrefatabey.com.tr Okun Deresi: Elmadağ ın güney eteklerinden akan suların meydana getirdiği Balaban ve Sarılıöz Çayları, Kılıçlar Kasabası yakınlarında birleşerek Okun Deresi ni meydana getirirler. Yaklaşık 13 km uzunluğa sahip olan dere, Irmak Kasabası yakınlarında Kızılırmak a kavuşur. Bu akarsulardan başka; yaz aylarında kuruyan bazı dere ve çaylar da vardır. Ahılı Deresi, Kuruçay Deresi, Yeni Çıkan Deresi bunlardan bazılarıdır Barajlar Kapulukaya Barajı ve HES: Merkez ilçesi Kızılırmak Nehri üzerinde, enerji ve içme suyu amaçlı 1989 yılında kurulmuştur. Gövde hacmi 1,56 hm 3, normal su kotunda göl hacmi 285 hm 3, normal su kotunda 20,6 km 2, 54 MW gücündedir Sulakyurt Barajı: Sulakyurt ilçesi Tareözü Deresi üzerinde, sulama amaçlı 2015 yılında hizmete girecektir. Gövde hacmi 1,151 000 hm 3, normal su kotunda göl hacmi 43,800,000 hm 3, normal su kotunda 2,81 km 2, sulama alanı 2 569 ha dır Yahşihan yer altı barajı Kırıkkale nin Yahşihan ilçesinde inşa edilmiştir. Yahşihan a cazibe ile içme suyu sağlamak amacıyla planlanan barajın yapımı 2003 yılında tamamlanmıştır. Baraj; eğimli bir vadide granitik kayaçlar üzerindeki alüvyon akiferden faydalanmak üzere planlanmış olup, barajın havzası 13 km 2 dir (Apaydın, 2014). Barajın bulunduğu vadide ancak aşırı yağışların ve kar erimelerinin olduğu aylarda akış gerçekleştiği bilinmektedir. Vadi boyunca uzanan alüvyon granitler ve menbaya doğru diyabazlar üzerinde bulunmaktadır (Apaydın, 2014). Alüvyon genel olarak kil-silt-kum-çakıl karışımından oluşur. Kalınlığı menbaya doğru 10-15 m ye kadar azalır. Barajda gövde yüksekliği 14 m olup, 20-30 l/s arasında verim elde edilmiştir (Apaydın, 2014). Aşağı Olunlu yer altı barajı Baraj, Keskin ilçesine bağlı Aşağı Olunlu köyü Büyükuzay Deresi nde 2006 yılında inşa edilmiştir. Çamurabatmaz, Takazlı, Göçbeyli ve Büyükceceli köylerinin içmesuyu ihtiyacını cazibeli olarak karşılamak amacıyla, Pliyosen yaşlı kızıl renkli kiltaşları üzerinde vadi alüvyonunda inşa edilmiştir. Alüvyon ince taneli malzemeden (kil, silt, yer yer az kum ve çakıl) oluşmuştur. Barajın yağış alanı 10 km 2 dir(apaydın, 2014). Aşağı Olunlu yer altı barajı beton gövdelidir. Beton gövde talveg seviyesinin altında bırakılmış, yüzeye kadar yükseltilmemiştir. Barajın gövde yüksekliği maksimum 13 m, kret uzunluğu 69 m dir Minimum 5 l/s su elde edilen tesisten kaliteli ve cazibeli içme suyu sıkıntısı yaşayan 5 köye içme suyu sağlanmıştır (Apaydın, 2014). Bahşılı yer altı barajı Yer altı barajı, Bahşılı Belediyesi tarafından 2010 yılında ilçenin 5 km güneybatısında içme suyu amaçlı inşa edilmiştir. Mevsimlik akışı olan Kışla Deresi ile Şadi Deresi nin birleşim yerindeki baraj kil çekirdekli toprak dolgudur. 