Fiyat isrkrarı sağlanamazsa; 546

Enflasyon 545 Enflasyon, fiyatlar genel düzeyinin sürekli ve hissedilir armşını ifade eder. Bu nedenle ulusal para değer kaybeder, tükercilerin samn alma gücü azalır. Birinci olarak tek bir fiyat ya da fiyat grubu değil, fiyatlar genel seviyesi gösterge alınmaktadır. İKT442 Türkiye Ekonomisi Ünite 11: Sermaye Piyasaları; Finansal Serbestleşme ve Büyüme Fiyatlardaki armş bir kereye ya da birkaç defaya mahsus değil, süreklidir. (Fiyat isrkrarı) Fiyat isrkrarı: Fiyat isrkrarı sağlanamazsa; 546 547 Bir ekonomide ekonomik birimlerin yamrım, tükerm ve tasarruf kararlarını değişrrmeyecek orandaki enflasyon oranıdır. Amaç düşük enflasyon ve sürdürülebilirlik. Karar almak için belirsiz bir ortam oluşur. Piyasaların sağlıklı işlemesi için gerekli bilgiye ulaşılamaz. Mali piyasaların işleyişini olumsuz etkiler. Faiz + risk pirimi nedeniyle reel faizler yükselir. Ekonomi polirkalarına olan güveni sarsar, Rekabet gücünü azalmr, Maaş- ücretli kesim aleyhine gelir eşitsizliği artar. 1

Enflasyonu neler belirler? Enflasyonla mücadelede; 548 Döviz kurları İç talep, BeklenRler, Dış piyasalarda mal fiyatları (petrol, vb.) Kamu fiyatları ÇıkM açığı (ekonominin sahip olduğu ürerci kapasite ve teknoloji düzeyi ile üretebileceği potansiyel ürerm ile fiilen yapmğı ürerm arasındaki fark) 549 Arz- talep Ücret, isrhdam, birim işgücü maliyetleri, Kamu fiyatları, Kamu mali göstergeleri, Para arzı, krediler, Döviz kuru, dış denge, Dünya mal fiyatları, Bekleyişler ŞiddeRne göre enflasyon; Etkileri; 550 Hiper (aşırı): Parasal karakterli, tükermi armrır. Ilımlı : fiyat yükselişlerinin yavaş bir tempo izlemesidir. Bu çeşit enflasyonda, para kıymernin bir yıldan diğerine kaydebği düşüklüğü çok defa faiz haddi telafi edebilir. Sürünen enflasyon, %3 - %8 gibi tek haneli enflasyon haddine denir. 551 Gelir dağılımı enflasyondan olumsuz etkilenir. Halkın bir kısmının geliri enflasyon hızından fazla, bir kısmının yavaş artar. Zengini daha zengin, fakiri daha fakir yapan bir durum hasıl olur. SaMnalma gücünden zayıflamalar sosyal huzursuzluklara yol açar. SpekülaRf kazanç artar. Enflasyondan genellikle dar ve sabit gelirliler çok zarar görür. Çünkü gelirlerinin yükselen fiyat düzeyine inrbak etmesi zordur. Enflasyon ulusal para cinsinden tasarruf yapanlarla, alacaklıların aleyhine; borçluların lehinedir. Çünkü paranın değeri düştüğü için borçlarını daha kolaylıkla ödeyebilirler. Enflasyon devam ebği sürece herkes değeri günden güne düşmekte olan parayı elden çıkarıp mala veya gayrimenkule yamrır. Bu yüzden her çeşit mala karşı talep artar. Böylece paranın dolaşım hızı artarak para değerinin düşmesine sebep olur. Enflasyon, dış ödemeler dengesini de sarsar. Enflasyon hızı diğer ülkelerden az ise ihracamn Mkandığı ve ithal mallarına rağbern ariğı görülür. Turizm gelirlerinin gelişme temposu yavaşlar ve vatandaşların dış seyahatlerdeki harcamaları çoğalır. Ülke dışına sermaye transferi olur. Ulusal paradan kaçış başlar (dolarizasyon). 2

