Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 79, Ekim 2018, s

Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 79, Ekim 2018, s. 156-183 Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date 10.09.2018 10.10.2018 Dr. Aydoğan MEŞELİ Dicle Üniversitesi, Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi, Coğrafya Anabilim Dalı ameseli@hotmail.com MARDİN DE KÜLTÜREL TURİZM VE DİĞER ÇEKİCİLİKLER, TESPİTLER, SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ. Öz Küreselleşen dünyamızda son yıllarda öne çıkan önemli olgulardan biri turizm ve turizm faaliyetlerinin ekonomik ve kültürel gelişmeye katkısıdır. Turizm olgusunun tam olarak gelişmediği sanayi devrimi öncesinde, insanlar boş zamanlarını dinlenme amacıyla evlerinde, ikamet ettikleri alanlarda geçirmekteydi. Sanayi devriminin gerçekleşmesinden sonraki dönemlerde insanlar iş yaşamı dışında farklı aktivitelere yönelmiş, turizm ve tatil anlayışı ortaya çıkmıştır. Turizm olgusunun geliştiği, farkındalıkların, algı ve bilinç düzeylerinin değiştiği günümüzde insanlar, turizm olgusunu devamlı ikamet ettikleri yerlerden uzaklaşarak farklı yerleri gezmek, farklı kültürleri tanımak, farklı lezzetler tatmak, dinlenme ve eğlenmenin yanı sıra değişik folklorik değerleri algılamak, farklı tarihi ve kültürel değerleri yerinde görmek ve farklı atmosferlerde nefes almak olarak değerlendirmektedir. Ulaşım ve haberleşmenin gelişmesi, dünyamızda farklı yerlerdeki kültürel değerlerin ve diğer turizm çekiciliklerinin varlığı, yıl boyunca stresli iş yaşamının içinde bunalan ve sıkıntılı kent yaşamından uzaklaşmak, dinlenmek, biraz eğlenmek ve farklı mekanlar tanımak isteyen insanları kendine çekmektedir. Bu yönden, tarihi süreç içinde birçok medeniyete sahne olmuş Mardin; kalesi, tarihi mekanları, camileri, kiliseleri, evleri, kasırları, zengin kültürel özellikleri, folklorik değerleri ve yöresel el sanatlarıyla önemli bir Kültürel Turizm Kenti durumundadır. Bu çalışmanın amacı Mardin in bu özelliklerini ön plana çıkartarak, halkın ve yerel yönetimlerin farkındalık seviyesini arttırmak, Mardin in kültürel ve tarihi turizm ögelerini ön plana çıkartmak, bu değerlerin korunması ve değerlendirilmelerinin yanı sıra, turizm konusunda istihdama yönelik çalışmaların gerekliliğine dikkat çekmektir.turizm faaliyetleri ve özellikle kültürel turizm potansiyelinin varlığı bir çekim merkezi oluş-

turmakta ve söz konusu yerleşmenin ekonomik, sosyal ve kültürel açıdan büyüyüp gelişmesine olanak sağlamaktadır. Bu çalışmada Mardin ili merkez ilçede son yıllarda öne çıkan kültürel turizm ve diğer turizm çekicilikleri incelenmiş ve mevcut coğrafi özellikler değerlendirilerek turizm fonksiyonlarının geliştirilmesi, yörenin ekonomik ve sosyal açıdan daha da gelişebilmesi için bazı önerilere değinilmiştir. Anahtar kelimeler: Mardin, Kültür Turizmi, Turizm Çekicilikleri, Mardin Evleri, Tarihi Değerler. CULTURAL TOURISM AND OTHER ATTRACTIONS IN MARDİN PROVINCE, DETECTIONS, PROBLEMS AND SOLUTION PROPOSALS. Abstract One of the most important events in our globalizing world in recent years is the contribution of tourism and tourism activities to economic and cultural development. Before the industrial revolution, when the tourism phenomenon was not fully developed, people spent their leisure time in their homes, in the areas where they resided, for the purpose of rest. In the periods after the Industrial Revolution, people began to devote themselves to activities other than business life, and tourism and holiday understanding emerged. Nowadays where tourism is developed and awareness, perception and consciousness levels change, people are able to see different historical and cultural values in addition to visiting different places, visiting different places, knowing different cultures, tasting different tastes, resting and enjoying different folkloric values and breathing in different atmospheres. The development of transportation and communication, the presence of cultural values and other tourist attractions in different parts of our world, attracts people who want to get away from the stressful business life and to get away from the distressed city life, relax, have some fun and visit different places all year round. Mardin has been the scene of many civilisations in this historical process; it is an important "Cultural Tourism City" with its castle, historic sites, mosques, churches, houses, spas, rich cultural features, folkloric values and local handicrafts. The purpose of this study is to increase the level of consciousness of the people and the local authorities, to draw attentionto the necessity of projects regarding employment in tourism in addition to the protection and assesments of these values through taking the characteristics of Mardin to the foreground. The existence of tourism activities and especially the cultural tourism potential constitutes an attraction center and allows the settlement to grow and develop economically, socially and culturally. In this study, cultural tourism and other attractions of tourism in Mardin province in recent years have been examined and some suggestions have been mentioned in order to improve tourism functions, to improve the economic and social aspects of the area by evaluating existing geographical features. 157 GİRİŞ Keywords: Mardin, Cultural Tourism, Tourism Attractiveness, Mardin Houses, Historical Values. Dünyada ve ülkemizde kültürel turizm ve turizmin tüm çeşitleri son dönemlerde öne çıkan değerler arasındadır. Özellikle kültürel turizm alanında ülkemizde çok ciddi bir potansiyel

bulunduğu bir gerçektir. Bu bakımdan birçok turizm çekiciliğinin yanı sıra özellikle kültürel turizm potansiyeli bakımından Mardin ili, merkez ilçesi Artuklu ve tüm ilçeleriyle Güneydoğu Anadolu bölgesinde öne çıkmaktadır. Mardin, coğrafi bakımdan Güneydoğu Anadolu bölgesinin Dicle bölümünde yer almaktadır. 8891km² yüzölçümüne sahip olan Mardin ilimiz coğrafi konum itibariyle 36º 55 ve 38º 51 kuzey paralelleri ile 39º 56 ve 42º 54 paralelleri arasında yer almaktadır. Bu itibarla güneydoğu Anadolu bölgesinin Dicle bölümünde bulunan Mardin ili güneyinde Suriye, batısında Şanlıurfa, kuzeyinde Diyarbakır ve Batman, doğusunda Şırnak ili ile çevrelenmektedir.(şekil 1) 158 Şekil 1: Mardin ili lokasyon haritası. Çok eski bir tarihi yerleşme olan Mardin şehrinin kuruluşu M.Ö.3000 yıllarına kadar dayanmaktadır. Asur, Mitanni ve Hurri uygarlıkları döneminde bu sahada bir yerleşmenin varlığından çeşitli tarihi kaynaklarda söz edilmektedir. Ancak tarihte Mardin adına ilk kez IV.yüzyılda Bizanslı tarihçi Amminianus Marcellinus un kayıtlarında rastlanmaktadır (Ritter, 1844). Ege kıyılarını ve Anadolu yu Mezopotamya ya bağlayan tarihi Kral Yolu nun 11 km kuzeyinde yer alan ve bu yoldan yeterince faydalanamayan şehir (Ramsay, 1961), Arap fethine kadar sönük bir yerleşme olarak varlığını sürdürmüş, X. Yüzyılda özellikle Artuklular döneminde en parlak günlerini yaşamaya başlamış, bir idari ve ticari merkez haline gelmiştir. M.S. XI. Yüzyılda Artuklu döneminde başkent olan Mardin bugünkü tarihi kent dokusunu kazanmıştır. Artuklulardan sonra XV.yüzyılda Timur un işgaline uğrayan Mardin yakılıp yıkılmış, daha sonra Akkoyunlu hakimiyetine giren şehir nihayet 1516 yılında Yavuz Sultan Selim tarafından fethedilerek Osmanlı hakimiyetine girmiş, Artuklu hakimiyetinden sonraki süreçte tarihi dokusunu korumakla birlikte, eski parlak günlerini geride bırakmıştır.

