ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ ESKİŞEHİR KOŞULLARINDA BAZI NOHUT ÇEŞİT VE HATLARINDA FARKLI EKİM ZAMANI VE SIRA ARASI MESAFELERİNİN VERİM, VERİM UNSURLARI VE KALİTE ÜZERİNE ETKİSİ Evren ATMACA TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI ANKARA 2008 Her hakkı saklıdır.
Prof. Dr. Cemalettin Yaşar ÇİFTÇİ danışmanlığında, Evren ATMACA tarafından hazırlanan bu çalışma.../.../... tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oybirliği ile Tarla Bitkileri Anabilim Dalı nda Yüksek Lisans tezi olarak kabul edilmiştir. (Unvanı, Adı ve Soyadı, Kurumu) Başkan :... (imza) (Unvanı, Adı ve Soyadı, Kurumu) Üye :... (imza) (Unvanı, Adı ve Soyadı, Kurumu) Üye :... (imza) (Unvanı, Adı ve Soyadı, Kurumu) Üye :... (imza) (Unvanı, Adı ve Soyadı, Kurumu) Üye :... (imza) Yukarıdaki sonucu onaylarım (imza) (Adı ve Soyadı) Prof. Dr.... Enstitü Müdürü
ÖZET Yüksek Lisans Tezi ESKİŞEHİR KOŞULLARINDA BAZI NOHUT ÇEŞİT VE HATLARINDA FARKLI EKİM ZAMANI VE SIRA ARASI MESAFELERİNİN VERİM, VERİM UNSURLARI VE KALİTE ÜZERİNE ETKİSİ Evren ATMACA Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla Bitkileri Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Cemalettin Yaşar ÇİFTÇİ Araştırma, 2006 yılında Eskişehir Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü deneme arazisinde yürütülmüştür. Araştırmada materyal olarak Işık 05 ve Yaşa 05 çeşitleri ile 05 ESNBVD 9 kırmızı nohut çeşit adayı kullanılmıştır. Araştırma, Tesadüf Bloklarında Bölünen Bölünmüş Parseller deneme deseninde dört tekrarlamalı olarak yürütülmüştür. Denemede üç nohut çeşidi, üç farklı sıra arası (15, 30 ve 45 cm) ve beş farklı ekim zamanı (7 Mart, 22 Mart, 7 Nisan, 22 Nisan ve 7 Mayıs) kullanılmış olup; ekim zamanı ana parselleri, çeşitler alt parselleri ve sıra arası mesafeleri ise alt alt parselleri oluşturmuştur. Çalışmada çiçeklenme gün sayısı, bitki boyu, bitkide dal sayısı, bitkide bakla sayısı, bitkide tane sayısı, bitkide tane verimi, ilk bakla yüksekliği, 100 tane ağırlığı, tane verimi, biyolojik verim, bitkide hasat indeksi, tanede ham protein oranı, kuru ağırlık, yaş ağırlık, su alma kapasitesi, su alma indeksi, kuru hacim, ıslak hacim, şişme kapasitesi, şişme indeksi, pişme süresi ve elek analizleri gibi verim, verim unsurları ve kalite kriterleri incelenmiştir. Çalışmada ele alınan özelliklerden bitkide tane verimi ve biyolojik verim hariç tüm özelliklere ekim zamanının etkisinin önemli olduğu bulunmuştur. Olgunlaşma dönemindeki yağışların mevsim normallerinden farklı gerçekleşmesi nedeniyle verim ve verim unsurlarında elde edilen en yüksek değerler III. ve IV. ekim zamanlarında tespit edilmiştir. Kalite unsurlarından kuru ve yaş ağırlık, kuru ve ıslak hacim, su alma kapasitesi ve indeksi, şişme kapasitesi ve indeksi değerlerinin ekim zamanı geciktikçe azaldığı ve pişme süresi ve protein oranı değerlerinin ise ekim zamanı geciktikçe arttığı saptanmıştır. İncelenen özelliklerden bitki boyu, bitkide bakla ve tane sayısı, bitki tane verimi ve biyolojik verim değerleri sıra arası açıklık arttıkça artarken; tane verimi, 100 tane ağırlığı, kuru ve yaş ağırlık, kuru ve ıslak hacim ve ortalama elek analizi değerlerinin ise sıra arası açıklık arttıkça azaldığı tespit edilmiştir. Araştırmada kullanılan çeşitlerden Işık-05 çeşidinde, bitkide dal ve bakla sayısı, bitkide boy ve ilk bakla yüksekliği ve biyolojik verim değerleri hariç diğer incelenen bütün karakterlerde en yüksek değerler elde edilmiştir. Birim alan tane verimi en yüksek IV. ekim zamanında ve 15 cm sıra arası mesafede, en düşük birim alan tane verimi ise I. ekim zamanında ve 45 cm sıra arası mesafede elde edilmiştir. Haziran 2008, 99 sayfa Anahtar Kelimeler: Nohut, sıra arası mesafesi, ekim zamanı, verim, kalite i
ABSTRACT Master Thesis THE EFFECT OF DIFFERENT SOWING DATES AND ROW SPACING ON YIELD, YIELD COMPONENTS AND QUALITY OF SOME CHICKPEA VARIETIES AND ADVANCED LINES IN ESKIŞEHIR CONDITIONS Evren ATMACA Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Field Crops Supervisor: Prof. Dr. Cemalettin Yaşar ÇİFTÇİ The study was conducted at Anatolian Agricultural Research Institute, Eskişehir, in 2006. Two cultivars (Işık-2005 and Yaşa-2005) and one advanced line (05-ESNBVD-9) were used. The experimental layout was split-split plot in randomized complete block design with 4 replications. Main plots were sowing dates (7 th March, 22 nd March, 7 th April, 22 nd April and 7 th May), sub plots were cultivars and sub-sub plots were row spaces (15, 30 and 45 cm). In the study, days to flowering time, plant height, numbers of branches, pods and seeds per plant, yield per plant, first pod height, 100 kernel weight, seed yield, biomass, harvest index, protein content of seed, dry and wet weights of seeds, water absorption capacity and index, dry and wet volume, swelling capacity and index, cooking time and sieve analysis were determined and sieve analyses was performed. According to the results, sowing dates significantly affected all the parameters except for yield per plant and biomass. The highest values of yield and yield components were obtained from III. and IV. sowing dates, presumably due to the seasonal distribution pattern of precipitation, particularly during the pod filling period. Some quality parameters such as dry and wet weights, dry and wet volumes, water absorption capacity and index, swelling capacity and index were decreased in late planting times; however cooking time and protein content were increased with the late planting. Plant height, pod and seed numbers per plant, yield per plant and biomass were increased with increasing row space. Seed yield, 100 kernel weight, dry and wet weights, dry and wet volumes and average sieve value were decreased as row space increased. Işık-05 had the highest values of all parameters except for branch and pod numbers per plant, plant height, first pod height and biomass in all applications. The highest yield was obtained from IV. sowing date with 15 cm row spacing, while the lowest yield was in first planting time with 45 cm row June 2008, 99 pages Key Words : Chickpea, row space, sowing date, yield, quality ii
