Hava Kirliliğinin Sucul Ekosistemlere Etkileri Prof. Dr. Gülen GÜLLÜ Hacettepe Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü E-mail: ggullu@hacettepe.edu.tr Ulusal Su ve Sağlık Kongresi Antalya-26-30 Ekim 2015
Sunum İçeriği Giriş Havadan suya taşınan başlıca kirleticiler Organik bileşikler Ağır metaller, Hg, Pb Nütrientler (azot ve kükürt bileşikleri) Başlıca kaynakları Akdeniz, Karadeniz ve Türkiye özelinde gözlenen kirletici akıları Genel Değerlendirme
havaya dair her şey... 46-73 gün yemeksiz 8-10 gün - susuz 3 dakika havasız 2-3 lt su tüketimi/kişi/gün 10 000-11 000 lt nefes/kişi/gün
Yıllık su kullanımı (km 3 ) Dünya Nüfusu (milyar) Yıllık su kullanımı 6 Grafik Başlığı 5 4 3 2 1 0 Category 1 Category 2 Category 3 Category 4 Series 2 Series 3
Su kirliliği kaynakları Hava kirliliği Pestisit, gübre Asit yağmuru Kimyasal, PCB Nitrat Sızıntı suyu Petrol sızıntısı Foseptik benzen sızıntısı
Havadan suya taşınan başlıca kirleticiler Organik Kirleticiler Pestisitler (aldrin, endrin, klordan, dieldrin, DDT, toksapen..) sanayide kullanılan kimyasal bileşikler (PCB, PCT) ve onların bozunma ürünleri (HCB) fosil yakıtların yanması sonucu oluşan eksik yanma ürünleri (dioksin, furan) Toksik Kalıcı Biyobirikim Uzun mesafeli taşınım Kalıcı Organik Kirleticiler (KOK)
Stockhlom Sözleşmesi (2004) KOK ların üretimini ve kullanımlarını tamamen ortadan kaldırmak, alternatiflerinin bulunmadığı bazı istisnai durumlarla kullanımlarına izin vermek, İstenmeden yan ürün olarak açığa çıkan kalıcı organik kirleticilerin üretimini ortadan kaldırmak, KOK içeren atıkların çevreye zarar vermeden bertaraf edilmesini sağlamak, KOK olduğu tespit edilen yeni kimyasallarla ilgili önlemleri almak 12 Ocak 2010 Türkiye
Akdeniz e atmosferden taşınan toplam organik kirletici (PAH + PCB + PBDE + PCDD/F) miktarı : 2100-4360 ton/yıl En baskın kirletici: PAH Akdeniz: hem yutak hem kaynak
Yeni organik kirleticiler Polimer ve tekstilde kullanılan polibromlu difenileter alev geciktiricileri (PBDEler) Yapışmaz yüzeyli yemek pişirme ekipmanlarında kullanılan florlu bileşikler ile halı, yağmurluk gibi kıyafetlerden kozmetiğe kadar gün içinde kullanılan yüzlerce ürüne su ve leke tutmaz özellik kazandıran florlu aktif bileşikler Kablo yalıtımında, ahşap koruması, elektronik üretimi ve boya üretiminde kullanılan klorlu naftalin (PCN) bileşikleri Boyalarda ve yapıştırıcılarda ve hatta metallerin kesilmesinde kullanılan sıvılarda kullanılan klorlu parafinler Atrzine, endosülfan ve lindan gibi halihazırda kullanılan pestisitlerdir.
Sentetik koku maddeleri Ksilen, ketone, HHCB, AHTN Avrupa nın yıllık toplam üretim miktarı: 6500 ton/yıl Balıklarda hormonal değişime neden olduğu biliniyor Atıksularda, yüzeysel sularda ve havada ölçümleri yok, analitik yöntem geliştirilmesi gerekli
Ağır metaller: düşük dozda toksik etkisi olan metalik elementler
Kirletici Girdisi (ton/yıl) Karadeniz e atmosferden taşınan ağır metal miktarı (Gullu vd. 1998) 14000 12000 10000 8000 6000 Atmosfer Nehir 4000 2000 0 Zn As Sb Pb
Cıva, Hg- nörotoksin Kömür yakılması Metal işleme Atık yakılması Çimento üretimi Klor-alkali üretimi Kağıt üretimi Yıllık atmosferik Hg kaynağı : 5000-6000 ton %50 si insan kaynaklı %35 i okyanuslara çökeliyor
Kurşun, Pb
Kurşun, Pb
Atmosferden taşınan Azot ve Kükürt bileşikleri (Nütrientler )
SO 2 EEA, 2015
SO 2 EEA, 2015
NO x EEA, 2015
NO x EEA, 2015
Nütrient akısı (10^9 mol/km2/yıl) 12 10 8 6 4 Nehir Atmosfer 2 0 Si PO4 NO3 NH4 DIN
Genel Değerlendirme Atmosferik çökelme, çevre ve insan sağlığı açısından oluşturduğu tehdit nedeniyle uzun yıllar dikkate alınması gereken konulardan biri olmuştur. Organik kimyasallar hızla buharlaşıp kaynağından uzak bölgelere taşınabilmektte, biyobirikime neden olabilmektedir. Ancak çoğu bileşiğn biyokimyası ve toksisitesi hakkında bilgi mevcut edğildir. Hg, Pb gibi bazı ağır metaller canlı vücudunda birikmekte ve beslenme zincirinde artan konsatrasyonlarda insana kadar gelebilmektedir. Tatlı sular, körfez ve kıyı ekosistemlerinde atmosferik çökelme ötrifikasyonu hızlandırabilmekte, kirlilik girdisinin % 95 ini oluşturabilmektedir. Bu kirleticilerin genel olarak insan kaynaklı olduğu dikkate alınarak çözümü için izleme çalışmalarına ve yasal sınırlamalara gerek vardır.
Teşekkür Ederim... Prof. Dr. Gülen GÜLLÜ Hacettepe Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü E-mail: ggullu@hacettepe.edu.tr