Foto 1 :Mardin il merkezi Eski Mardin in güneyden görünüşü. Şehir merkezinin üst bölümünde Mardin Kalesi görülüyor. I- GENEL COĞRAFİ ÖZELLİKLER Araştırma sahası Mardin-Midyat Eşiği olarak adlandırılan ve kuzey kısmında Diyarbakır Siirt Pliosen havzası ile güneyinde bulunan Suriye Arabistan düzlükleri arasında sıkışmış Toros sisteminin ön kıvrım kuşağında, Mardin-Midyat eşiğinin güney bölümünde yer alır. Çoğunlukla güneye devrilmiş antiklinallerden oluşan, üzerinde Mardin kentinin de yer aldığı bu güney sıralar, ön kıvrım kuşağındaki arızalı kütlelerin yükseltisinin en fazla arttığı sahalardır (Karadoğan ve Arslan, 2007). Mardin in Derik ilçesi civarında aflörman veren Paleozoik yaştaki bazı formasyonlar dışında bölgenin jeolojik yapısında Tersiyer yaşlı formasyonlar yaygınlık gösterir. Bunlar genel olarak Germav, Gercüş ve Midyat formasyonlarıdır. Mardin ve yakın çevresinin günümüz topoğrafyası, şiddetli kıvrılma ve şaryaj olaylarından sonra toptan yükselen ve bu arada litolojik yapının kalker ağırlıklı olmasıyla karstlaşmaya ve fluvial aşınmaya maruz kalan bir peneplen olarak ifade edilebilir (Karadoğan ve Arslan, 2007; Altınlı, 1963-1966). Kadim Mardin kenti Suriye düzlüklerinden kuzeye doğru yükselen Mardin Eşiği nin güney bölümündeki yamaçların, ortalama 950m den başlayarak 1100m ye kadar yükselen bölümlerinde yer almaktadır. Kentin ilk yerleşim yerini oluşturan Mardin kalesi, yaklaşık 1200 m yükseklikteki şahit tepenin en yüksek noktasındaki düzlük alanı tercih etmiştir. İklim özellikleri bakımından Mardin ve çevresi karasal iklim özellikleri göstermekle birlikte, burada görülen Doğu Anadolu ve İç Anadolu bölgelerindeki kadar sert olmayan, daha ılıman ve yumuşak bir karasal iklimdir. Bu sahada görülen karasal iklim kış mevsiminde çok düşük sıcaklıkların görülmediği, yağışların daha ziyade yağmur şeklinde düştüğü; buna mukabil yaz mevsiminde sıcaklıkların, İç Anadolu ve Doğu Anadolu coğrafi bölgelerine göre daha fazla yükseldiği bir iklimdir. Diğer taraftan yağış rejimi itibariyle daha çok Akdeniz yağış rejimine yakın karakteristik özellikler görülmektedir (Sözer, 1984). Yağışın büyük bölümü kış mevsiminde düşmekte, yaz mevsimi ise oldukça sıcak ve yağışsız geçmektedir. Bu durum bölgeyi yıl boyunca etkileyen hava kütlelerinin özellikleriyle ilgilidir. Avrupa nın ortalarında kışın etkili olan cp (Continental Polar) ve yine kış mevsiminde Sibirya üzerinden gelerek Doğu Anadolu yu etkisi altına alan cp (Continental Polar) kutupsal karasal hava kütleleri güneydeki Arabistan ve Basra Körfezi üzerinde etkili olan mt ve ct hava kütlelerinin varlığıyla bölgeye ulaşamadan etkisini 159

kaybeder ve bu nedenle kışlar bu sahada nisbeten yumuşak geçer. Yaz mevsiminde ise güneyden gelen tropikal kökenli (ct) hava kütleleri etki alanını genişleterek kuzeye doğru yayılır ve araştırma alanını etkisi altına alarak yaz sıcaklıklarının bölgedeki birçok yerde 40º nin üzerine çıkmasına neden olur. 160 Şekil 2: Mardin ve yakın çevresinin topoğrafya haritası. Yıllık ortalama yağış miktarları, yağışın şekli ve yıl içindeki dağılışı ise bölge genelinde farklılıklar göstermekle beraber, araştırma alanımız olan Mardin de 703.9 mm yağış düşmektedir. Bu yağışın büyük bölümü yağmur şeklinde düşmekte ve maksimum yağış ocak ayında görülmekte ve yağışlar yaz aylarına doğru giderek azalmaktadır (Gürgen, 2002). Mardin çevresi genel anlamda antropojen step sahası durumunda olup, doğal bitki örtüsü çok yerde insanlar tarafından tahrip edilmiş durumdadır. Mikroklima alanlarının görüldüğü Mazıdağı ve Derik civarlarında zeytin, değişik meşe türleri ve çeşitli maki türlerinin görülmesi aslında bu bölgenin güneydoğu Anadolu Bölgesinin birçok yerine göre doğal bitki örtüsü bakımından çok da fakir olmadığını ifade eder niteliktedir. Çalışma alanı karstik yerşekilleri bakımından oldukça zengin olmakla birlikte hidrografik açıdan oldukça fakirdir. Turizm ve konaklama ile ilgili birtakım hizmetlerin yürütülmesi için su tüketimi ve temini son derece önemlidir. Bu açıdan değerlendirildiğinde, eskiden beri, özellikle Mardin il merkezinde içme ve kullanma suyu ihtiyacı için hemen her konutta bir sarnıç bulunmaktadır. Sarnıçlarda yağışlı dönemlerde su biriktirilmekte ve kurak dönemlerde bu sular tüketilmektedir. İl sınırları içinde Buğur çayı, Çağçağ suyu, Savur çayı ve Zerkan çayı adında 4 adet akarsu bulunmaktadır. Bunlardan Midyat ve Nusaybin ilçeleri arasında Dali köyünün güneyinde iki ayrı kaynaktan çıkan Beyazsu ve Karasu nun birleşmesiyle oluşan Çağçağ suyu Mardin için hayati önem taşımaktadır. Bu akarsu üzerinde kurulan baraj ile yörenin hem içme suyu hem de sulama suyu ihtiyacı karşılanmaktadır. Mardin ilinde doğal göl bulunmamakta, Çağçağ baraj

gölü ile dört adet yapay gölet bulunmaktadır. Yer altı suyunun ise Mardin şehir merkezinin bulunduğu alanda oldukça fakir olduğu, özellikle Kızıltepe ilçesinin kuzeyinde yer altı sularından içme ve sulama suyu olarak yararlanma oranının yükseldiği görülmektedir. Toprak özellikleri bakımından fazla bir çeşitlilik görülmez Mardin ilimiz özellikle kalker yapının oluşturduğu dağlık ve yüksek alanlarda toprak örtüsü ince ve organik madde bakımından fakirdir. Genellikle kırmızı kahverengi toprakların yaygın olarak görüldüğü araştırma alanında en zengin toprak örtüsü güneydeki Kızıltepe ovasında görülür. Bunun dışında depresyon ve vadi tabanlarında Terra rossa ve alüvyal topraklar görülür. II- KÜLTÜR TURİZMİ VE DİĞER TURİZM ÇEKİCİLİKLERİ Dünyanın herhangi bir yerinde veya bir ülkenin herhangi bir bölgesinde turizmin gelişebilmesi, başka ülke veya bölgelerdeki insanların burayı gezip görmek istemeleri ve daha da önemlisi bu olayın ekonomik bir fonksiyon haline dönüşüp, geçim kaynağı haline gelmesi, turizmin arz kaynaklarına ve bazı koşullara bağlıdır. Turizm çekiciliklerini oluşturan bu kaynaklar jeolojik, klimatik, tarihsel, doğal ya da kültürel ve insana bağlı kaynaklar şeklinde de olabilir. (Özgüç, 2007.) Turizmin arz kaynaklarını kısaca değerlendirirsek bunların başlıca üç adet olduğunu görürüz; 1- Çekicilikler (Attractions), 2- Erişilebilirlik (Accesibility), 3- Konaklama (Accomodation). Erişilebilirlik ve konaklama çok önemli olmakla birlikte, bir alanda turizmin bir sektör ve ekonomik fonksiyon olarak gelişebilmesi için çekiciliklerin çok büyük bir önemi vardır. Bir başka deyişle çekiciliklerin olmadığı bir yerde turizmin oluşup gelişebilmesi için en temel koşullar yok demektir. Böyle bir yerde de turizmin gelişmesi mümkün değildir. Mardin ve çevresi oldukça zengin tarihi, kültürel, arkeolojik ve doğal çekiciliklere sahiptir. Bunlar arasında kiliseler, camiler, çarşılar, medreseler, han hamam ve kervansaraylar kadar mimari özellikleriyle öne çıkan tarihi Mardin evleri, arkeolojik kalıntılar, sit alanları da öne çıkmaktadır. Mardin ve çevresi sözü edilen maddi kültür ögeleri ile birlikte dil, din, yeme-içme, örf-adet ve gelenek görenekler gibi maddi olmayan kültürel potansiyele de sahiptir (Günal, 2006). Araştırma alanındaki kültür turizmine ve diğer turizm faaliyetlerine ilişkin çekicilikleri üç ana başlık altında değerlendirmek mümkündür. 1- Sosyal-Etnik Yapı ve Dini Özellikler. 2- Arkeolojik ve Tarihi Değerler. 3- Folklorik ve Doğal Değerler. 1- Sosyal-Etnik Yapı ve Dini Özellikler. Mardin ve çevresi tarih boyunca sahip olduğu nüfus yapısı, burada yaşamış olan farklı etnik gruplar ve çok renkli dini yapısı ile özellikle son yıllarda hem ulusal hem de uluslar arası turizm destinasyonlarının ilgi alanına girmiş bulunmaktadır. Farklı dini özelliklerin bir araya geldiği alanda, inanç turizmi açısından ve hem de farklı etnik yapıların oluşturduğu renkli tablo açısından müthiş bir turizm potansiyeli mevcuttur. Öyle ki tescil edilmiş kültürel değeri olan dini yapıların sayısı bakımından Mardin ili Türkiye de ikinci sırada yer almaktadır. Araştırma alanının etnik durumunu ve dini özelliklerini tam anlamıyla değerlendirebilmek için yörenin sadece bugününe değil geçmişine de bakmak gerekir. Tarih öncesi dönemlerden günümüze kadar devamlı olarak yerleşime sahne olan Mardin ve çevresi Osmanlı dönemine gelene kadar Subari lerden Sümerler e, ardından Babiller, Mitanniler, Asurlular, Persler, Romalılar, 161