TEŞEKKÜR Araştırma konumu belirleyen, çalışmamın her safhasında büyük emekleri olan, gelişimini titizlikle takip eden, Danışman Hocam Sayın Prof. Dr. Cemalettin Yaşar ÇİFTÇİ ye, denemeyi yürüttüğüm Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü nde çalışmamın gerçekleşmesinde bana her türlü imkanı sağlayan Enstitü Müdürü Yakup KARAMAN a, çalışmamın en başından sonuna kadar her türlü bilgi alışverişinde ve uygulamalarında destek ve yardımlarını esirgemeyen Baklagil Bölümü Şefi Sayın Dr. Sabri ÇAKIR ve kalite sorumlusu Ramazan AKIN a, istatistik analiz metotlarının belirlenmesi ve analizlerin yapılıp değerlendirilmesinde yardım ve desteğini gördüğüm Ziraat Yüksek Mühendisi Müfit KALAYCI ya, laboratuar analizlerinde bana yardımcı olan Dr. Erdinç SAVAŞLI ve Laborant Nuri TUNCER ile tüm enstitü personeline ve çalışmam süresince büyük bir özveri ile maddi ve manevi desteğini esirgemeyen sevgili eşime en içten teşekkürlerimi sunarım. Evren ATMACA Ankara, Haziran 2008 iii
İÇİNDEKİLER ÖZET.. i ABSTRACT... ii TEŞEKKÜR... iii SİMGELER DİZİNİ. vi ÇİZELGELER DİZİNİ vii 1. GİRİŞ. 1 2. KAYNAK ARAŞTIRMASI.. 4 3. ARAŞTIRMA YERİ, MATERYAL VE YÖNTEM..... 14 3.1 Araştırma Yerinin Özellikleri.... 14 3.1.1 Araştırma yeri. 14 3.1.2 İklim özellikleri. 14 3.1.3 Toprak özellikleri. 16 3.2 Materyal... 16 3.3 Yöntem. 17 3.3.1 Gözlem ve ölçümler.. 18 3.3.1.1 Çiçeklenme gün sayısı..... 18 3.3.1.2 Bitki boyu.. 19 3.3.1.3 Bitkide dal sayısı... 19 3.3.1.4 Bitkide bakla sayısı.. 19 3.3.1.5 Bitkide tane sayısı..... 19 3.3.1.6 Bitkide tane verimi.... 19 3.3.1.7 İlk bakla yüksekliği...... 19 3.3.1.8 100 tane ağırlığı.... 20 3.3.1.9 Tane verimi... 20 3.3.1.10 Biyolojik verim... 20 3.3.1.11 Bitkide hasat indeksi.. 20 3.3.1.12 Tanede ham protein oranı.... 20 3.3.1.13 Kuru ağırlık.... 21 3.3.1.14 Yaş ağırlık... 21 3.3.1.15 Su alma kapasitesi..... 21 3.3.1.16 Su alma indeksi... 21 3.3.1.17 Kuru hacim..... 21 3.3.1.18 Islak hacim.. 22 3.3.1.19 Şişme kapasitesi..... 22 3.3.1.20 Şişme indeksi... 22 3.3.1.21 Pişme süresi.... 22 3.3.1.22 Elek analizleri. 22 3.3.2 Verilerin değerlendirilmesi..... 23 4. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA. 24 4.1 Karakterlere İlişkin Ortalama Değerler... 24 iv
4.2 Karakterlere İlişkin Varyans Analizi Sonuçları.. 27 4.2.1 Çiçeklenme gün sayısı.. 27 4.2.2 Bitki boyu.. 30 4.2.3 İlk bakla yüksekliği....... 33 4.2.4 Bitkide dal sayısı...... 35 4.2.5 Bitkide bakla sayısı..... 39 4.2.6 Bitkide tane sayısı.... 42 4.2.7 Bitkide tane verimi...... 45 4.2.8 Biyolojik verim.... 47 4.2.9 Bitki hasat indeksi.... 50 4.2.10 Tane verimi.... 53 4.2.11 100 tane ağırlığı..... 56 4.2.12 Kuru ağırlık... 59 4.2.13 Yaş ağırlık.. 61 4.2.14 Su alma kapasitesi..... 64 4.2.15 Su alma indeksi.. 66 4.2.16 Kuru hacim.... 69 4.2.17 Islak hacim..... 71 4.2.18 Şişme kapasitesi..... 74 4.2.19 Şişme indeksi.. 77 4.2.20 Ortalama elek analizi.... 79 4.2.21 Pişme süresi.... 82 4.2.22 Tanede ham protein oranı..... 84 5. SONUÇ... 87 KAYNAKLAR... 93 ÖZGEÇMİŞ 99 v
SİMGELER DİZİNİ * % 5 Düzeyinde Önemli ** % 1 Düzeyinde Önemli V.K. Varyasyon Kaynağı S.D. Serbestlik Derecesi K.O. Kareler Ortalaması E.Z. Ekim Zamanı Ç Çeşit Sıra Arası Mesafe E 1 E 2 E 3 E 4 E 5 Ç 1 Ç 2 Ç 3 S 1 S 2 S 3 İlk Ekim Zamanı İkinci Ekim Zamanı Üçüncü Ekim Zamanı Dördüncü Ekim Zamanı Beşinci Ekim Zamanı Yaşa-05 Çeşidi Işık-05 Çeşidi NBVD-9 Hattı 15 cm Sıra Arası Mesafe 30 cm Sıra Arası Mesafe 45 cm Sıra Arası Mesafe vi
ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 3.1 Deneme yerinin uzun yıllar ortalaması ve 2006 yılına ilişkin bazı iklim verileri... 14 Çizelge 3.2 Deneme yerine ilişkin toprak analizi sonuçları... 16 Çizelge 4.1 Nohut çeşitlerinin, beş ekim zamanı ve üç sıra arası mesafesinde incelenen karakterlere ilişkin ortalama değerler ve standart hataları 25 Çizelge 4.2 Nohut çeşitlerinin, beş ekim zamanı ve üç sıra arası mesafesinde çiçeklenme gün sayısına (gün) ilişkin varyans analizi sonuçları... 27 Çizelge 4.3 Nohut çeşitlerinde, farklı ekim zamanları ve sıra arası mesafelerde çiçeklenme gün sayısı (gün) ortalamaları ile çeşit x ekim zamanı ve ekim zamanı x sıra arası mesafesine ait ikili etkileşimler... 28 Çizelge 4.4 Nohut çeşitlerinin, beş ekim zamanı ve üç sıra arası mesafesinde bitki boyuna (cm) ilişkin varyans analizi sonuçları. 30 Çizelge 4.5 Nohut çeşitlerinde, farklı ekim zamanları ve sıra arası mesafelerde bitki boyu (cm) ortalamaları ile çeşit x sıra arası mesafe ve ekim zamanı x sıra arası mesafesine ait ikili etkileşimler 31 Çizelge 4.6 Nohut çeşitlerinin, beş ekim zamanı ve üç sıra arası mesafesinde ilk bakla yüksekliği (cm) ilişkin varyans analizi sonuçları... 33 Çizelge 4.7 Nohut çeşitlerinde, farklı ekim zamanları ve sıra arası mesafelerde ilk bakla yüksekliği (cm) ortalamaları ile çeşit x ekim zamanı, çeşit x sıra arası mesafe ve ekim zamanı x sıra arası mesafelerine ait ikili etkileşimler.. 34 Çizelge 4.8 Nohut çeşitlerinin, beş ekim zamanı ve üç sıra arası mesafesinde bitkide dal sayısına (adet) ilişkin varyans analizi sonuçları... 36 Çizelge 4.9 Nohut çeşitlerinde, farklı ekim zamanları ve sıra arası mesafelerde bitkide dal sayısı (adet) ortalamaları ile çeşit x ekim zamanı ve ekim zamanı x sıra arası mesafelerine ait ikili etkileşimler.. 37 Çizelge 4.10 Nohut çeşitlerinin, beş ekim zamanı ve üç sıra arası mesafesinde bitkide bakla sayısına (adet/bitki) ilişkin varyans analizi sonuçları.. 39 Çizelge 4.11 Nohut çeşitlerinde, farklı ekim zamanları ve sıra arası mesafelerde bitkide bakla sayısı (adet/bitki) ortalamaları ile ekim zamanı x sıra arası mesafelerine ait ikili etkileşimler 40 Çizelge 4.12 Nohut çeşitlerinin, beş ekim zamanı ve üç sıra arası mesafesinde bitkide tane sayısına (adet/bitki) ilişkin varyans analizi sonuçları 42 Çizelge 4.13 Nohut çeşitlerinde, farklı ekim zamanları ve sıra arası mesafelerde bitkide tane sayısı (adet/bitki) ortalamaları ile çeşit x sıra arası mesafe ve ekim zamanı x sıra arası mesafelerine ait ikili etkileşimler... 43 Çizelge 4.14 Nohut çeşitlerinin, beş ekim zamanı ve üç sıra arası mesafesinde bitkide tane verimi (g/bitki) ilişkin varyans analizi sonuçları. 45 Çizelge 4.15 Nohut çeşitlerinde, farklı ekim zamanları ve sıra arası mesafelerde bitkide tane verimi (g/bitki) ortalamaları ile çeşit x sıra arası mesafe ve ekim zamanı x sıra arası mesafelerine ait ikili etkileşimler... 46 Çizelge 4.16 Nohut çeşitlerinin, beş ekim zamanı ve üç sıra arası mesafesinde biyolojik verime (g) ilişkin varyans analizi sonuçları. 48 vii