110 m kret uzunluğuna sahip olup, Pliyosen yaşlı kızıl renkli kiltaşları üzerinde vadi alüvyonunda inşa edilmiştir. Alüvyon ince taneli malzemeden (kil, silt, yer yer az kum ve çakıl) oluşmuştur (Apaydın, 2014). Barajın yağış alanı 8,5 km 2 dir. Bahşılı yer altı barajı kil dolgudur. Gövde talveg seviyesine kadar yükseltilmiştir. Barajın gövde yüksekliği 8-15 m dir (Apaydın, 2014).). Minimum 12 l/s su elde edilen tesisten kaliteli ve cazibeli içme suyu sıkıntısı yaşayan ilçe merkezinin ihtiyacının en az 2
yarısı karşılanmıştır. Yer altı barajında, gövde arkasına temelden itibaren inşa edilen su alma yapısı ile cazibeli su elde edilmektedir (Apaydın, 2014). Göller www.esrefatabey.com.tr Kırıkkale il sınırları içinde doğal göl bulunmamaktadır. Göletler Çipi Göleti: Merkez ilçesi Ahılı Çipi Deresi üzerinde olup, sulama amaçlı 1980 yılında kurulmuştur. Depolama hacmi 0,303 hm 3, sulama alanı 65 ha dır (brüt) Danacı Göleti: Sulakyurt ilçesi Sulu Dere üzerinde olup, sulama amaçlı 1980 yılında kurulmuştur. Depolama hacmi 0,303 hm 3, sulama alanı 28 ha dır (brüt) Hasandede Göleti: Merkez ilçesi Kaledere üzerinde olup, sulama amaçlı 2005 yılında kurulmuştur. Depolama hacmi 2,638 hm 3, sulama alanı 419 ha dır (brüt) Ceritmüminli Göleti: Keskin ilçesi Yaycılı Deresi üzerinde olup, sulama amaçlı 2012 yılında kurulmuştur. Depolama hacmi 5,100,000 hm 3, sulama alanı 951 ha dır (brüt) YER ALTI SUYU KAYNAKLARI Kırıkkale ili jeoloji haritasında; kırmızı alanlar Kretase ve Paleosen yaşlı granit kayaları, haritanın batısındaki yeşil alanlar Kretase yaşlı kırıntılı ve karbonatlar, pembe alanlar Paleosen yaşlı kırıntılı ve karbonatlar, turuncu renkli noktalı kısımlar Eosen yaşlı kırıntılıları, sarı renkli sürsajlı yerler (Balışeyh çevresi Oligosen yaşlı evaportli sedimanter kayalar, çağla yeşili sürsajlı alanlar (Sulakyurt ve Delice çevresi) Miyosen yaşlı evaporitli sedimanter kayalar, sarı renkli alanlar Üst Miyosen-Pliyosen yaşlı gölsel kırıntılılı kayaçlar, gri renkli alanlar da alüvyonu göstermektedir. Bu kaya birimlerinden alüvyon ile diğer sedimanter birimlerinin kırıntılı düzeyleri geçirimli, taneli ortam akifer, kireçtaşı ve evaporitik düzeyleri erimeli, kaya akifer özelliği gösterirler. Granit kayalar erimesiz kaya ortam akifer, sedimanter kaya birimlerindeki marn, kiltaşı düzeyleri geçirimsiz, kaya ortam akifer özelliği gösterirler. Kırıkkale ilinde; Kılıçözü Deresi 7 hm 3 /yıl, Delice 7 hm 3 /yıl, Karahamzalı-Karakeçili 2 hm 3 /yıl, Kızılırmak (Bahşılı) 8 hm 3 /yıl, Çoruhözü 7 hm 3 /yıl, Sulakyurt 9 hm 3 /yıl su potansiyeli vardır (Kırıkkale Çevre Durum Raporu, 2013). İldeki yer altı suyu seviyesi farklılıklar göstermektedir. Kuyulardan ölçülen yeraltısuyu seviyeleri alüvyon akiferlerde 1-10 m arasında değişim göstermektedir. Üst üste yaşanan kurak yıllarda yer altı suyu seviyesinde çoğunlukla bariz düşümler gözlenmekte ancak yağışlarla birlikte genellikle seviyeler toparlanmaktadır. Birkaç küçük bölgenin haricinde su seviyelerinin aşırı çekim nedeniyle düştüğü bir durum söz konusu değildir (Kırıkkale Çevre Durum Raporu, 2013). 3