Bizanslılar, Emeviler, Abbasiler, Hamdaniler, Selçuklular ve Safevilerin hükümranlığı altında kalmıştır. XVI. Yüzyılda Yavuz Sultan Selim döneminde Osmanlı hakimiyetine giren Mardin o dönemde Diyarbekir vilayetine bağlı bir sancak konumundadır (Göyünç, 1991). Bu dönemde tahrir defterlerinin kayıtlarına göre Mardin sancağının nüfusu 43.000 civarındadır. Bu nüfusun % 56 sı müslüman (24.208 kişi), % 42.8 i hristiyan (18.493 kişi), % 1.1 i yahudilerden (480 kişi) oluşmaktaydı. Müslüman kesimin ardından en yüksek nüfus oranına sahip olan hristiyanlar kendi içinde Ermeniler, Süryaniler, Keldaniler, Yakubiler, Melkitler gibi gruplara da ayrılmaktadır. Tablo 1: Osmanlı hakimiyetine girdiği dönemde Mardin nüfusu. (Kaynak: Göyünç,Nejat, 1991, XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı. S:80-88.) Yerleşme 1518 1526 1540 Müs. Hrist. Yahudi Toplam Müs. Hrist. Yahudi Toplam Müs. Hrist. Yahudi Toplam Mardin Kazası 24.208 18.493 480 43.181 43.230 13.117 103 56.450 58.267 20.962 664 79.893 Şehir Nüfusu 3.594 4.136 480 7.950 4.610 6.099 103 11.969 5.511 7.768 664 13.943 Köy Nüfusu 19.845 6.275-26.120 35.089 6.240-41.329 57.756 13.194-65.950 Tablo 2 : Mardin nüfusu (Kaynak : Tüik ADNKS verileri.) Mardin Yıl Toplam Nüfus Kadın Erkek Nüfus Yoğunluğu Nüfus Oran Nüfus Oran (Kişi/km²) Nüfus Artış Hızı(%0) 2011 764.033 379.298 49,6 384.735 50,4 87 25,8 162 2012 773.026 384.290 49,7 388.736 50,3 88 11,7 2013 779.738 388.316 49,8 391.422 50,2 89 8,6 2014 788.996 393.028 49,8 395.968 50,2 90 11,8 2015 796.591 396.113 49,7 400.478 50,3 90 9,6 Mardin, Türkiye nin en karışık, en kozmopolit etnik yapıya sahip illerindendir. Bu etnik yapı içinde Türkler, Araplar, Kürtler, Süryaniler, Keldaniler, Mahalmiler, Yezidiler ve Ermeniler bulunmaktadır. Bu birbirinden farklı etnik grupların kendine has kültürü ve farklılıkları Mardin i daha da ilginç hale getirmekte, ülkemizdeki turizm destinasyonları içinde öne çıkarmaktadır. Mardin ve çevresinde yaygın olarak dört farklı dil konuşulmaktadır. Türkçenin yanı sıra Arapça, Kürtçe ve Süryanice çok yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu çok dilli, çok kültürlü ve çok dinli yapının bir sonucu olarak araştırma alanında geçmiş dönemlerden günümüze kadar gelen çok sayıda kilise, manastır ve cami bulunmaktadır. 2- Arkeolojik ve Tarihi Değerler. Araştırma alanındaki turizm çekicilikleri içinde arkeolojik ve tarihsel çekicilikler turizm potansiyeli açısından çok ayrı bir yere ve özel bir öneme sahiptir. Arkeolojik ve tarihi değerler il genelinde Midyat, Savur ve Artuklu merkez ilçede yoğunlaşırken, Nusaybin, Kızıltepe ve Dargeçit ilçelerinin kırsal kesiminde yoğunluk göstermektedir. A-Tarihi Şehir Mardin Mardin şehir merkezi arkeolojik ve tarihsel çekicilikler bakımından tam bir açık hava müzesi görünümündedir. Şehrin coğrafi görünümü bile başlı başına bir çekicilik arzetmektedir. Kızıltepe ovasına doğru alçalan yamaçlar üzerinde güneye doğru kademeli bir şekilde uzanan yerleşmenin oluşturduğu manzara turistler tarafından oldukça çekici bulunmaktadır. Mardin şehir

merkezinin bugün bulunduğu yerde kurulmuş olmasının coğrafi nedenlerini şu şekilde sıralayabiliriz. a- Savunmaya uygun topografik koşullar. b- Hemen güneyindeki Kızıltepe ovasının olumlu tarımsal üretim sağlama potansiyeli. c- Tarihi kervan yollarının üzerinde bulunması. d- İçme ve kullanma suyunun temin edilebilmesi. e- Diyarbakır gibi önemli bir askeri ve ticari bir merkeze yakın olması. Yukarıda sözü edilen bu fiziki, beşeri ve ekonomik coğrafi koşulların uygunluğu, Mardin in burada şehirsel bir yerleşme olarak doğmasına ve asırlar boyu var olmasına temel teşkil etmiştir. Tarih boyunca sürekli olarak istila, işgal ve tahrip edilmesine rağmen Mardin bulunduğu yeri terk etmemiştir. Ayni yerde tekrar imar ve iskan edilmiştir. Şehirdeki dini ve kültürel yapıların toplam şehirsel alanın % 21.1 ini kaplaması neticesinde, 1974 yılında şehrin eski bölümü Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından kentsel sit alanı ilan edilmiş ve koruma altına alınmıştır. Türkiye nin en büyük açık hava müzelerinden ve kutsal sit alanlarından biri durumundaki Mardin şehir merkezinde, günümüzde koruma altına alınmış bulunan 3 arkeolojik sit alanı, 251 geleneksel konut, 10 medrese, 11 kilise ve manastır, 26 cami ve mescit, 8 çeşme, 3 tarihi hamam, 4 türbe, 4 tekke ile 5 adet tarihi çarşı ve han bulunmaktadır (Tablo 3). Tablo 3 : Mardini ilinde tarihi ve arkeolojik yapılar-varlıklar. (Kaynak: Mardin ili kültür envanteri.) 163 İlçeler Kentsel Sit Alanı Arkeolojik Sit Alanı Cami Manastır Kilise Medrese Tarihi, Arkeolojik, Dini Yapılar Türbe Tekke Çeşme Hamam Hanlar ve Çarşılar Köprü Sivil Mimarlık Örnekleri Toplam Artuklu 1 3 26 1 12 10 8 8 3 5 259 354 Midyat 1 1 4 3 11 3 2 182 253 Savur 1 1 2 17 23 Kızıltepe 3 2 3 4 19 Nusaybin 3 1 1 5 Mazıdağı 3 1 1 5 Ömerli 1 1 Dargeçit 1 1 Derik 1 1 Toplam 3 12 38 4 25 10 15 8 4 7 4 459 663 Foto 2: Mardin in tarihi dokusunu ön plana çıkaran bir görüntü. Evlerin cepheleri ve mimari yapıları dikkat çekici.

Arızalı ve eğimli bir arazide kurulduğu için 1980 li yıllara kadar çok uzun bir süre Mardin şehri alansal olarak fazla bir gelişme gösterememiştir. Bu dönemde nüfusun artması sonucu eski Mardin bu fazla nüfusu taşıyamamış ve yeni yolun güneyine ve yerleşme çekirdeğinin batısında Yenişehir e doğru yayılmaya başlamış ve özellikle Diyarbakır yönünde gelişme ve genişleme göstermiştir. Çevre köy ve ilçelerden gelenler daha çok doğu ve güney bölümleri tercih ederken, varlıklı eski Mardin kökenli aileler kentin batı ve kuzeybatısındaki Yenişehir bölümünü tercih etmişlerdir. Eski Mardin tarihsel dokusunu ve otantik görünümünü korurken, Yenişehir, modern görünümlü 8-10 katlı binaları ve geniş temiz caddeleri ile gelişmiş yeni ve modern bir yerleşme olarak dikkati çekmektedir. Geleneksel özellikleriyle mevcut gündelik hayatın devam etmesi ve birkaç el sanatı dışında modern endüstrinin tarihi Mardin in içine girememesi, tarihi dokunun korunmasını ve tarihi yapıların orijinalliğini korumasını sağlamıştır. 164 Foto 3: 1980 li yıllardan sonra gelişme gösteren, modern ve yüksek binaları ve geniş caddeleri olan Yenişehir bölümü. (Fotoğraf Eski Mardin den Kuzey-Kuzeybatıya doğru alınmıştır.) B- Arkeolojik Alanlar ve Sitler Araştırma alanında çok sayıda kentsel arkeolojik sit, tarihi şehir harabeleri ve höyükler bulunmaktadır. Mardin ili sınırları içerisinde Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından tescillenmiş 12 adet arkeolojik sit alanı bulunmaktadır. Bunlardan bir kentsel arkeolojik sit alanı Mardin merkez ilçede yer almakta olup Turizm Bakanlığı tarafından 1985 yılında tescil edilmiştir. Kervan yolları ve eski tarihi yollar üzerinde bir kilometre taşı konumunda olan Mardin de birçok tarihi şehir harabesi bulunmaktadır. Bunlardan en önemlisi ve en çok bilineni, Mardin şehir merkezinin 30 km güneydoğusunda Oğuz köyü mevkiindeki, çok miktarda yerli ve yabancı turistin ziyaret ettiği Dara harabeleri ve antik kentidir. İssos savaşında Büyük İskender e yenilerek savaş alanından kaçan Pers Kralı 3. Darius un burayı askeri bir üs olarak kurduğu ve bu nedenle Dara adıyla anıldığı düşünülmektedir (Can, B.- Erdoğan, N. 2014). Daha sonra M.S. 505-507 yıllarında Roma imparatoru Anastasius tarafından imparatorluğun doğu sınırını Sasanilere karşı korumak için bir garnizon kenti, bir askeri üs olarak kurulan kent, İmparator Justinianus döneminde surları onarılarak kuşatmalara dayanıklı hale getirilmiş, çeşitli onarımlar, ilaveler yapılarak büyük su sarnıçları inşa edilmiştir. Bizans imparatorluğu ile Pers imparatorluğu arasında askeri nitelikli bir sınır kenti olduğu anlaşılan Dara kenti, sahip olduğu büyük sarnıçlar ve su