Çizelge 4.17 Çizelge 4.18 Çizelge 4.19 Çizelge 4.20 Çizelge 4.21 Çizelge 4.22 Çizelge 4.23 Çizelge 4.24 Çizelge 4.25 Çizelge 4.26 Çizelge 4.27 Çizelge 4.28 Çizelge 4.29 Çizelge 4.30 Çizelge 4.31 Çizelge 4.32 Çizelge 4.33 Çizelge 4.34 Çizelge 4.35 Çizelge 4.36 Nohut çeşitlerinde, farklı ekim zamanları ve sıra arası mesafelerde biyolojik verim (g) ortalamaları ile ekim zamanı x sıra arası mesafesine ait ikili etkileşimler... 49 Nohut çeşitlerinin, beş ekim zamanı ve üç sıra arası mesafesinde bitki hasat indeksine (%) ilişkin varyans analizi sonuçları.. 51 Nohut çeşitlerinde, farklı ekim zamanları ve sıra arası mesafelerde bitki hasat indeksi (%) ortalamaları. 52 Nohut çeşitlerinin, beş ekim zamanı ve üç sıra arası mesafesinde tane verimine (kg) ilişkin varyans analizi sonuçları 53 Nohut çeşitlerinde, farklı ekim zamanları ve sıra arası mesafelerde tane verimi (kg) ortalamaları.. 54 Nohut çeşitlerinin, beş ekim zamanı ve üç sıra arası mesafesinde 100 tane ağırlığına (g) ilişkin varyans analizi sonuçları.. 56 Nohut çeşitlerinde, farklı ekim zamanları ve sıra arası mesafelerde 100 tane ağırlığı (g) ortalamaları ile çeşit x ekim zamanı, çeşit x sıra arası mesafe ve ekim zamanı x sıra arası mesafelerine ait ikili etkileşimler... 57 Nohut çeşitlerinin, beş ekim zamanı ve üç sıra arası mesafesinde kuru ağırlığa (g) ilişkin varyans analizi sonuçları... 59 Nohut çeşitlerinde, farklı ekim zamanları ve sıra arası mesafelerde kuru ağırlık (g) ortalamaları. 60 Nohut çeşitlerinin, beş ekim zamanı ve üç sıra arası mesafesinde yaş ağırlığa (g) ilişkin varyans analizi sonuçları 61 Nohut çeşitlerinde, farklı ekim zamanları ve sıra arası mesafelerde yaş ağırlık (g) ortalamaları ile çeşit x sıra arası mesafesine ait ikili etkileşimler... 62 Nohut çeşitlerinin, beş ekim zamanı ve üç sıra arası mesafesinde su alma kapasitesi (g/tane) ilişkin varyans analizi sonuçları 64 Nohut çeşitlerinde, farklı ekim zamanları ve sıra arası mesafelerde su alma kapasitesi (g/tane) ortalamaları ile çeşit x sıra arası mesafesine ait ikili etkileşimler... 65 Nohut çeşitlerinin, beş ekim zamanı ve üç sıra arası mesafesinde su alma indeksi (%) ilişkin varyans analizi sonuçları.. 67 Nohut çeşitlerinde, farklı ekim zamanları ve sıra arası mesafelerde su alma indeksi (%) ortalamaları ile çeşit x sıra arası mesafesine ait ikili etkileşimler... 68 Nohut çeşitlerinin, beş ekim zamanı ve üç sıra arası mesafesinde kuru hacime (ml) ilişkin varyans analizi sonuçları...... 69 Nohut çeşitlerinde, farklı ekim zamanları ve sıra arası mesafelerde kuru hacim (ml) ortalamaları... 70 Nohut çeşitlerinin, beş ekim zamanı ve üç sıra arası mesafesinde ıslak hacime (ml) ilişkin varyans analizi sonuçları.. 72 Nohut çeşitlerinde, farklı ekim zamanları ve sıra arası mesafelerde ıslak hacim (ml) ortalamaları ile çeşit x sıra arası mesafesine ait ikili etkileşimler... 73 Nohut çeşitlerinin, beş ekim zamanı ve üç sıra arası mesafesinde şişme kapasitesine (ml/tane) ilişkin varyans analizi sonuçları 75 viii
Çizelge 4.37 Çizelge 4.38 Çizelge 4.39 Çizelge 4.40 Çizelge 4.41 Çizelge 4.42 Çizelge 4.43 Çizelge 4.44 Çizelge 4.45 Nohut çeşitlerinde, farklı ekim zamanları ve sıra arası mesafelerde şişme kapasitesi (ml/tane) ortalamaları ile çeşit x sıra arası mesafesine ait ikili etkileşimler... 76 Nohut çeşitlerinin, beş ekim zamanı ve üç sıra arası mesafesinde şişme indeksine ilişkin varyans analizi sonuçları 77 Nohut çeşitlerinde, farklı ekim zamanları ve sıra arası mesafelerde şişme indeksi ortalamaları... 78 Nohut çeşitlerinin, beş ekim zamanı ve üç sıra arası mesafesinde ortalama elek analizine (mm) ilişkin varyans analizi sonuçları.. 79 Nohut çeşitlerinde, farklı ekim zamanları ve sıra arası mesafelerde elek analizi (mm) ortalamaları ile çeşit x ekim zamanı ve çeşit x sıra arası mesafesine ait ikili etkileşimler... 80 Nohut çeşitlerinin, beş ekim zamanı ve üç sıra arası mesafesinde pişme süresine (dakika) ilişkin varyans analizi sonuçları... 82 Nohut çeşitlerinde, farklı ekim zamanları ve sıra arası mesafelerde pişme süresi (dakika) ortalamaları... 83 Nohut çeşitlerinin, beş ekim zamanı ve üç sıra arası mesafesinde ham protein oranına (%) ilişkin varyans analizi sonuçları.. 85 Nohut çeşitlerinde, farklı ekim zamanları ve sıra arası mesafelerde ham protein oranı (%) ortalamaları.. 85 ix
1. GİRİŞ Açlık, yetersiz ve dengesiz beslenme günümüzde insan sağlığını etkileyen faktörlerin başında yer almaktadır. Bu sorunun çözülmesi için Yeşil Devrim olarak bilinen çalışmalarla tahıl üretimi büyük ölçüde arttırılmıştır. Tahıl proteini insan vücudunda yapılamayan ve elzem amino asitler adı verilen bazı amino asitleri sınırlı oranlarda içerdiğinden, tek başına insanın protein gereksinmesini karşılayamamaktadır. Tahıl proteini, hayvansal kaynaklı et, yumurta, süt ve türevleriyle dengelendiği gibi, kuru baklagillerle de dengelenebilmektedir. Hayvansal kaynaklı besinlerin fiyatlarının yüksek oluşu ve bileşimlerinde doymuş yağlar ve kolesterolün bulunması dolayısıyla protein gereksinmesinin karşılanmasında, kuru baklagillerin değerini daha da arttırmıştır (Şehirali 1988). Proteince zengin olmaları, tarımında hiç veya çok az azotlu gübreye ihtiyaç göstermeleri, toprağı bitki besin maddelerince zenginleştirmeleri gibi özelliklerinden dolayı ülke tarımında özel bir ilgi alanına sahip olan yemeklik tane baklagiller 2006 yılı verilerine göre, ülkemizde 1.092.619 ha ekim alanı, 1.398.966 ton üretim miktarına sahiptir. Türkiye de nohut 524.367 ha ekim alanı, 551.746 ton üretim ve 1050 kg/ha verime sahiptir. Nohut, yemeklik tane baklagiller içinde ekim alanları bakımından birinci sırada yer almaktadır (Anonim 2007). Nohut, yemeklik tane baklagiller içinde yüksek sıcaklığa ve kurağa mercimekten sonra en fazla dayanan ve fakir topraklarda yetişebilen bir bitki olması nedeniyle kışlık tahıl - nadas ekim nöbetinin uygulandığı kurak bölgelerimizde ekim nöbetine girerek birim alan verimini artırmada ve nadas alanlarımızı daraltmada önemli bir yere sahiptir (Eser 1978). Bitkisel üretimde başarılı olmak, kültürel önlemlerin iyi bir şekilde ve zamanında alınması ile mümkündür. Kültürel önlemler içerisinde ekim zamanı ve sıra arası mesafesi en önemlilerindendir. Zira ekim zamanının varyasyonu bitki gelişme döneminin yalnız başlangıç safhasında etkili olmamakta, tüm vejetasyon döneminde 1