Nasıl ölçülür? TÜFE 552 Bir ekonomide bazı malların fiyatları artarken bazıları da düşmektedir. Önemli olan ortalama fiyatların seyridir. Ortalama fiyatların seyri, fiyat endeksleri ile ölçülmektedir. 553 TükeRci fiyatları endeksinin amacı, hane halkları taramndan belirli bir ihryacı karşılamak amacıyla samn alınan mal ve hizmetlerin genel fiyat düzeyindeki değişimi ölçmekrr. Endeks sepernde yer alan mal ve hizmetlerin miktar ve kalite değişmeleri göz önüne alınarak her yılın Aralık ayında güncellenmekte, endeksin sadece fiyat hareketlerini yansıtması sağlanmaktadır. TÜFE talep enflasyonunun bir göstergesidir Yurt İçi ÜreRci Fiyat Endeksi: Yİ- ÜFE 554 555 12.00 10.00 8.00 6.00 4.00 2.00 0.00-2.00-4.00 Jan- 09 Apr- 09 Jul- 09 Oct- 09 Jan- 10 Apr- 10 Jul- 10 Oct- 10 Jan- 11 Apr- 11 Jul- 11 Oct- 11 Jan- 12 Apr- 12 Yıllık Değişim Jul- 12 Oct- 12 Jan- 13 Apr- 13 Jul- 13 Aylık Değişim Oct- 13 Jan- 14 Apr- 14 Jul- 14 Oct- 14 Jan- 15 Apr- 15 Jul- 15 Oct- 15 Yurt İçi ÜreRci Fiyat Endeksi (Yİ ÜFE), belirli bir referans döneminde ülke ekonomisinde ürermi yapılan ve yurt içine samşa konu olan ürünlerin ürerci fiyatlarını zaman içinde karşılaşmrarak fiyat değişimlerini ölçen fiyat endeksidir. Sektörel Kapsam: Madencilik ve Taşocakçılığı, İmalat, Elektrik ve Gaz, Su Temini. Hizmetler ÜFE kapsamında yer almaz. Fiyat kapsamı: ÜreRci fiyam, yurt içinde ürermi yapılan ürünlerin, KDV ve benzeri vergiler hariç, peşin samş fiyamdır. Maliyet ve yapısal enflasyon göstergesi olarak kullanılır. Aylık, Aralık ayına göre ve bir önceki yılın aynı ayına göre (yıllık değişim oranı) endeks yorumlanır. 3

Yurt Dışı ÜreRci Fiyat Endeksi (YD- ÜFE) 556 Belirli bir referans döneminde ülke ekonomisinde ürermi yapılan ve yurt dışına samşa konu olan ürünlerin ürerci fiyatlarını zaman içinde karşılaşmrarak fiyat değişimlerini ölçen fiyat endeksidir. Ürün fiyatları siparişin verildiği andaki (varsa iskonto sonrası) malın navlun, sigorta ve yurtdışında yapılan diğer masraflar hariç mal bedeli (FOB) samş fiyamdır. Yurt Dışı ÜreRci Fiyat Endeksinde, yapılan ihracamn aylık ortalama fiyatları doğrudan sanayi sektöründeki ürerci firmalardan alınmaktadır. 557 25 20 15 10 5 0-5 - 10 Jan- 11 Mar- 11 May- 11 Jul- 11 Sep- 11 Nov- 11 Jan- 12 Mar- 12 May- 12 Jul- 12 Sep- 12 Nov- 12 Jan- 13 Mar- 13 May- 13 Yİ_ÜFE Yıllık değişim Jul- 13 Sep- 13 Nov- 13 Jan- 14 Mar- 14 May- 14 Jul- 14 YD_ÜFE Yıllık değişim Sep- 14 Nov- 14 Jan- 15 Mar- 15 May- 15 Jul- 15 Sep- 15 Nov- 15 TÜFE _ ÜFE Çekirdek enflasyon* 558 25 20 15 10 5 0-5 May- 04 Sep- 04 Jan- 05 May- 05 Sep- 05 Jan- 06 May- 06 Sep- 06 Jan- 07 May- 07 Sep- 07 Jan- 08 May- 08 Sep- 08 Jan- 09 May- 09 TÜFE Sep- 09 Jan- 10 May- 10 ÜFE Sep- 10 Jan- 11 May- 11 Sep- 11 Jan- 12 May- 12 Sep- 12 Jan- 13 May- 13 Sep- 13 Jan- 14 559 Enflasyonun geleceğine ilişkin tahmin edici gücü yüksek olan, enflasyonun eğilimini belirleyen ve para poli2kasının oluşturulmasına yardımcı olan bir göstergedir. Çekirdek enflasyon, fiyatlarda gözlenen tüm geçici etkilerin arındırılması sonucunda fiyatlar genel düzeyindeki armş anlamına gelmektedir. Bu geçici etkilerin arındırılması için özel kapsamlı fiyat endeksleri ile hesaplanmaktadır. TÜİK taramndan 2005 yılı Ocak ayından irbaren hesaplanıp yayımlanan Özel Kapsamlı TÜFE Göstergeleri Türkiye için çekirdek enflasyon göstergeleridir. 4