sistemleri günlük içme kullanma suyu ihtiyacının dışında, buraya sığınan orduların uzun süreli su ihtiyacını karşılamaya yönelik olarak önemli bir savunma noktasıdır. Foto 4: Dara antik kentinden bir görünüm. 165 Şekil 3: Dara antik kenti planı. (Kaynak: Mardin büyükşehir Belediyesi Kültür Turizm ve Sosyal İşler Daire Başkanlığı 2018) Mardin çevresinde Dara antik kenti dışında henüz tam anlamıyla araştırılmamış ve turizme açılmamış çok sayıda tarihi şehir kalıntısı bulunmaktadır. Bunlar arasında Merdis-Marn harabeleri, Ramanus harabeleri, Aznavur harabeleri, Hatabin harabeleri, Fittar, Zorava ve Hofi harabeleri sayılabilir. Arkeolojik ve tarihi anlamda bu alanlar araştırılıp gün ışığına çıkarıldıkça turizme kazandırılmaları mümkün olacak, planlı yatırımlarla kültürel turizmin gelişmesi sağlanabilecektir. Mardin ve yakın çevresinde mevcut arkeolojik varlıklar içinde bir diğer önemli kültürel değer grubu höyüklerdir. Bu alanda tarihsel geçmişin ve zenginliği bir sonucu olarak çok sayıda höyük bulunmaktadır. Höyükler genel olarak Mardin yerleşim alanının güneyinde, Nusaybin ve Kızıltepe ovalarında dönemlik ve sürekli derelerin vadileri boyunca yoğunlaşmaktadır. Bunun

sebebi tarihi süreç içinde eski yerleşmelerin içme, kullanma ve sulama suyu ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik isteklerinin yer seçiminde belirleyici faktörlerin başında gelmesidir. Buna ek olarak höyükler aynı zamanda işlek ana yolların üzerinde ya da yakınında yer almaktadırlar. Örnek olarak Çağçağa suyu vadisinde yer alan Gırnavaz höyüğü aynı zamanda Nusaybin ile Midyat arasndaki tarihi yol üzerinde bulunmaktadır. Benzer şekilde Ortaköy höyüğü de Mardin-Nusaybin tarihi yolu üzerinde yer almaktadır. Vadileri ve su kenarlarını tercih etmiş höyükler arasında Zergan çayı vadisinde Kızıltepe ve Harzem höyükleri, Gümüş çayı ve kollarının çevresinde Gırbeşşik, Abdulimam, Bünyas ve Kılaybin höyükleri vardır (Günal, V. 2006). Sözü edilen höyüklerin, eski yerleşim yerlerinin kalıntıları olmalarının bir sonucu olarak birçoğunun üzerinde günümüzde halen aktif olan yerleşmeler bulunmaktadır. Üzerinde aktif yerleşmelerin olmadığı höyüklerin üzerinde ise yine bir köye veya mezraya bağlı mera, mezarlık, bağlık bahçelik alanlar bulunmaktadır. C-Tarihi ve Mimari Özellikli Yapılar. a-mardin Kalesi Bizans ve Pers imparatorlukları arasında bir sınır ve garnizon yerleşmesi olan Mardin kalesi asırlar boyunca ele geçirilmesi en zor kaleler arasında yer almaktadır. Tarihi kaynaklarda Bizans imparatoru Constantinus tarafından inşa ettirildiği belirtilen Mardin kalesinin yapım tarihi kesin olarak belirlenememiştir. Doğu-batı yönünde yaklaşık 800 m uzunluğunda, yer yer 30m ile 150 m arası genişlikte olan kale, ortalama 1200 m yükseklikte yer almaktadır. Mardin müzesi yetkilileri tarafından yapılan kazı ve değerlendirme çalışmaları sonucunda kalede MS.9.yüzyıldan itibaren yerleşim olduğu sonucuna varılmıştır. 166 Foto 5: Mardin Kalesinin doğudan batıya doğru görünüşü. Şu anda askeri bir alan olarak değerlendirilen kale sahasına çıkmak yasaktır. Resmin sol tarafında eski Mardin, sağ tarafında ise yeni şehir görülmektedir. Kale içindeki yerleşim nüfusun giderek artması ve asayiş-güvenlik endişesinin azalması sonucunda son yüzyıllarda kale dışına taşarak, kalenin üzerinde bulunduğu tepenin güney yamaçlarına yayılmaya başlamış ve sonuçta günümüzde Eski Mardin olarak ifade ettiğimiz yerleşme oluşmuştur. Kale içinde günümüzde eskiden ikamet edilen ev kalıntılarının dışında su sarnıçları, kısmen ayakta olan Kale Camii, Akkoyunlular döneminden kalan Hızır Camii ve konak veya saray denilebilecek bir yapı bulunmaktadır.

Foto 6: Mardin şehrinin en üst bölümünden Mardin Kalesinin kuzeye doğru görünümü. Kalenin bu bölümünde Nato ya ait radar tesisleri yer almaktadır. Mardin kalesinin dışında Mardin ili sınırları içinde turizm potansiyeli açısından çekicilik özelliği olan kale yapıları mevcuttur. Bunlar arasında Ömerli nin 8 km güneydoğusunda bulunan Fafih kalesi, Derik ilçesinin 15 km batısındaki Hisaraltı köyü sınırları içindeki Artuklu dönemine ait Rabbat kalesi, Nusaybin in 15 km kuzeydoğusunda Eskihisar köyündeki yapım tarihi kesin olarak belli olmayan, Bizans dönemine ait olduğu düşünülen, 1,5 km uzunluğunda surları ve 12 adet kulesi olan Merdis kalesi ve Nusaybin in 14 km kuzeydoğusunda, 970 yılında yapılmış olan Aznavur kalesi sayılabilir. b-mardin Müzesi Mardin merkez Artuklu ilçesinde 1.cadde üzerinde Cumhuriyet alanında bulunan Mardin Müzesi 1947 yılında açılmıştır. 2000 yılına kadar Zinciriye Medresesinin binasında hizmet veren müze, 2000 yılından itibaren, 1895 yılında Antakya Patriği İgnatios Banni tarafından Süryani Katolik Cemaati Patrikhanesi olarak yaptırılmış olan binaya taşınmıştır (Şekil 4). Kültür Bakanlığı binayı Süryani Katolik Vakfından satın almış ve Mardin müzesi 2000 yılında Zinciriye Medresesinden yeni binasına taşınarak bu binada hizmetine devam etmiştir. 167 Foto 7: Otantik ve Mardin e özgü görkemli yapısıyla Mardin Müzesi.