ekolojik faktörlerin belirli ölçüde farklı bulunmasına, dolayısıyla bitkinin belirli ölçüde değişik bir ortamda yetişmesine neden olmaktadır (Ceylan ve Sepetoğlu 1983). Nohutta ekim zamanı bölgenin iklim ve toprak faktörlerine bağlı olarak değişiklik gösterir. Türkiye de nohut ekimi, iklim koşullarındaki farklılıklar nedeniyle bölgelere göre Şubat ayı ortalarından Nisan ayı ortalarına kadar yapılmaktadır (Eser 1975, Şehirali 1988). Ekim zamanı özellikle kuru tarım sisteminde yetiştirilen ürünler için daha önemlidir. Kuru tarım sisteminde ürün yetiştirilmesini sınırlayan en önemli faktör olan suyun yağan yağışlarla maksimum olarak bitkiler tarafından kullanılması durumunda verim artışı elde edilebilir. Yağışların azaldığı bir dönemde ekim yapılması daha az verim alınmasına neden olmaktadır. Ülkemizin bazı bölgelerinde nohut ekimi, Antraknoz hastalığından kaçmak amacıyla Mayıs ayının ikinci yarısına kaydırılmaktadır. Bu da bitkinin vegetatif devresini tamamlayamadan generatif devreye girmesine neden olduğundan verim azalmasına neden olmaktadır. Nohut tarımını etkileyen en önemli hastalıklardan olan nohut antraknozu (Ascochyta rabiei pas Labr.) önemli ürün kaybına neden olmakta, kalite ve kantite yönünden ürün etkilenmektedir. Epideminin ağır olduğu yıllarda verim sıfıra kadar düşmekte ve üreticiler zaman zaman tarlalarını sürmek zorunda kalmaktadır. Islah edilmiş, verim potansiyeli yüksek çeşitlerin uygun ekolojilerde, uygun yetiştirme teknikleri ile yetiştirilmesi yüksek verim almanın ilk adımıdır. Birim alandan daha yüksek verim alabilmek amacıyla verim ve verim öğelerini önemli ölçüde etkileyen unsurlardan biri olan sıra aralığının ekolojik bölgelere göre belirlenmesi önem taşımaktadır. Nohut, halkımızın beslenmesinde önemli yeri olan yemeklik tane baklagillerden birisidir. Nohutun tüketim şekilleri çeşitli bölgelerdeki tüketim alışkanlıklarına ve tane özelliğine göre değişiklik gösterebilmekte olup, ülkemizde en yaygın şekilde yemeklik olarak tüketilmektedir. Bunun yanında normal, baharatlı v.s. şekilde işlenmiş leblebi 2
çeşitleri, humus, konserve ve diğer şekillerde de tüketimi yapılmaktadır. Leblebilik olarak bölgemizde genelde kırmızı nohut populasyonları kullanılmaktadır. Çiftçimizde henüz tescilli bir kırmızı nohut çeşidi bulunmamaktadır. Ayrıca mevcut tohumluklar da nohut tarımında verimi sınırlayan önemli hastalıklardan Antraknoz (Ascochyta rabiei pas Labr.) hastalığına hassastırlar. Bundan dolayı çiftçimiz hastalıktan kaçınmak için ekim tarihini geciktirmekte ve sonuç olarak verim düşük olmaktadır. Bu sorunların çözümünü amaçlayarak yapılan çalışmalar sonucu yeni hatlar geliştirilmeye çalışılmış ve bu çalışmada da bu hatlardan biri kullanılmıştır. Hastalıktan korunmanın en etkili yolu şüphesiz ki hastalığa dayanıklı çeşit ıslah etmek ve üretmektir. Ayrıca çeşitlerden daha fazla birim alan verimi elde etmek için çeşitlere uygun ekim zamanını ve bitki sıklığını belirlemek gerekir. Bu çalışmada bu amaçla geliştirilmiş iki çeşit ve bir hatta, beş farklı ekim zamanı ve üç farklı sıra arası mesafesinde verim, verim unsurları ve bazı kalite kriterlerindeki değişim incelenerek çeşitler ve hat için en uygun ekim zamanı ve sıra arası mesafesi belirlenmeye çalışılmıştır. 3
2. KAYNAK ARAŞTIRMASI Çalışma ile ilgili, dünyada ve ülkemizde yapılan çalışmalar gözden geçirilmiş konu ile yakından ilgili olanlar tarih sırasına göre aşağıda özetlenmiştir. Tosun ve Eser (1975a), nohutta 4 değişik sıra arası (20, 30, 40 ve 50 cm) ve 4 değişik sıra üzeri (5, 10, 15 ve 20 cm) mesafesi uygulayarak yaptıkları araştırmada, en yüksek tane verimini en dar sıra arası ve sıra üzeri mesafeden; en düşük tane verimini de en geniş sıra arası ve sıra üzeri mesafeden elde etmişlerdir. Tosun ve Eser (1975b), Elazığ kökenli kara nohut çeşidinde, 4 değişik sıra arası (20, 30, 40 ve 50 cm) ve 4 değişik sıra üzeri (5, 10, 15 ve 20 cm) mesafeleri uygulayarak yaptıkları çalışmada; sıra arası ve sıra üzeri mesafeleri arttığında, bitki dal, bakla ve tane sayılarının arttığını, 1000 tane ağırlığı ile bitki boyunda ise büyük değişmeler olmadığını bildirmişlerdir. Eser (1975), çalışmasında 1000 tane ağırlığının çevre koşullarından az etkilendiğini yani yüksek kalıtım değeri verdiğini, bunu bitki boyu ve bitkide bakla sayısının izlediğini saptamıştır. Bitkide ikinci dal ve tane sayısının çevre koşullarından fazla etkilenen karakterler olarak belirlemiştir. Hussain (1980), Ankara koşullarında dört nohut çeşidini 2.5, 5, 7.5 ve 10 cm sıra üzeri ve 10, 15, 20 ve 25 cm sıra arası açıklığında ekerek yaptığı araştırmada; en düşük tane veriminin en geniş sıra üzeri ve sıra arası mesafeden elde edildiğini, bitki boyunun sıra arası ve sıra üzeri açıklığı daraldıkça arttığını, 1000 dane ağırlığı, hasat indeksi, çiçeklenme gün sayısının ise sıra arası ve sıra üzeri açıklığı daraldıkça azaldığını belirtmiştir. Pye (1980), Avustralya da 2 nohut çeşidi ve 4 farklı ekim zamanı uygulayarak 2 yıl süreyle yapmış olduğu bir araştırmada, tane veriminin ekim zamanı geciktikçe azaldığı fakat bunun yağışlara bağlı olduğu, yağışların mevsim normallerinden fazla olduğu aylarda verimin arttığını açıklamıştır. 4
Somal (1980), Hindistan koşullarında 12 nohut genotipiyle yapmış olduğu ön çalışmada bitki boyunun 40.9 cm ile 57.9 cm arasında, çiçeklenme gün sayısının 53 ile 64 gün arasında, bitkide tane veriminin 6.6 g ile 14.5 g arasında değiştiğini açıklamış ve yöre için en uygun genotipin ICC-4, BG-220 ve ICC-6 olabileceğini vurgulamıştır. Kumar et al. (1981), 1979 yılında Hindistan da 330 nohut hattı ile yapmış oldukları çalışmalarında, çiçeklenme gün sayısının 60 gün ile 117 gün arasında, bitki boyunun 34 cm ile 80 cm arasında, bitkide dal sayısının 2.0 adet ile 10.3 adet arasında, bitkide bakla sayısının 92 adet ile 256 adet arasında, 100 tane ağırlığının 8.5 g ile 49.1 g arasında, biyolojik veriminin 11.3 g ile 12.5 g arasında, bitki başına tane veriminin 0.6 g ile 31.3 g arasında ve hasat indeksinin % 28 ile % 72 arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Adhikari and Pondey (1982), Hindistan koşullarında yapmış oldukları çalışmalarında 1979-1980 üretim döneminde kışlık olarak yetiştirdikleri 36 hatta seleksiyon kriterlerini araştırmışlardır. Çalışmaları sonucunda bitkide bakla sayısının 41.59 ile 143.19 adet arasında, bitkide dal sayısının 1.93 ile 3.39 adet, 100 tane ağırlığının 12.83 g ile 29.96 g arasında, bitkide tane veriminin ise 8.94 g ile 37.39 g arasında değiştiğini belirtmişlerdir. Bejiga and Tollu (1982), 3 farklı çeşitte, 5 farklı ekim zamanında ve 3 yıl süreyle yapmış oldukları araştırmada, çiçeklenme gün sayısının ve bitki boyunun ekim zamanındaki gecikmeyle azaldığını, verimin ise yağışlara ve toprak nemine göre değiştiğini ve yıllar itibariyle farklı olabileceğini açıklamışlardır. Bhatty (1984), 1980-1981 yıllarında 4 farklı lokasyonda 101 mercimek örneğinde yapmış oldukları çalışmasında, pişme kalitesini incelediğini, çalışma neticesinde pişme kalitesini; çevre, su absorbisyonunun ve tohum iriliğinin etkilediğini bildirmiştir. Williams et al. (1984), kabuli ve desi tipi toplam 60 nohut örneğinde yaptıkları laboratuar çalışmasında, pişme kalitesinin üzerine tohum ağırlığının ve kuru hacminin, şişme endeksinin ve su alma kapasitesinin etkili olduğunu bildirmişlerdir. Pişme süresinin kabuli nohutta ortalama 132,5 dakika olduğunu açıklamışlardır. 5