www.esrefatabey.com.tr Kırıkkale ili jeoloji haritası (MTA, 2009). SU KALİTESİ Kırıkkale ilinde Kırıkkale şehir merkezi ile Delice ilçesi içme suyu analiz değerleri verilmiştir. Kırıkkale ili ve ilçeleri içme suyu yerinde ölçüm değerleri (parametre değerleri mg/l dir) (ölçüm değerleri 18 Ağustos 2008 tarihine aittir). Kırıkk ale ph Eİ o C NaCl Toplam sertlik Kalıcı sertlik K Na Ca Mg SiO 2 Merkez 7,1 1349 21 0,664 17,5 12,8 8,91 145 82,2 26,2 Delice 7,6 1124 20,5 0,473 20,4 4,8 6,10 76,0 52,0 57,0 11,2 HCO 3 Cl SO 4 NO 3 B Zn F Sr Ba Br Merkez 103 214 270 0,5 0,2 1,7 Delice 3403 36,5 218 25,2 0,1 0,07 1,50 0,05 0,1 ph: Asitlik, Eİ: Elektrik iletkenlik (µs/cm), NaCl: Tuzluluk, 0 C: Sıcaklık. Toplam ve kalıcı sertlik parametre değeri 0 A. Analiz değerlerine göre, Kırıkkale şehir merkezi içme suyunun elektriksel iletkenliği 1349 µs/cm ve sodyum kalsiyum klorürlü sülfatlı su niteliğindedir. Delice ilçesi içme suyu 4
elektriksel iletkenliği 1124 µs/cm ve magnezyum sodyum kalsiyum bikarbonatlı ve sülfatlı sudur. Her iki merkezin içme suyunun içilmesi halk sağlığı bakımından sakıncalıdır. www.esrefatabey.com.tr Yüzeysel su kaynaklarından kullanılan su miktarı ve içme suyu arıtım tesisi mevcudiyeti: DSİ tarafından enerji tesisi olarak 1989 yılında işletmeye açılan Kapulukaya Barajı elektrik enerjisi üretiminde kullanılmakta ve aynı zamanda da Kırıkkale ilinin içme ve kullanma suyunu karşılamaktadır. DSİ V. Bölge Müdürlüğü verilerine göre, Kırıkkale ili ve çevresindeki yerleşim yerlerine içme ve kullanma suyu temini amacıyla Barajdan 142,5 hm 3 /yıl su tahsisi yapılmıştır (Kırıkkale Çevre Durum Raporu, 2013). Kentsel su temini için 2010 yılı TÜİK verilerine göre; barajlardan, kuyulardan ve kaynak sularından faydalanılmaktadır. Barajlardan (Kapulukaya Barajından) 18.250.000 m³, kuyulardan 2.574.000 m³, kaynaklardan 2.275.000 m 3 su temin edilmiştir. Kırıkkale Belediyesi tarafından işletilmekte olan bir adet içme suyu arıtma tesisi bulunmaktadır (Kırıkkale Çevre Durum Raporu, 2013). Kırıkkale ili içme suyunun % 79 u barajlardan, % 11 i kuyulardan ve % 10 u kuyulardan sağlanır.içme suyu arıtma tesisi ile hizmet verilen Belediye sayısı 6 dır. İçme suyu arıtma tesisi ile hizmet verilen Belediye nüfusu 224.041 dir. İçme suyu arıtma tesisi ile hizmet verilen nüfusun Belediye nüfusu içindeki oranı % 90 dır (Kırıkkale Çevre Durum Raporu, 2013). Yer altı su kaynaklarından temin edilen su miktarı ve içme suyu arıtım tesisi mevcudiyeti: Kırıkkale ili sınırları içinde en fazla yer altı suyu ova ve vadi alüvyonlarında bulunmaktadır. Rezervin yaklaşık % 11 i içme-kullanmaya, % 5 i sanayiye, % 11 i hayvan sulamaya ve % 57 si zirai sulamaya tahsis edilecek şekilde planlama yapılmıştır (Kırıkkale Çevre Durum Raporu, 2013). Havza başına su ihtiyacı havzadan havzaya çok değişmekte olup, 2 m 3 /gün/ha ile 120 m 3 /gün/ha arasındadır. 