Müze olmasının dışında, binanın kendine ait zengin özellikleri vardır. Üç katlı ve çift girişli olan bina sarı renkli işlenmiş kalkerlerden yapılmıştır. Sarayı andıran görkemli yapı, inşa edildiği tarihten sonraki dönemlerde yapılan çeşitli eklemelerle bugünkü halini almıştır. Mardin müzesinde tarih öncesi dönemlerden Artuklu ve Osmanlı dönemine kadar Mardin çevresinde yaşamış kültürlere ait buluntular sergilenmektedir. Sergilenen eserler arasında Gırnavaz höyük kazılarında elde edilen seramikle ve figürler, takılar ve eşyalar ile Neolitik ve eski tunç dönemine ait Asur, Urartu, Grek, Pers, Hellen, Roma, Bizans, Selçuklu, Artuklu ve Osmanlı kültürlerine ait değişik eşyalar, aletler, seramikler, mühürler, kandiller, sikkeler ve cam şişe örnekleri görülebilir. Foto 8-9: Mardin Müzesinde sergilenen farklı kültürlere ait seramik, çanak çömlek ve değişik aletler. Mardin müzesinin dışında Mardin de müze olarak hizmet veren bir diğer kurum Sabancı Kent Müzesidir. Bu müze eski hükümet konağının yanındaki Süvari Kışlasında bulunmaktadır. İkinci Abdülhamit döneminde 1889 yılında Diyarbakır valisi Hacı Hasan Paşa tarafından askeri kışla olarak yaptırılan iki katlı bina önce süvari alayı kışlası olarak kullanılmış, daha sonra jandarma komutanlığı, askerlik şubesi ve vergi dairesi olarak kullanıldıktan sonra 2009 yılında müze yapılmıştır. Yerli ve yabancı turistlerin görmek istediği yerler listesinde önemli bir yere sahip olan müzede Mardin in kentsel özellikleri ile yaşam biçimini simgeleyen unsurlar, farklı sosyal gruplar ile bu grupları töre, dil, din ve kültürel özelliklerini sergileyen çok sayıda sanatsal malzeme sergilenmektedir. Müzedeki sanat galerisinde yıl içinde farklı dönemlerde resim, fotoğraf ve benzeri sergiler açılmaktadır. 168 c- Medreseler, Cami-Mescit ve Külliyeler. Zinciriye Medresesi Medrese mahallesinin kuzeyinde, Mardin kalesine çıkan yol üzerinde bulunan medrese 14. Ve 15.yüzyıldan itibaren özellikle tasavvuf ve dini ilimlerin öğretildiği köklü bir eğitim kurumu olarak dikkati çeker. MS.1385 yılında Melik Necmettin İsa tarafından yaptırılmıştır. Bu nedenle Sultan İsa Medresesi olarak da bilinir. Dilimli kubbeler arasına zincir gerilmiş olması nedeniyle Zinciriye Medresesi denilmiştir. Giriş bölümündeki sanatsal taş işlemeleri ve dilimli kubbeleriyle dikkati çeken yapı iki katlı olup, eskiden rasathane olarak kullanılmıştır. Medresenin içinde avlular, doğu bölümde büyük taçkapısı çok sayıda oda, Sultan İsa nın türbesi ve birçok eski kitabe bulunmaktadır.

Foto 10-11: Zinciriye Medresesinden iki ayrı görünüm. İlk resimde mükemmel taş işçiliği ve arka planda Mardin kalesi, ikinci resimde ise sanatsal taş örme tekniğiyle yapılan dilimli kubbe dikkati çekmektedir. Kasımiye Medresesi Eski Mardin yerleşmesinin biraz dışında, güneybatı bölümünde Cumhuriyet mahallesinde bulunan medrese Artuklu döneminde yapılmıştır. Timur istilasıyla yarım kalan yapı daha sonra Akkoyunlular tarafından tamamlanmıştır. Bu nedenle Akkoyunlu hükümdarı Sultan Kasım ın adına binaen Kasımiye Medresesi olarak anılmaktadır. Oldukça geniş bir alan kaplayan medrese Mardin in en büyük tarihi yapılarından biridir. İşlemeli büyük bir kapıdan girilen medrese büyük bir havuzlu iç avluya sahiptir. İki katlı bir mekan içinde çok sayıda oda ve bağımsız bir mescite sahiptir. Yerli ve yabancı turistlerin görmek istediği önemli bir yer olan medrese kültür turizmi bakımından önemli bir çekicilik alanıdır. 169 Foto 12: Kasımiye Medresesinden bir görünüm. Mardin de görülmesi gereken yerler listesinde ilk sıralarda yer alan medrese yerli ve yabancı turistlerin yanı sıra, yerli halkın da önemli günlerde ziyaret etmeyi tercih ettiği yerlerden biridir. Foto 13: Kasımiye Medresesinin işlemeli ana giriş kapısı. Yapının üstündeki dilimli ve işlemeli kubbeler ilgi çekicidir.

Hatuniye Medresesi (Sitti Radviyye Medresesi). Mardin Savurkapı hamamı mevkiinde, Gül mahallesinde bulunan bu medrese Artuklu atabeyi Necmeddin Alpi nin eşi ve Kutbeddin İlgazi nin annesi olan Sitti Radiviyye Hatun tarafından yaptırılan ve onun adıyla anılan bu medrese MS. 1177 yılında yapılmıştır. İki eyvanlı ve revaklı avlulu, iki katlı bir yapıdır. Burada halk tarafından Hz.Muhammed e ait olduğuna inanılan bir ayak izi bulunmaktadır. İnanç turizmi bakımından son derece önemli bir eser durumundadır. Foto 14: Hatuniye Medresesi. Şehidiye Medresesi ve Camii. Mardin in Şehidiye mahallesinde bulunmaktadır. Artuklu hükümdarı Sultan Melik Nasruddin Artuk Aslan tarafından 1201-1239 yılları arasında yaptırılmıştır. Sonradan yapılan ilavelerle yapı özgün mimarisini kaybetmiştir. Medreseye cami niteliği kazandırmak için 1916 yılında minare eklenmiştir. 170 Foto 15: Şehidiye medresesi. Minare 1916 yılında ilave edilmiştir. Altunboğa Medresesi Merkez ilçede bulunan medrese 14. Yüzyılda yapılmıştır. Günümüzde çeşme olarak kullanılan bölümü ayaktadır.

Melik Mansur Medresesi Mardin şehir merkezinin Gül mahallesi mevkiinde bulunan bu medrese Artuklu dönemi eserlerinden olup günümüzde mescit olarak kullanılmaktadır. Yerli ve yabancı turistlerin ilgi gösterdikleri dini eserler arasında camiler önemli yer tutmaktadır. Bunlar arasında öne çıkan önemli camileri şöyle ifade edebiliriz. Mardin Ulu Camii (Camii Kebir) Mardin deki en eski ve görkemli camilerin başında gelir. Mardin le bütünleşmiş ve kentin adeta sembolü haline gelmiş olan dini yapı camideki bir kitabeye göre 1176 yılında Artuklu sultanı Kutbeddin İlgazi tarafından yaptırılmıştır. Artuklu sultanlarından Melik Salih tarafından bir vakıf kurulan camiye ait mallar arasında 38 dükkan, 1 hamam çok sayıda bağlı ve bahçelik arazi bulunmaktadır. 19. Yüzyılda büyük hasar gören cami sonradan onarılmış va restore edilmiştir. Yivli kubbesi ve minaresiyle 12-13.yy Artuklu mimarisinin özgün eserlerindendir. 171 Foto 16: Mardin Ulu Cami. (Camii Kebir) Melik Mahmut Camii (Bab Es Sur Camii) 1362-1364 yılları arasında inşa edilen cami, Mardin de inanç-kültür turizmi açısından önemli eserlerdendir. Caminin ana mekanı ortası kubbeli, yanları beşik tonozlu bir özellik göstermektedir. Sivri kemerli bir dış kapıdan iç avluya geçilir. Avlunun kuzeyinde çeşmeli bir eyvanı bulunur. Foto 17: Mardin Melik Mahmut Camii Mardin de bu camilerden başka inanç-kültür turizmi açısından önemli çok sayıda cami bulunmaktadır. Hacı Ömer (Halife) Camii, Azap Camii, Zairi Camii (Şeyh Muhammed EzZerar

Camii), Abdülatif Camii, Şeyh Çabuk Camii, Şeyh Mahmut Türki Camii, Hamit Camii, Pamuk Camii ve Reyhaniye Camii özellikle yerli turistlerin görmeyi arzu ettiği eserler arasındadır. d-manastırlar ve Kiliseler Araştırma alanında inanç-kültür turizmi açısından en az camiler ve medreseler kadar önemli olan bir diğer tarihi ve dini eser grubunu manastır ve kiliseler oluşturmaktadır. Bilindiği gibi Hristiyan dininin ortaya çıkışı Roma döneminde gerçekleşmiş, ilk kilise Kudüs şehrinde örgütlenmiştir. Kudüs ün MS 70 yılında Roma imparatorluğu tarafından yıkılmasından sonra Anadolu nun güneyinde Antakya da Hristiyanlığın taraftar bulmasıyla burada kilise örgütlenmeye başlar. MS.1. yüzyılın sonunda buradan yapılan çalışmaların sonucu olarak MS. 4.yüzyıl sonunda Mardin eşiği, Tanrı Hizmetindekilerin Dağı anlamına gelen Tur Abdin adını alır ve çok sayıda kilise ve manastır bu bölgede kurulmaya başlanır. Hristiyanlığın kabul görerek yaygınlaşması keşişlerin artmasına ve bölgede misyonerlik faaliyetlerinin de hız kazanmasına neden olur. Böylece ortaçağda Mardin, Nusaybin ve Midyat arasındaki bölge Süryani Hristiyanlarının merkezi haline gelmiştir. Hristiyanlığın en parlak dönemini VIII. Ve XII. Yüzyıllar arasında yaşayan bu bölgede günümüzde bile bazıları ayakta ve aktif olarak kullanılan, bazıları da harabe haline gelmiş çok sayıda manastır ve kilise mevcuttur (Şekil 4). Günümüzde Süryani ve Hristiyanların dini eğitiminde aktif rol oynayan ve kültür turizmi açısında da önemli olan, gezilip görülmeye değer çok sayıda manastır ve kilise vardır. Bunlardan Deyr-ul Zafaran Manastırı Mardin Artuklu merkez ilçesinin doğusunda, 4km uzaklıkta yeralmaktadır. Merkez ilçe dışında da Mardin in diğer ilçelerinde önemli manastır ve kiliseler mevcuttur. Bur arasında en önemlileri, Midyat ın Yayvantepe köyünde Mor Gabriel manastırı, Midyat Anıtlı köyünde Meryem Ana manastırı, Midyat Barıştepe köyünde Mor Yakup manastırı ve Nusaybin Üçköy mevkiindeki Mor Malke manastırıdır. (Mor kelimesi Süryanicede Aziz demektir.) Adı geçen manastırlar dışında Mardin de 25 civarında kilise, 12 ye yakını köylerde olmak üzere ibadete ve ziyarete açıktır. 172 Deyrulzafaran Manastırı Mardin Artuklu ilçe merkezine çok yakın olan ve ulaşılabilirliği nedeniyle çok sayıda yerli ve yabancı turistin ziyaret ettiği bu manastır MS.4 yüzyılda Şemsiler tarafından yapılmış olan Güneş tapınağı ile Romalılar tarafından kale olarak kullanılan bir yapının üzerine inşa edilmiştir. 793 yılında büyük bir tadilat geçiren manastır yapısının içinde Şems tapınağı, Mor Hananyo kilisesi, Meryem Ana kilisesi, Mor Petrus kilisesi, azizler mezarlığı ve çok sayıda rahip odaları bulunmaktadır. Manastır 1293 yılından 1932 yılına kadar 639 yıl süresince Süryani Kadim Cemaatinin patriklik merkezi olarak kullanılmış, halen günümüzde ibadet ve ziyarete açık durumdadır. Foto 18: Artuklu merkez ilçenin 4 km doğusunda yer alan Deyrulzafaran manastırının görünüşü. Her yıl binlerce yerli ve yabancı turist bu manastırı ziyaret etmektedir.