Khorgade et al. (1985), 1982-1983 üretim döneminde nohutta bazı karakterlerin kalıtımını incelemişlerdir. Araştırmaları neticesinde, bitki boyunun 35.3 cm ile 45.6 cm, çiçeklenme gün sayısının 51 gün ile 74.8 gün, bitkide dal sayısının 5.3 adet ile 10.2 adet, bitkide bakla sayısının 40.9 adet ile 78.2 adet, 100 tane ağırlığının 11.9 g ile 34.7 g arasında, tane veriminin 29.5 g ile 70.6 g arasında değiştiğini; bitki boyu, bitkide bakla ve dal sayısının orta derecede kalıtsal özellikten ileri geldiğini, bu karakterlerin daha çok çevre koşullarından etkilendiğini; çiçeklenme gün sayısı, baklada tane sayısı ve 100 tane ağırlığının yüksek derecede kalıtsal olduğunu ve bitkide tane veriminin ise çok düşük derecede kalıtımdan ileri geldiğini, çevrenin bu karakter üzerinde etkisinin yüksek olduğunu açıklamışlardır. Tripathi and Singh (1985), Hindistan koşullarında 4 farklı nohut çeşidi ile 3 farklı ekim zamanı uygulayarak yaptıkları bir çalışmada, tane veriminin ve bitkideki bakla sayısının çeşitten çeşide göre değişebileceğini ve ekim zamanları arasında da farklılıkların önemli olduğunu bildirmişlerdir. Ekim zamanları içinde tane veriminin 28 kg ile 106 kg arasında ve bitkide bakla sayısının 28 adet ile 47 adet arasında değiştiğini belirtmişlerdir. Shrivastava and Verma (1985), 1979-1980 ile 1980-1981 olmak üzere 2 yıl süreyle yapmış oldukları ekim zamanı çalışmalarında; 8 farklı ekim tarihi uyguladıklarını, bitki bakla sayısının, 1000 tane ağırlığının ve tane veriminin belli döneme kadar arttığını daha sonra azaldığını, bitki boyunun ekim zamanındaki gecikmeyle birlikte kısaldığını bildirmişlerdir. Arvadia and Patel (1986), Hindistan koşullarında 3 farklı ekim zamanı, 2 farklı azot ve 3 farklı fosfor dozu kullanılarak yapmış oldukları çalışmalarında, geç ekim zamanında tane veriminin en yüksek olduğunu, bunun sebebinin de gelişme dönemindeki sıcaklıkların yüksek olmasından ve bunun sonucu olarak bitkide bakla ve tane ağırlığının fazla olmasından ileri geldiğini bildirmişlerdir. Ayrıca ekim zamanındaki gecikmeyle 1000 tane ağırlığının ve bitkideki dal sayısının da arttığını açıklamışlardır. 6
Sıddıgue and Sedgley (1986), 1982 ve 1983 yıllarında Suriye koşullarında 4 farklı ekim zamanı uygulayarak yapmış oldukları çalışmalarında, ilk yıl hasat indeksi bakımından ekim zamanları arasında fark bulunmadığını, ikinci yıl ise ekim zamanındaki gecikmeyle hasat indeksinde önemli oranda artışın meydana geldiğini, çiçeklenme süresinin ekim zamanındaki gecikmeyle azaldığını açıklamışlardır. Akdağ ve Engin (1987), Tokat yöresinde en yüksek tane verimini sağlayacak ekim sıklığını tespit etmek amacıyla 10, 15 ve 20 cm sıra üzeri aralığı ile üç nohut çeşidinde (Yerli İspanyol, Yerli Sıra ve ILC-482) yapmış oldukları çalışmaları sonucunda; en yüksek tane veriminin üç nohut çeşidinde de en sık mesafeden, en düşük tane veriminin ise en geniş ekim sıklığından elde edildiğini, buna karşılık bitki başına en yüksek bakla ve tane sayısının da en geniş ekim sıklığından, en düşük bakla ve tane sayısının da en dar ekim sıklığından bulunduğunu bildirmişlerdir. Sharma et al. (1988), 1985 yılında, Hindistan ın Gwalior şehrinde, 4 nohut çeşidi ve 4 farklı ekim tarihi uygulayarak yaptıkları çalışmalarında, bitkide dal sayısı, bitkide bakla sayısı, biyolojik verim, 100 tane ağırlığı ve protein oranı değerlerini incelemişlerdir. Araştırmaları neticesinde incelenen tüm özelliklerde ekim zamanındaki gecikmeyle azalmaların olduğunu ve bu özelliklerin çeşitlere göre değişebileceğini açıklamışlardır. Singh et al. (1988), Hindistan koşullarında dört uzun boylu dik gelişen ve bir yarı yatık gelişen olmak üzere 5 nohut çeşidi ile ve 100 bitki/m 2, 66 bitki/m 2 ve 50 bitki/m 2 olmak üzere 3 bitki sıklığı ile yapmış oldukları çalışmalarında; bitki boyunun 73.6 cm ile 104.2 cm, bitkideki dal sayısının 13.1 adet ile 15.8 adet arasında değiştiğini ve en yüksek bitki boyunun en sık ekim sıklığından elde ettiklerini ve bitkide dal sayısı ve 100 tane ağırlığının ekim sıklığı arttıkça azaldığını açıklamışlardır. Ayrıca dik gelişen nohutlarda ekim sıklığı normunun arttırılması gerektiğini bildirmişlerdir. Singh et al. (1988), çalışmalarında Icarda da muhafaza edilen bazı bakla, mercimek ve nohut genotiplerinde, pişme öncesi uygulanan bazı işlemlerin pişme kalitesine etkisini incelemişlerdir. Araştırmaları sonucunda, nohudun pişme süresinin 35 dakika ile 103 dakika arasında değiştiğini, nohutta pişme süresinin tane iriliğine göre farklılık 7
gösterdiğini, küçük tanelilerin iri tanelilere göre daha kısa sürede piştiğini ve nohutta pişme süresine tane iriliğinin yanında tane yapısındaki nişastanın içeriğinin, olgunlaşma sırasındaki sıcaklık ve nem oranı ile agronomik faktörlerin etkili olduğunu açıklamışlardır. Shrivastava et al. (1990), 1982 ve 1983 yıllarında, Hindistan ın Chhattisgarh Eyaletinde, 4 farklı ekim tarihinde ve 3 farklı genotip kullanarak yaptıkları araştırmalarında; tane verimi ile bitkide bakla sayısının ekim zamanındaki gecikmeyle azaldığını ve tane veriminin, bitkide bakla sayısının ve bitkideki tohum sayısının genotiplere göre değiştiğini vurgulamışlardır. Singh et al. (1990), Icarda dan temin ettikleri kabuli nohut genotiplerinde 100 tane ağırlığı, protein miktarı ve pişme zamanı sürelerini belirlemek üzere yaptıkları araştırmada, 100 tane ağırlığının 8 ile 67 g, protein miktarının % 14.3 ile % 27 ve pişme süresinin 50 dakika ile 296 dakika arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Ayrıca protein miktarının yetiştirme sezonunda meydana