2012 yılı için yeraltı suyu yıllık çekim miktarının yaklaşık bu yıl tahsis edilen kadar olduğu tahmin edilmektedir. Kapulukaya Barajı ndan içme ve kullanma amacıyla alınan su içme suyu arıtma tesisinde kum filtreler ve ters osmos yöntemiyle arıtma işlemine tabi tutulmaktadır (Kırıkkale Çevre Durum Raporu, 2013). İçme suyu temin edilen kaynağın adı, mevcut durumu, potansiyeli: DSİ tarafından enerji tesisi olarak 1989 yılında işletmeye açılan Kapulukaya Barajı elektrik enerjisi üretiminde kullanılmakta ve aynı zamanda da Kırıkkale ilinin içme ve kullanma suyunu karşılamaktadır. DSİ V. Bölge Müdürlüğü verilerine göre, Kırıkkale il merkezi ve çevresindeki yerleşim yerlerine içme ve kullanma suyu temini amacıyla barajdan 142,5 hm 3 /yıl su tahsisi yapılmıştır (Kırıkkale Çevre Durum Raporu, 2013). İl merkezinde oluşan evsel atık sular Kızılırmak Nehri ne arıtma işlemine tabi tutulmadan Kızılırmak Nehrine deşarj edilmektedir. Kırıkkale ili merkezinde oluşan evsel atık suların arıtılması için Kırıkkale Belediyesi tarafından atıksu arıtma tesisi inşası devam etmektedir. İnşaat yaklaşık % 25 oranında tamamlanmıştır. Hali hazırda oluşan evsel atık sular 540043 D 4409404 K koordinatından Kızılırmak Nehri ne deşarj edilmektedir (Kırıkkale Çevre Durum Raporu, 2013). Kırıkkale Çevre Durum Raporu a (2013) göre, il genelinde 10,746 ton gübre ve 32,338 ton pestisit kullanılmıştır. Kırıkkale Belediyesi bünyesinde Kırıkkale Katı Atık Belediyeler Birliğince Bahşılı ilçesi Bedesten Mevkii nde Katı Atık Düzenli Depolama Tesisi kurulmuştur. Ancak Yahşihan ve Bahşılı İlçeleri dışında diğer ilçe ve Belde Belediyeleri oluşan evsel katı atıklarını vahşi depolama yapmaya devam etmektedirler. 5
Değinilen Belgeler Apaydın, A. 2014.Yer Seçiminden Işletmeye Yeraltı Barajları. DSİ Genel Müdürlüğü yayını, ISBN: 978-605-64763-0-3. Ankara. Atabey, E. 2015.(bas.) Türkiye de illere göre su kaynakları-potansiyeli ve su kalitesi http://www.kirikkale.gov.tr/default_b0.aspx?content=1028 http://www2.dsi.gov.tr/bolge/dsi5/kirikkale.htm Kırıkkale İl Çevre Durum Raporu. 2013. T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Kırıkkale Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü. ÇED, İzin ve Denetim Şube Müdürlüğü. MTA. 2009. Türkiye Yer Altı kaynakları (illere göre). Yerbilimleri ve Kültür Serisi-5, ISBN: 975-605-4075-32-4. Ankara. www.esrefatabey.com.tr 6