Mor Behnam-Kırklar Kilisesi MS.569 yılında kurulan, aktif olarak ibadet ve ziyarete açık bir kilisedir. Aziz Behnam ve kızkardeşi adına inşa edilmiştir. Kırk şehitler olarak bilinen ve 3. Yüzyılda Roma imparatoru Dokios tarafından hristiyanlığı kabul ettikleri için Sivas a sürgüne gönderilen ve orada donarak ölen 40 askerin kemikleri bu kilisededir. Mor Cercis (Gevargis) Kilisesi Mardin şehir merkezinden Deyrulzafaran a giden yol üzerinde Eski Kale denilen mevkide bulunan kilise oldukça eski bir yapıdır ve yakın dönemde restore edilmiştir. Özellikle inaç turizmi bakımından hristiyan turistlerin tercih ettiği, aktif ayinlerin ve ibadetin yapıldığı bir yerdir. Mort Şimuni Kilisesi Süryani Kadim Ortodoks cemaatine ait olan kilise MS 6. Yüzyılda yapılmıştır. Dini inancı nedeniyle yedi çocuğuyla birlikte öldürülen Şimuni isimli bir azizeden adını almıştır. Halen kullanılmakta ve ziyaretçi kabul etmektedir. Mor Mihail Kilisesi ve Burç Manastırı Mardin in en eski kiliselerinden olan yapının eski bir Şemsi tapınağının üzerine inşa edildiği düşünülmektedir. Burç manastırı ismini ise kilise kurulmadan önce burada bulunan kale burcundan almaktadır. 173 Mor Efrem Manastırı Mardin in Diyarbakır Kapı mahallesinde bulunan ve geniş bir alana yayılan kilise Süryani Katolik Cemaati ne aittir. 1884-1933 yılları arasında manastır olarak kullanılan yapı 12 yıl askeri hastane olarak kullanılmıştır. Sadece Mardin merkez ilçesi Artuklu da değil Mardin in diğer ilçelerinde ve Tur Abdin olarak anılan saha dahilinde çok sayıda kilise ve manastır yer almaktadır. Bunlar arasında öne çıkanlar; kültür turizmi açısından yine çok zengin bir alan durumundaki Midyat ta Mor Dimet kilisesi, Mor Stefanos kilisesi, Mor Had Bşabo kilisesi, Mor Barsavmo kilisesi, Mor Eliyo kilisesi, Mor İzozoel kilisesi, Mor Sobo kilisesi, Mor Yakup Hşiboyo manastırı, Meryem Ana manastırı, Mor Abraham-Mor Hobil manastırı, Mor Gabriel (Deyrülumur) manastırı bulunmaktadır. Ayrıca önemli diğer kilise ve manastırlar arasında Nusaybin de Mor Malke, Mor Avgin, Mor Yakup manastırları, Dargeçit te Haç manastırı, Mor Kuryakos kilisesi, Kızıltepe de Surp Kevork kilisesi, Ömerli de Mor Cercis kilisesi, Yeşilli de Mor Yakup kilisesi, Savur da Mor Yuhanna kilisesi ve Mazıdağı nda Metinan kilisesi sayılabilir. Çok dilli, çok dinli ve çok kültürlü zengin bir mozaik içinde Mardin yöresi kültür ve inanç turizmi için çok önemli olanaklar ve cazip destinasyonlar içermektedir. e-tarihi Çarşılar Mardin Artuklu merkez ilçede iki adet tarihi çarşı bulunmaktadır. Bunlar Kayseriye Bedesteni ve Revaklı Çarşıdır. Kentin eski ve tarihi dokusunu yansıtan bu çarşılar kültür turizminin de odağında bulunmakta, Mardin e gelen yerli ve yabancı turistler bu destinasyonu anılarında canlı tutmak için Mardin i hatırlatan çok değişik hatıra eşya alışverişlerini bu çarşılarda gerçekleştirmektedirler.

Tarihi 16.yüzyıla dayanan Kayseriye Bedesteni yörede Kapalı Çarşı olarak da bilinmektedir. Çarşı içindeki mekanlarda her türlü hediyelik eşya, bakırcılık ürünleri, eşarp ve fular çeşitleri, şal ve değişik kumaş örnekleri satılmaktadır. Geleneksel ve otantik yapıda olan bu çarşıda çok farklı antika ürünlere de rastlamak mümkündür. Kapalı Çarşının doğusunda bulunan Revaklı Çarşı Reyhaniye camiinin yakınında yer almaktadır (Yeşilbaş,E. 2018). Bu çarşıda da bakırcılık ürünleri, Şahmeran figürleriyle süslenmiş cam işleme ürünleri ve yüzlerce değişik antika hatıra eşyaları alınıp satılmaktadır. Foto 19: Revaklı Çarşı dan bir görünüm. Otantik bir mekan içinde turistlere satılmayı bekleyen el sanatları ürünleri ve hatıra eşyalar. f-tarihi Çeşmeler ve Hamamlar Radviyye Hamamı Sitti Radviyye Medresesinin güneyinde bulunmaktadır. Medresenin duvarına kazınmış olan bir metinde hamamdan söz edilmektedir. Bu bilgi hamamın 12.yüzyıl sonunda yapıldığını ifade etmektedir. Yapıldığı tarihten günümüze kadar farklı dönemlerde onarılan yapı dikdörtgen planlı bir özellik göstermektedir. Ulu Cami Hamamı Ulu Cami nin güneydoğusunda bulunmaktadır. Artuklu Sultanı Melik Salih in 1312-1363) Ulu Cami ye vakıf olarak yaptırdığı hamam, 14. Yüzyılın ilk yarısında inşa edilmiş tarihi bir hamamdır. Mardin de çeşmeler ise genellikle medreselerin ve külliyelerin eyvanları içerisine yapılmıştır. Kemerli, nişli, süslemeli yapı elemanları olarak dikkati çekerler. Bazı tarihi yapılardan geriye sadece çeşmeler kalmış asıl yapı harabeye dönüşmüştür. Bu sözü edilen medrese ve külliyeler içerisindeki çeşmeler dışında Mardin sokaklarında ve meydanlarında bireysel çeşmelere rastlanmaz. Mevcut çeşmelerin neredeyse tamamı Artuklu dönemi eserleri olup birçoğu faal durumda değildir. En çok bilinenler Artuklu Sultanı Necmeddin İlgazi nin yaptırmış olduğu Eminüddin Külliyesinin Çeşmesi, Savurkapı (Ayn-Ceviz) Çeşmesi, Altunboğa Medresesi Çeşmesi, Kasımiye Çeşmesi, Ayn-Saraç Çeşmesi, Ayn-Kapak Çeşmesi ve Cevheriye Çeşmeleridir. 174