gelen iklim olaylarına göre değişebileceğini ifade etmişlerdir. Singh et al. (1991), Icrısat ta geliştirilen 5 desi ve 5 kabuli olmak üzere 10 nohut genotipi ile laboratuar koşullarında yapmış oldukları kalite araştırmalarında, protein oranının kabuli nohut tiplerinde % 19.5-23.4 arasında, pişme süresinin 72-76 dakika arasında, 100 tane ağırlığının 18.5 g - 32.3 g arasında ve su alma indeksinin % 0.9 - % 1 arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Paikaray and Misra (1992), Hindistan koşullarında nohutta 2 yıl süreyle 6 farklı ekim zamanında yaptıkları ekim zamanı denemesinde; ekim zamanları arasındaki farkın önemli olduğunu ekim zamanlarından belli bir döneme kadar verimin arttığını daha sonraki zamanlarda verimin düştüğünü, çiçeklenme ve bakla bağlama dönemindeki sıcaklıkların verimi önemli derecede etkilediğini açıklamışlardır. Karasu (1993), değişik yörelerden temin ettiği 22 adet nohut hat ve çeşitlerinin bazı agronomik ve teknolojik karakterlerini ve bu karakterler arası ilişkileri incelemek amacı 8
ile 1989 ile 1991 yılları arasında yapmış olduğu çalışmasında, iri taneli nohutların küçük taneli nohutlara göre su alma kapasitelerinin yüksek olduğunu ve daha uzun sürede piştiğini saptamıştır. Köksal vd. (1993), Ülkemizin farklı bölgelerinde yetiştirilen nohut genotiplerinin teknolojik kalitesi üzerine çevrenin etkilerini belirlemek amacı ile yaptıkları araştırmada; genotip ve çevrenin, kuru ve yaş ağırlık, kuru ve yaş hacim ile şişme indeksi değerlerini önemli düzeyde etkilediğini, kuru pişme süresi, yaş pişme süresi ve protein miktarının ise sadece çevreden önemli düzeyde etkilendiğini bildirmişlerdir. Akdağ ve Şehirali (1994), çalışmalarında bakteri aşılama, dört azot dozu (0.0, 2.5, 5.0 ve 7.5 kgn/da) ve üç sıra arası açıklığının (20, 30 ve 40 cm) yerel İspanyol nohut çeşidinde bazı bitkisel ve kalite özelliklerine etkisini araştırmışlardır. Araştırma sonucunda; sıra arası açıklığın bitki boyunu, bitkide yaprak sayısını ve dekara protein verimini her iki yılda, bitkide ana dal sayısını ve tanede protein oranını bir yılda önemli ve olumlu etkilediğini saptamışlardır. Kenzie and Hill (1995), Yeni Zelanda da, nohudun gelişim ve verimini belirlemek amacıyla iki üretim sezonunda (1990-1991 ve 1991-1992) yürüttükleri çalışmada; bitki sıklığını artırmanın verimi arttırmadığını ve bu durumun her şeyden önce, daha yüksek bitki sıklıklarında bitki başına bakla sayısındaki azalmanın nedeni olduğunu, ekim zamanları bakımından ise en yüksek tane veriminin yazlık ekimlerden alındığını ve hasat indeksi değerinin de kışlık ekimlere oranla yüksek (0.51) olduğunu bildirmişlerdir. Ağsakallı (1995), 1991 ve 1992 yıllarında, Erzurum koşullarında 3 nohut genotipi ile m 2 de 20, 30, 40 ve 50 tohum bulunacak şekilde, dekara 3 kg N sabit ve 0, 3, 6, 9, 12 ve 15 kg P 2 O 5 değişken kombinasyonları olacak şekilde yürütmüş olduğu çalışmasında, nohut tanesinde ham protein oranının yüksek olduğu durumlarda, tanedeki nişasta oranının da yüksek olduğunu ve bu nedenle su alma kapasitesinin yüksek, pişme süresinin kısa olduğunu bildirmiştir. 9
Yürür ve Karasu (1995), Bursa koşullarında antraknoz hastalığından etkilenmeyi önlemek amacı ile geciktirilmiş ekimin Nohut (Cicer arietinum L.) un tane verimi ve bazı agronomik karakterleri üzerine etkilerini belirlemek amacı ile, normal ekim (15 Mart) ve geciktirilmiş ekim (24 Nisan) uygulamışlar, ekim tarihi geciktikçe bitki boyu ve ilk bakla yüksekliğinin % 40 - % 50 oranında azaldığını, aynı zamanda bitkide bakla sayısı, tane verimi, vejetasyon süresi, çiçeklenme gün sayısı ve çiçeklenme süresinde de düşüş olduğunu açıklamışlardır. Özdemir vd. (1996), 3 nohut çeşidi kullanarak en uygun ekim sıklığını saptamak amacıyla yapmış oldukları araştırmalarında, ekim sıklığı arttıkça verimin arttığını bildirmişlerdir. Ağsakallı vd. (1998), Erzurum koşullarında 1994-1995 yıllarında Erzurum-89 yeşil mercimek çeşidi ile yapmış oldukları ekim sıklığı denemesinde, çiçeklenme süresine etki eden önemli iklim faktörlerinin gün uzunluğu, sıcaklık ve nem oranı olduğunu belirtmişlerdir. Azkan vd. (1999), 10 nohut hattı ile kışlık ve yazlık olarak farklı ekim zamanlarında yapmış oldukları araştırmalarında; ekim zamanı x çeşit interaksiyonunun bitkide ana dal sayısı dışında tüm özellikleri için istatistiki olarak önemli çıktığını bildirmişler, ayrıca ekim zamanlarının bitkide ana dal sayısı ve biyolojik verim üzerine önemli etkisinin bulunmadığını açıklamışlardır. Karasu (1999), Isparta ekolojik koşullarında 1996-1997 yıllarında 4N-91/1-3 ve ILC- 195 hatlarının kullanıldığı araştırmada 4 farklı sıra arası mesafesi (17, 34, 51 ve 68 cm) uyguladıkları çalışmada, sıra arası mesafesi arttıkça bitkide bakla sayısı, 1000 dane ağırlığı ve bitkide dane veriminin önemli derecede arttığını ve en düşük verimin en geniş sıra arası mesafesinden elde edildiğini bildirmiştir. Kulaz ve Çiftçi (1999), Van ekolojik koşullarında yapmış oldukları araştırmalarında; üç nohut hattını üç farklı ekim sıklığında (28, 42 ve 56 tohum/m 2 ) ekerek ekim sıklığının verim ve verim öğelerine etkisini araştırmışlardır. En yüksek tane verimini en sık 10
ekimden, en düşük tane verimini ise en seyrek ekimden elde etmişler, ayrıca birim alandaki tohum miktarı arttıkça, bitkide bakla sayısının ve biyolojik verimin azaldığını belirtmişlerdir. Ağsakallı vd. (2001), Erzurum koşullarında, çeşit adayı bazı nohut hatlarında verim ve verim unsurlarını belirlemek amacı ile yürütmüş oldukları araştırmada; yetişme mevsimi esnasında düşen toplam yağış miktarı ile bitki boyu, bitkide ortalama dal sayısı ve bitkide bakla sayısı arasında pozitif ve önemli bir ilişki bulunduğunu bildirmişlerdir. Biçer (2001), Diyarbakır yöresinden topladıkları 46 yerel ve 2 tescilli nohut çeşidi ile yapmış olduğu karakterizasyon çalışmasında; çiçeklenme gün süresinin 76.2-84.6 gün, bitki boyunun 24.4-34.18 cm, ilk bakla yüksekliğinin 12.97-19.08 cm, bitkide ana dal sayısının 1.8-3.2 adet, bitkide bakla sayısının 15.3-34.7 adet, bitkide tane sayısının 15.07-49.47 adet, bitki tane veriminin 4.29-7.26 g ve 100 tane ağırlığının 9.61-39.82 g arasında olduğunu belirlemiştir. Karasu (2001), Isparta ekolojik koşullarında, 2 yıl süreyle, 3 farklı nohut hattında ve 5 farklı ekim zamanlarında yapmış olduğu çalışmasında, ekim zamanı geciktikçe verim ve verim öğelerinde önemli miktarda azalma olduğunu bildirmiştir. Özçelik vd. (2001), Amasya ekolojik koşullarında 2 yıl süreyle Damla-89 ve İzmir-92 nohut çeşitleri kullanılarak yürütülen çalışmada, 25-37.5 cm olmak üzere 2 sıra arası, 5 ve 7.5 cm olmak üzere 2 sıra üzeri mesafesinin bitki boyu, bitkide bakla sayısı, ilk bakla yüksekliği, 1000 tane ağırlığı, tane verimi, tanede kabuk oranı, su alma oranı, 9 ve 8 mm elek üstünde kalan tane oranı gibi özellikler üzerine olan etkilerini incelemişlerdir. Deneme sonucunda çeşitlerin tanede kabuk oranı hariç incelenen diğer özellikler üzerine etkisinin, ekim zamanı faktörünün bitkide bakla sayısı ve tanede kabuk oranı hariç incelenen diğer özellikler üzerine etkisinin, sıra arası mesafesinin bitkide bakla sayısı ve tane verimi üzerine etkisinin ve sıra üzeri mesafesinin ise sadece tane verimi üzerine etkisinin istatistiki olarak anlamlı olduğunu, ayrıca en yüksek tane veriminin en sık sıra arası mesafesi ve üzerinden alındığını bildirmişlerdir. 11
Toğay vd. (2001), Türkiye de tescil edilmiş nohut çeşitlerinin su alma kapasiteleri ve sert tohum kabuğuna sahip tohum oranlarının belirlenmesi amacı ile 2000 yılında laboratuar koşullarında yapmış oldukları çalışmalarında; çeşitlerin su alma kapasitelerinin 0.979-1.223 g/tane arasında değiştiğini ve çeşitler arasında farklılığın önemli olduğunu saptamışlardır. Toğay ve Toğay (2001), Van ekolojik koşullarında 1997 ve 1998 yıllarında ILC-482 ve Yerli Nohut çeşitlerini kullandıkları araştırmada, 4 farklı sıra arası mesafesi (15, 20, 25 ve 30 cm) uygulanmıştır. Sıra aralığı arttıkça, bitkide bakla ve tane sayısı, ana ve yan dal sayısı ve birim alan tane veriminin önemli derecede arttığını, en yüksek tane veriminin 30 cm sıra arası mesafesinden, en düşük tane veriminin ise 15 cm sıra arası mesafesinden elde edildiğini açıklamışlardır. Özgün vd. (2003), 2002 yılında Diyarbakır ın Bismil İlçesinde yapmış oldukları çalışmalarında; Gökçe nohut çeşidinde 4 farklı ekim zamanı (17 Ocak, 15 Şubat, 12 Mart ve 10 Nisan) uygulamışlardır. Ekim zamanı geciktirildikçe çiçeklenme zamanı, bitki boyu, bakla sayısı ve tane sayısı, bitki tane verimi, 100 tane ağırlığı ve birim alan tane veriminin azaldığını bildirmişlerdir. Biçer ve Anlarsal (2004), Diyarbakır yöresinden toplanan yerel nohut çeşitlerinin önemli bitkisel ve tarımsal özelliklerinin belirlenmesi amacı ile yaptıkları çalışmalarında; çiçeklenme gün sayısını 76.2-84.6 gün, bitki boyunu 24.4-34.18 cm, bitkide ana dal sayısını 1.8-3.2 adet, bitkide bakla sayısını 15.3-34.7 adet, bitkide tane sayısını 15.07-49.47 adet, bitkide tane verimini 4.29-7.26 g, 100 tane ağırlığını 9.61-39.81 g ve tane verimini 121.5-166.6 kg/da olarak saptamışlardır. Erman ve Tüfenkçi (2004), 1998 ve 1999 yıllarında, Ankara ekolojik koşullarında ILC- 482 nohut çeşidini kullanarak yapmış oldukları ekim zamanı çalışmasında; ekim zamanı uygulamasının verim üzerine etkisinin önemli olduğunu, en yüksek verimin iki yılda da 10 Nisan da yapılan ekimlerden elde ettiklerini açıklamışlardır. 12
Amir et al. (2006), 2003 yılında, 2001 ve 2003 yıllarında Cezayir koşullarında yetiştirilen nohut, mercimek ve fasulye ürünlerinden hasat sonrasında tesadüfi olarak almış oldukları örneklerde, protein ve nişasta oranını, 100 tane ağırlığını, kül oranını, pişme süresini, toplam şeker oranını, toplam yağ oranını ve yağ asidi miktarını incelemişlerdir. Üretim sezonundaki yağış miktarının fazla olduğu 2003 yılında alınan örneklerde, protein oranının ve toplam şeker miktarının daha yüksek olduğunu fakat üretim sezonundaki yağışın az olduğu 2001 yılında alınan örneklerde ise incelenen diğer parametrelerin değerlerinin 2003 yılında alınan örneklere göre daha fazla olduğunu tespit etmişlerdir. 13
3. ARAŞTIRMA YERİ, MATERYAL VE YÖNTEM 3.1 Araştırma Yerinin Özellikleri 3.1.1 Araştırma yeri Bu araştırma, 2006 yılında Eskişehir Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü, deneme tarlasında yürütülmüştür. Araştırma yerinin denizden yüksekliği 781 m olup, 30 o 31 kuzey enlem ve 39 o 46 doğu boylam dereceleri arasında yer almaktadır. 3.1.2 İklim özellikleri Araştırma yerinin ürünün tarlada olduğu Mart- Ağustos aylarına ait uzun yıllar (1990-2005 yılları arası) ve denemenin yürütüldüğü yıla (2006) ilişkin sıcaklık ( o C), nispi nem (%) ve yağış miktarı (mm) çizelge 3.1 de verilmiştir. Çizelge 3.1 Deneme yerinin uzun yıllar ortalaması ve 2006 yılına ilişkin bazı iklim verileri Aylar Yağış (mm) Sıcaklık ( o C) Nispi Nem (%) Uzun Yıllar 2006 Uzun 2006 Yıllar Ort. Min. Max. Uzun Yıllar 2006 Ocak 30.4 53.5 - - - - - - Şubat 25.9 29.5 - - - - - - Mart 29.7 25.2 4.4 3.9-11.7 24.8 65.7 60.0 Nisan 50.2 8.9 9.6 8.4-5.6 24.6 64.3 48.5 Mayıs 43.5 23.5 14.7 12.7-1.1 30.2 62.1 50.3 Haziran 23.9 12.0 18.9 16.1 5.2 31.7 57.6 45.9 Temmuz 14.9 37.5 21.9 21.1 11.7 31.3 54.0 45.4 Ağustos 11.3 0.0 21.4 24.6 14.9 37.4 56.0 41.4 Dönem Top. 173.4 107.1 - - - - - - Yıllık Top. 349.4 315.5 - - - - - - Dönem Ort. - - 15.1 14.5-2.2 30.0 60.0 48.5 Yıllık Ort. - - 10.5 10.1-3.2 23.6 65.2 59.3 Kaynak: Meteoroloji Genel Müdürlüğü ve Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü (Anonim 2006a, b). Eskişehir ili iklim olarak Batı Anadolu ve İç Anadolu iklim özellikleri arasında geçiş özelliği gösterse de genel olarak sert ve karasal iklim özelliklerine sahiptir. Kısa süreli 14
olan yaz mevsimi sıcak ve kurak, kış mevsimi ise oldukça sert geçmektedir. Son 15 yıllık gözlemlere göre yıllık ortalama sıcaklık 10.5 o C olup, en düşük sıcaklık ortalaması Ocak ayında -0.13 o C, en yüksek sıcaklık ortalaması Temmuz ayında 21.9 o C olarak kaydedilmiştir. Denemenin yürütüldüğü yılda yıllık ortalama sıcaklık değerleri, uzun yıllar ortalamalarından nispeten düşük değerlerde gerçekleşmiştir. 2006 yılı vejetasyon döneminde 14.5 o C olan ortalama sıcaklık değeri, uzun yıllar ortalaması değerine (15.1 o C) yakın gerçekleşmiştir. Vejetasyon döneminde minimum ve maksimum sıcaklık ortalamaları incelendiğinde, Mart ve Nisan aylarında minimum ve maksimum ortalama sıcaklık değerleri sıra ile -11.7 o C ve -5.6 o C olarak gerçekleşmiştir. Maksimum ortalama sıcaklık değerleri ise Mayıs ayında 30.2 o C, Haziran ayında 31.7 o C, Temmuz ayında 31.3 o C ve Ağustos ayında 37.4 o C olarak gerçekleşmiştir. Çizelgede görüleceği üzere uzun yıllar ortalaması olarak yıllık yağış toplamı 349.4 mm dir. Yağışlar düzensiz olup, daha çok kış ve ilkbahar aylarında düşmektedir. Yağışlı dönem Ekim ayında başlamakta ve vejetasyon döneminde (Mart, Nisan, Mayıs, Haziran, Temmuz ve Ağustos) en fazla yağış Nisan (50.17 mm) ve Mayıs (43.47 mm) aylarında düşmektedir. Bu aylardan sonra giderek azalan yağışlar Haziran (23.9 mm), Temmuz (14.9 mm), Ağustos (11.3 mm) ve Eylül (14.6 mm) aylarında en düşük değerlere ulaşmaktadır. Denemenin yürütüldüğü yılda ölçülen toplam yağış miktarı 315.5 mm olup, uzun yıllar ortalamasının altında gerçekleşmiştir. Vejetasyon döneminde elde edilen toplam yağış 107.1 mm olup, uzun yıllar toplamından (173.4 mm) düşük gerçekleşmiştir. 