Şekil 4: Mardin de kültürel turizm alanlarının dağılışı. (Kaynak : Mardin Büyükşehir Belediyesi Kültür Turizm ve Sosyal İşler Daire Başkanlığından kısmen değiştirilerek. Konaklama ile ilgi bilgilerin bir bölümü tablo 4 te verilmiştir.) 3-Folklorik ve Doğal Değerler Araştırma alanında kültür turizmi açısından önemli olan üçüncü çekicilik grubu folklorik ve doğal değerlerdir. Kültür turizmine potansiyel oluşturan ve turizm destinasyonlarının belirlenmesinde etkili olan bu konu içinde ana başlıklar geleneksel Mardin evleri, yeme içme kültürü ve geleneksel el sanatlarıdır. 175 a-geleneksel Mardin Evleri Eski Mardin kenti temel yapı malzemesi olarak Eosen yaşta, sarı renkte, kolay işlenebilen kalkerlerin kullanıldığı, çok çeşitli motiflerle süslenmiş geleneksel ve otantik görünüşteki evleriyle dikkati çeker. Kalenin güney eteklerinden başlayarak ovaya doğru inen evlerin arasında kot farkı vardır. Diğer bir deyişle bir evin giriş kapısının bulunduğu yükseklik, önündeki bir diğer evin üst katına denk gelmektedir. Geleneksel evlerin neredeyse tümünün ön cephesi güneye bakar ve biri diğerinin önünü kesinlikle kapatmaz. Mardin evleri geometrik olarak düz bir zemin üzerinde bulunmadığı için, eğimli bir zemin üzerinde çok katlı (iki veya en çok üç kat) olabilmiştir. Arazi eğiminin uygun olması teraslamalar biçiminde bir oluşuma yol açmıştır. Evler bazen toprağı düzenleyerek, bazen de mağara gibi mevcut oluşumları tasarıma katarak doğal yapıyı değerlendirmiştir (Alioğlu,F. 2000). Foto 20: Ana girişi kemerli yapılan ilginç bir geleneksel Mardin evi. Evlerde değişik bölümler ve kullanım alanları vardır.

Evlerin yapımında kullanılan kalkerlerin kolayca işlenebilir nitelikte olması sayesinde evlerin cephelerinde zengin süslemeler ortaya çıkmıştır. Yöre ikliminin karasal nitelikte ve yazın özellikle sıcak olması bir yandan evlerin duvarlarının kalın yapılmasını gerektirirken, diğer yandan evlerin kullanım alanlarında teras, avlu ve revak gibi bölümlerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Evlerin duvarlarının kalın olması (50-100cm arası) evin yazın serin, kışın ise sıcak olmasını sağlamaktadır. Ayrıca evlerin altından geçen ve ayni aileye veya akrabalara ait parselleri ve sokakları birbirine bağlayan geçitler vardır ve bunlara Kabaltı veya Abbara adı verilir. Arapçada kapalı yer anlamına gelen abbaraların üstü özel mülkiyet, geçiş alanı ise kamuya aittir. Bazı yerlerde merdivenli de olabilirler ve yer yer geçiş yükseklikleri 1,5 metreye kadar düşebilmektedir. Foto 21: Bir Abbara örneği. 176 Foto 21: Ana girişi kemerli olan ilginç bir geleneksel Mardin evi. Eski Mardin de sokaklar da oldukça ilginçtir. Bazen bir metreye kadar daralan ara sokaklar ana caddelere bağlanır. Çıkmaz sokak pek yoktur. Evlerin üst kat çıkmaları ve cumbaları arasında uzanan dar sokaklar, yürüyenleri sıcak yaz güneşinden korumaktadır. Ana caddelere ulaşan ara sokakların birçoğu merdivenlidir. Foto 22-23-24: Eski Mardin in ara sokaklarından görüntüler. Duvarlardaki taş işlemeler dikkat çekiyor. Mardin de geleneksel meskenler konusunda sözü edilmesi gereken bir diğer yapı türü Kasır lardır. Kasırlar genel olarak tek başlarına duran, şehir merkezinden uzak, bağ bahçe içinde ve genellikle yazın kullanılan evlerdir. Bu evlerin çoğu varlıklı, mal mülk sahibi ailelere aittir. Ana yapı malzemesi yine kalker taşlar olup avlularında su kanalları ve havuzlar yer alır. b- Geleneksel El Sanatları Mardin de eski çağlardan beri geleneksel yapı içinde yeşertilmiş, asırlarca yaşatılmış kültür turizmi için potansiyel oluşturan çok sayıda El Sanatları mevcuttur. Testicilik, çanak çömlekçilik, bakırcılık, demircilik, kalaycılık, kuyumculuk, gümüş-telkari işlemeciliği, iğne oyası, el

nakışı, tohum iğnesi, yorgancılık, boyacılık (Sibbeğlik), dericilik (debbağlık), sabunculuk, dokumacılık (Şal-ü Şapik: özel bir dokuma türü), kilimcilik, yün ve ipek halıcılık, keçecilik, semercilik, kakmacılık (tahta oymacılığı), sedef işlemeciliği ve taş oymacılığı geleneksel el sanatları arasında sayılabilir. Bu el sanatlarının bazıları, değişen günümüz koşulları içinde ya tamamen kaybolmuş ( semercilik, debbağlık, keçecilik, tahta oymacılığı, yorgancılık, kalaycılık gibi) ya da kaybolmaya yüz tutmuşlardır (bakır işlemecilik, taş oymacılığı gibi). Özellikle gümüş işlemeciliğinin geleneksel el sanatları içinde ayrı bir yeri ve önemi vardır. c-geleneksel Mardin Yemekleri ve Yeme-içme kültürü Araştırma alanındaki önemli bir diğer kültürel turizm çekiciliği konusu geleneksel yemekler ve yeme içme kültürüdür. Mardin sofrasının ve yemeklerinin lezzetli ve çeşitli olmasının temelinde asırlardır bu bölgenin farklı kültürlerin temes noktası olması yatmaktadır. Doğuda İran, batıda Roma medeniyeti, kuzeyde Artuklu ve Osmanlı medeniyetleri ile güneyde Arap medeniyeti arasında bir temas ve kesişme alanı olması bu bölgenin mutfağını ve yeme içme kültürünü de etkilemiştir. Çok farklı tarımsal ve bitkisel ürünün yanı sıra hayvansal ürünlerin de kullanıldığı yemekler tam anlamıyla bir lezzet sofrası oluşturmaktadır. Damak lezzetine sahip olan yerli ve yabancı turistler destinasyonlarını gerçekleştirirken lezzetli yemekleri denemek ve tatmak istemektedirler. Doğal olarak bu da kültür turizminin bir parçasıdır.yörenin en ünlü yemekleri arasında çok çeşitli çorbalar, leziz et yemekleri ve kebaplar, haşlanmış ve kızartılmış içli köfte, işkembe dolması, katıklı dolma, erikli yahni, peynir helvası ve Belloğ adı verilen mercimekli köfte sayılabilir. 177 Şekil 5: Mardin kent merkezinde (Eski Mardin) turizm alanlarının dağılışı. Tablo 4: Mardin Kent Merkezinde Tarihi, Arkeolojik ve Kültürel Değeri Olan Tescilli Varlıklar. (Kaynak: Mardin İl Kültür Turizm Müdürlüğü Mardin ili kültür envanteri.) 1. Kuseyri Camii 2. Emineddin Külliyesi 3. Cami ül Asfar ( Necmeddin Camii) 4. Gençlik ve Kültür Merkezi 5. Şeyh Çabuk Camii 6. Tarihi Hastane 7. Protestan Kilisesi 8. Latifiye Camii 9. Şeyh Yusuf Camii 28. Sensel Çeşmesi 29. Sipahiler Çarşısı (Revaklı Çarşı) 30. Aktarlar Çarşısı 31. Marangozlar Çarşısı 32. Pamuk Camii 33. Emir Hamamı 34. Reyhaniye Camii 35. Şehidiye Medresesi ve Camii 36. Molla Hari Süleyman Paşa Camii 55. Musyid (Pınarbaşı) Camii 56. Hızır Camii 57. Zaviye 58. Tarihi PTT Binası 59. Tarihi Halı Sanayi Okulu 60. Altınboğa Medresesi 61. Kervansaray 62. Kale Camii 63. Zinciriye Medresesi

10. Tarihi Gazi Paşa İlkokulu 11. Tarihi Kahvehane + Sinema 12. Yenikapı Hamamı 13. Şeyh Kasım Mescidi ve Türbesi 14. Surp Kevork Kilisesi 15. Yakudi Çeşmesi 16. Cevheriye Çeşmesi 17. Şeyh Abdulaziz Camii 18. Kasım Tuğmaner Camii 19. Kayseriye Bedesteni 20. Çarıkçılar Çarşısı 21. Ulu Camii 22. Ulu Camii Hamamı 23. Saray Çeşmesi 24. Şah Sultan Hatun Medresesi 25. Tekiye Çeşmesi 26. Cabi Çeşmesi 27. Sensel Mescidi 37. Mor Şumuni Kilisesi 38. Şeyh Zebun Camii (Hamit Camii) 39. Eski Askeri Kışla 40. Tarihi Hükümet Konağı 41. Radviyye Hamamı 42. Bab-Es Sur Camii 43. Şeyh İmameddin Türbesi 44. Arap Camii 45. Şeyh Şarran Mescidi 46. Savurkapı Medresesi 47. Hatuniye Medresesi 48. Sultan Hamza-i Kebir Camii 49. Hamza-i Sağir Zaviyesi ve Camii 50. Ayn-Ceviz Çeşmesi 51. Melik Mansur Medresesi 52. Ayn Tokmak Çeşmesi 53. Mar Petrus ve Mar Pavlus Kilisesi 54. Tekke 64. Tarihi Kız Meslek Lisesi 65. Tarihi Ticaret Lisesi 66. Mar Hürmüzd Kilisesi 67. Marufiye Medresesi 68. Meryem Ana Kilisesi 69. Müze (Eski Patrikhane) 70. Muhammed Şeydullah Camii 71. Mar Yusuf Kilisesi 72. Mar Behram (Kırk Şehitler) Kilisesi 73. Mar Efram Manastırı 74. Tarihi Amerikan Koleji ve Lojmanı 75. Tarihi İl Jandarma Komutanlığı Koğuşu 76. Tarih İl Jandarma Komutanlığı Binası 77. Hacı Ömer (Halife) Camii 78. Cihangir Bey Zaviyesi 79. Kasımiye Medresesi 80. Mor Mihail Kilisesi d- Diğer Çekicilikler ve Doğal Değerler 178 Mardin ve çevresi doğal güzellikleri, coğrafi özellikleri ve sahip olduğu kültürel niteliklerin dışında, tüm fiziksel ve beşeri özellikleri ve potansiyeli ile bir turizm alanı, ülkemizin önde gelen bir turizm destinasyonu olmaya aday ve ayni zamanda bunu sonuna kadar hak eden bir ilimizdir. Mardin de buraya kadar sözü edilen turizm özelliklerinin dışında turizme yönelik olarak değerlendirilebilecek bazı festivaller yapılmaktadır ve buna ek olarak doğa turizmine yönelik potansiyel özellikler de mevcuttur. Mardin de yılın belli dönemlerinde ve günlerinde ilgi çekici festival, sanatsal etkinlik ve kutlamalar yapılmaktadır. Örneğin her yıl haziran ayında Mardin de haklı bir ün kazanmış olan kiraz festivali yapılmaktadır. Güneydoğu Anadolu ve Türkiye nin farklı illerinden gelen izleyiciler ve Mardinli kiraz üreticilerinin katıldığı etkinlikte en güzel kiraz seçilerek ilk üç üreticiye ödül verilmekte, tiyatro ve müzik gösterileri yapılmaktadır. Mardin de 2007 yılından bu yana ekim ayında uluslar arası bir film festivali de düzenlenmektedir. Yurtiçi ve yurtdışı katılımlarla gerçekleşen uluslararası Mardin film festivalinde kısa ve uzun metrajlı filmler, belgesel ve deneysel filmler gösterilmektedir. Her yıl mayıs ayında kültür ve sanat etkinliği açısından çok önemli olan Mardin Bienali düzenlenmekte, her yıl farklı bir tema seçilerek, bu tema doğrultusunda ünlü sanatçıların eserleri Mardin in otantik mekanlarında sergilenmektedir. Bienal bir ay sürmektedir. Bunların dışında Mardin de her yıl eylül ayında düzenlenen Uluslararası Sirk Festivali, ekim ayında düzenlenen Harire Şenliği ve mayıs ayının ilk haftasında Artuklu ilçesine bağlı Alımlı köyünde düzenlenen Bilali Şenlikleri turizm açısından önemli etkinlikler olarak ifade edilebilir. Mardin de turizm potansiyeli çerçevesinde sözü edilebilecek birtakım doğal değerler de mevcuttur. Mağara turizmi açısından değerlendirilebilecek bazı mağaralar bunlar arasında sayılabilir.

Gızzelin mağarası, Şifa mağarası, Şakolin ve Firiye mağaraları, Kefilmelep ve Kefilsannur mağaraları, Midyat ta bulunan Hapisnas ve Tınat, Savur da Kıllıt mağarası, Kızıltepe de Salah ve Hanika mağaraları, Nusaybin de Sercahan ve Hessinmeryem, Mazıdağı nda Avrihan ve Gümüşyuva mağaraları ve Derik teki Derinsu, Haramiye ve Dırkıp mağaraları değerlendirilebilecek mağaralar arasındadır. Doğa turizmi açısından gençli kampları kurulabilecek alanlar da mevcuttur. Nusaybin yakınlarında bulunan Beyazsu, Mazıdağı civarında Karasu, Bakırkırı, Zinnar bağları, Gurs vadisi ve bahçeleri, Sultanköy mesire alanları ve Yeşilli vadisi doğa turizmi açısından değerlendirilme potansiyeli yüksek alanlardır. III- TURİZM HAREKETLİLİĞİ, ULAŞIM VE KONAKLAMA Her yıl giderek ziyaretçi ve turist sayısının artış gösterdiği Mardin de 2017 yılı itibariyle kenti ziyaret eden yerli ve yabancı turist sayısı 360.000 i geçmiştir. Artan turist sayısı bakımından Mardin deki turizm belgeli tesisler son dönemlerde ihtiyaca cevap verememektedirler. Özellikle ilkbahar, sonbahar ve yaz aylarında başta Marmara bölgesi illeri olmak üzere Ege ve Karadeniz bölgelerinden turlarla ve bireysel olarak gelen yerli turistlere ek olarak, çoğu, başta batı Avrupa ile orta ve kuzey Avrupa ülkelerinden gelen yabancı turistler günübirlik veya bir haftayı bulan uzun geceleme oranlarıyla Mardin i ziyaret etmektedirler. Mevcut turizm tesislerini gösteren tablolardan da anlaşılacağı gibi Mardin de 18 i turizm işletme belgeli, 9 u da turizm yatırım belgeli olmak üzere toplam 64 adet konaklama tesisi mevcuttur. Bu tesislerin toplamında 2.532 oda ve 5.282 adet yatak vardır. Sınıflarına göre değerlendirilecek olursa turizm konaklama tesislerinin 2 adet beş yıldızlı, 2 adet 4 yıldızlı, 5 adet 3 yıldızlı tesisten oluştuğu, geri kalan tesislerin belediye belgeli pansiyonlardan ve kamu misafirhanelerinden oluştuğu görülür. 4 ve 5 yıldızlı tesisler az sayıda yerli turistin yanı sıra daha çok yurt dışından gelen yabancı turistlere hizmet verirken, kalanlar daha çok turlarla veya bireysel olarak gelen yerli turistlere hizmet vermektedirler. 179 Tablo 4: Mardin de Mevcut Turizm Tesisleri. (Kaynak : İl Kültür Turizm Müdürlüğü verileri. Mardin Ticaret ve Sanayi Odası 2014-2018 Stratejik planı.) MEVCUT TURİZM TESİSLERİ Tesis Türü Tesis Sayısı Oda Sayısı Yatak Sayısı Turizm İşletme Belgeli 18 1.283 2.578 Turizm Yatırım Belgeli 9 428 913 Belediye Belgeli 25 608 1.326 Kamu Misafirhanesi 13 213 465 Toplam 65 2532 5.282 Tablo 5: Mardin de Sınıflarına Göre Mevcut Turizm Tesisleri..(Kaynak : İl Kültür Turizm Müdürlüğü verileri. Mardin Ticaret ve Sanayi Odası 2014-2018 Stratejik planı.) MARDİN DE SINIFLARINA GÖRE TURİZM TESİSLERİ Sınıfı Tesis Sayısı Oda Sayısı Yatak Sayısı 5 Yıldızlı 2 347 694 4 Yıldızlı 2 450 924 3 Yıldızlı 5 265 519 2 Yıldızlı 1 22 41

Butik Otel 1 45 400 Özel Kon.Tesisi 7 154 310 Bel.Belgeli Pansiyon 25 608 1.326 Kamu Misafirhanesi 13 213 465 Toplam 56 2.104 4.369 Foto 25: Mardin de 2011 yılında açılan ilk beş yıldızlı turizm belgeli konaklama tesisi. 180 Foto 26: Mardin deki turizm belgeli otellerden bir diğerinin görünüşü. Otel, pansiyon, misafirhane ve diğer konaklama tesislerinin doluluk ve geceleme oranları yıl içinde mayıs ve ekim ayları arasında ciddi miktarda artmakta ve kapasite sınırına ulaşmaktadır. Yılın diğer zamanlarında, özellikle kış sezonunda turizm faaliyetleri azalmakta, geceleme sayıları düşmektedir. Yerli turistlerin Mardin e geliş dönemleri incelendiğinde en yüksek değerler mayıs ve ekim aylarında görülürken, yabancı turistlerde en yüksek geliş değerlerine sonbaharda eylül, ekim ve kasım aylarında rastlanmaktadır. Yaz mevsiminde haziran, temmuz ve ağustos aylarının çok sıcak geçmesi, ziyaretçi trafiğini olumsuz etkilemektedir (Tablo 6). Tablo 6: Mardin de 2017 Yılı Otel Geceleme Sayıları. (Kaynak: İl Kültür Turizm Müdürlüğü verileri. Mardin Belediyesi Turizm Müdürlüğü verileri.) Aylar Yerli Yabancı Toplam Ocak 19.771 565 20.336 Şubat 19.340 1.074 20.414 Mart 27.934 1.438 29.372 Nisan 29.878 1.113 30.991 Mayıs 36.470 1.672 38.142 Haziran 23.772 1.025 24.797