2006 yılında Mart ayı (25.2 mm) yağış toplamı uzun yıllara göre yaklaşık değerlerde seyretse de Nisan, Mayıs, Haziran ve Ağustos ayı toplam yağış miktarı bu ayların uzun yıllar toplamına göre oldukça düşük değerlerde gerçekleşmiştir (Çizelge 3.1). Temmuz ayı yağış toplamı (37.5 mm) uzun yıllar toplamına göre (18.3) daha yüksek gerçekleşmiştir. Uzun yıllar ortalamasına göre Eskişehir ilinde nispi nem % 65 dir. Aylık ortalama nispi nem Temmuz (% 54) ve Ağustos (% 56) aylarında en düşük; Eylül ayından sonra yükselerek Aralık (% 77) ve Ocak (% 76) aylarında en yüksek seviyeye çıkmaktadır. 15
2006 yılında ortalama nispi nem % 59.3 olarak gerçekleşmiştir. Vejetasyon süresinde % 48.5 olan ortalama nispi nem, uzun yıllar dönem ortalamasından (% 60) düşük olmuştur. Diğer yıllara göre kurak geçen bu yılda vejetasyon dönemindeki aylarda da (Mart % 60, Nisan % 49, Mayıs % 50, Haziran % 46, Temmuz % 45 ve Ağustos % 41) uzun yıllar ortalamalarına göre (Mart % 66, Nisan % 64, Mayıs % 62, Haziran % 58, Temmuz % 54 ve Ağustos % 56) nispi nem düşük gerçekleşmiştir (Çizelge 3.1). 3.1.3 Toprak özellikleri Deneme yerinden ekimden önce usulüne uygun olarak 0-30 cm derinlikten alınan toprak örneği, T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü ne bağlı Eskişehir Toprak ve Su Kaynakları Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü laboratuarında analiz edilmiş ve analiz sonuçları çizelge 3.2 de verilmiştir. Çizelge 3.2 Deneme yerine ilişkin toprak analizi sonuçları Doymuşluk Doymuş Toplam Kireç Organik Bitkilerde yarayışlı (işba) (%) Toprakta (ph) Tuz (%) (%) Madde (%) P 2 O 5 (kg/da) K 2 O (kg/da) 63 8.2 0.140 7.63 1.98 7.36 183.40 Yapılan analizler sonucunda, toprağın organik madde miktarının az (Richards 1954), toprak reaksiyonunun hafif alkali, tuz oranının düşük (Tüzüner 1990), kireççe orta düzeydedir (Çağlar 1949). Deneme yerinin toprağı bitkilerde yarayışlı fosfor bakımından orta düzeyde (Olsen et al. 1954) ve bitki tarafından kullanılabilir potasyum bakımından ise zengin durumdadır (Ülgen ve Yurtsever 1984). Deneme yeri toprak strüktürünün killi-tınlı bir yapıya sahip olduğu belirlenmiştir. 3.2 Materyal Araştırmada tohum materyali olarak Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü nce tescil ettirilen Işık-05 (Ç 2 ) ve Yaşa-05 (Ç 1 ) çeşitleri ile 05-ESNBVD-9 (Ç 3 ) kırmızı nohut 16
çeşit adayı kullanılmıştır. Çeşitlerin ve çeşit adayının özellikleri aşağıda kısaca özetlenmiştir. Işık-05 çeşidi; orta boylu (35-45 cm), dik gelişen, dallanması orta (3-4), koçbaşı tane tipinde olup 100 tane ağırlığı 45-52 g dır. Antraknoz hastalığına karşı orta derecede toleranslı bir çeşittir. Yaşa-05 çeşidi; orta boylu (35-40 cm), dik gelişen, dallanması orta (3-4), koçbaşı tane tipinde olup 100 tane ağırlığı 42-49 g dır. Antraknoz hastalığına karşı toleranslı bir çeşittir. 05-ESNBVD-9 nohut çeşit adayı ise; uzun boylu (43-45 cm), dik gelişen, dallanması orta (3-4), koç başı tane tipinde olup, 100 tane ağırlığı 41-46 gramdır. Çeşitlere ve çeşit adayına ait tohumluk Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü nden temin edilmiş, tohumlar ekimden önce kırık ve bozuk taneler ile yabancı maddelerden elle temizlenmiştir. Her parsele ekilecek tohum sayısı belirlenerek ekime hazır hale getirilmiştir. 3.3 Yöntem Araştırma, tesadüf bloklarında bölünen bölünmüş parseller deneme desenine göre dört tekrarlamalı olarak yürütülmüştür. Denemede üç farklı sıra arası (15 (S 1 ), 30 (S 2 ) ve 45 (S 3 ) cm) ve beş farklı ekim zamanı (7 Mart, 22 Mart, 7 Nisan, 22 Nisan ve 7 Mayıs) uygulanmış; ekim zamanı ana parselleri, çeşitler alt parselleri ve sıra arası mesafeleri ise alt alt parselleri oluşturmuştur. Her parsel 5 m uzunluğunda 6 sıra olarak planlanmıştır. Ekim, 5 cm derinliğe elle yapılmıştır. Sıra üzeri mesafe ise 5 cm olup, her sıraya 100 adet tohum kullanılmıştır. Ön bitkisi buğday olan deneme tarlasının buğdayın hasadından sonra kulaklı pullukla 15-20 cm derinlikten ilk işleme, ilkbaharda 8-10 cm derinlikten kültivatör+tırmık kombinasyonuyla ikinci toprak işlemesi yapılmıştır. Ekim öncesi toprağa 3 kg/da saf azot ve 5 kg/da saf fosfor gelecek şekilde, 13 kg/da DAP gübresi verilmiştir. Yabancı ot 17
kontrolü, çiçeklenme dönemi öncesi çapalama ve elle toplama şeklinde yapılmıştır. Sıra araları çizi makinesi yardımı ile 30 cm olarak açılmış; 45 cm ile 15 cm sıra aralıkları açılan sıralardan hesaplanarak çapa yardımı ile oluşturulmuştur. Ekim 2006 yılında; 7 Mart (E 1 ), 22 Mart (E 2 ), 7 Nisan (E 3 ), 22 Nisan (E 4 ) ve 7 Mayıs (E 5 ) tarihleri olmak üzere 5 farklı tarihte yapılmıştır. İlk ekim tarihi Mart ayının başı düşünülmesine karşın, bölgenin Mart ayının ilk dört gününde yoğun yağış almasından dolayı ilk ekim gecikmiştir. Diğer ekimler de bu tarihten itibaren 15 er gün arayla yapılmıştır. 3.3.1 Gözlem ve ölçümler Tüm bloklarda, her parselin kenarlarındaki sıralar ve ortadaki sıranın baş ve son kısımlarından 50 şer cm lik kısımlar atıldıktan sonra, ortada kalan 7.20 m 2 lik (4m x 4 sıra x 0.45 m) alandan tesadüfi olarak 10 bitki seçilerek, küçük kağıt etiketlerle örneklenmiştir. Yapılan gözlem ve ölçümlerde; çiçeklenmeye kadar geçen gün sayısı, bitki boyu, ilk bakla yüksekliği, bitkide ana dal sayısı, bitkide bakla sayısı, bitkide tane sayısı, bitkide tane verimi, 100 tane ağırlığı, birim alan tane verimi, bitkide hasat indeksi belirlenmiştir (Anonim 2001). Ayrıca teknolojik değerlendirmeler; kuru ağırlık, yaş ağırlık, su alma kapasitesi, su alma indeksi, kuru hacim, yaş hacim, şişme kapasitesi, şişme indeksi, tane protein oranı, elek analizleri ve pişme süresi belirlenmiştir (Williams et al. 1986). 3.3.1.1 Çiçeklenme gün sayısı (gün) Çıkış tarihinden itibaren bitkilerin %50 sinin çiçeklenmesine kadar geçen süre, çiçeklenme süresi olarak belirlenmiştir. 18