560 C, I ve H Endeksleri (Yıllık % değişim) 12 10 8 6 4 2 0 C: (Enerji hariç) Jan- 14 Feb- 14 Mar- 14 Apr- 14 May- 14 Jun- 14 Jul- 14 Aug- 14 Sep- 14 Oct- 14 Nov- 14 Dec- 14 Jan- 15 Feb- 15 Mar- 15 Apr- 15 May- 15 Jun- 15 Jul- 15 Aug- 15 Sep- 15 Oct- 15 Nov- 15 Dec- 15 H: (İşlenmemiş gıda ürünleri, enerji, alkollü içkiler, tütün ürünleri ile almn hariç) I ((C), gıda ve alkolsüz içecekler, alkollü içkiler ile tütün ürünleri ve almn hariç) 561 Türkiye de enflasyon Enflasyonla mücadele; Enflasyon hedeflemesi* 562 563 2001 yılındaki yasal düzenleme ile TCMB nın temel görevi fiyat islkrarını sağlamak olmuştur. MB para polirkası, faiz oranları veya döviz kurlarını kullanarak enflasyonla mücadelede aracı seçme özgürlüğüne sahiprr. Sermaye hareketlerinin serbest olduğu bir ekonomide ya para polirkası (faiz) ya da kur araç olarak seçilebilir: imkansız üçleme. Fiyat isrkrarına ulaşılabilmesi amacıyla uygulanan bir para polirkası stratejisidir. Enflasyon hedeflemesi rejimi uygulayan merkez bankaları, enflasyon hedeflerini rakamsal olarak açıklamakta, bu hedeflere ulaşmayı taahhüt etmekte ve açıklanan hedeflere ulaşılamaması durumunda kamuoyuna hesap vermekle yükümlü olmaktadırlar. Para polirkası kararlarının ekonomiyi etkilemesi belli bir süre gerekrrdiğinden, merkez bankaları bugünkü enflasyonu değil gelecekteki enflasyonu kontrol edebilmekte, bu amaçla belirli zaman aralıklarıyla enflasyon tahminleri oluşturmakta ve bu tahminleri kamuoyu ile paylaşmaktadırlar TCMB 2006 yılından irbaren açık enflasyon hedeflemesi polirkasını uygulamaktadır. Bu rejimde temel polirka enstrümanı kısa vadeli faiz oranlarıdır. 5

Hedeflenen- Gerçekleşen Enflasyon Faiz 564 40 35 30 25 20 15 10 5 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Hedef Gerçekleşme 565 Merkez Bankasının fiyat isrkrarı amacına yönelik olarak kullandığı temel polirka aracı bir haqa vadeli repo ihale faiz oranıdır. Merkez Bankası faiz oranında yapılan değişiklik enflasyon üzerindeki etkisini dört kanaldan göstermektedir: Diğer banka ve finans kurumlarının uyguladıkları faizler üzerinde, Bankalardan alınan kredi miktarının ve hisse senedi, döviz gibi varlıkların fiyatları üzerinde, Ülkeye gelen yabancı sermaye üzerinde, BeklenRler üzerinde etkili olur. Faiz koridoru 566 TCMB nin gecelik borçlanma ve borç verme faizleri arasındaki koridoru ifade eder. Gecelik borç verme faizi koridorun tavanını, borçlanma faizi ise tabanını oluşturur. Gecelik para piyasası faizleri bu koridorun içinde belirlenir. Bankacılık sistemi borçlanma ihryacı içinde olduğunda ve para piyasası faizleri TCMB nin borç verme faizi düzeyinde gerçekleşrğinde TCMB repo işlemi yaparak bankalara borç verebilir. Bankacılık sisteminin likidite fazlası olduğunda ve para piyasası faizleri TCMB nin borçlanma faizi düzeyinde gerçekleşrğinde ise TCMB ters repo işlemi ile piyasadaki fazla likiditeyi çekebilir. 567 6

ÇıkM Açığı 568 569 MB, enflasyonun artacağı endişesini taşıyorsa, polirka faizini armrır. Ekonomide durgunluk tehlikesi görüyorsa, polirka faizini düşürerek toplam talebi canlandırmaya çalışır. polilka faizi yatrımlar toplam harcamalar toplam talep enflasyon ÇıkM açığının pozirf olduğu alanlarda, talep fazlalığı nedeniyle ekonominin kapasitenin üzerinde çalışmğı ve bunun talep yönlü enflasyonist baskıya neden olabileceği tahmin edilmektedir. Buna karşılık, çıkm açığının negarf olduğu alanlarda, ekonomideki zayıf talepten kaynaklanan arz fazlalığı veya aml kapasite olduğu ve bunun da enflasyonda düşüşe neden olabileceği tahmin edilmektedir. Döviz kuru - enflasyon Kriz 570 571 Döviz alım ihalesi Kısa vadeli sermaye girişleri Faiz koridorunun daralmlması Zorunlu karşılık oranlarının armrılması Döviz samm ihalesi Sıcak para çıkışları Faiz koridorunun genişlerlmesi Zorunlu karşılık oranlarının düşürülmesi Döviz kurları ile faiz oranları ve enflasyon arasında yakın ilişki bulunmaktadır. Faiz oranları yurrçi varlık fiyatları ulusal para yabancı paralar karşısında değer kazanacakmr. Nominal döviz kurunun fiyatlar üzerine yansıması geçiş etkisi (pass- through) kavramı ile ifade edilmektedir. Döviz kurundaki armşın nispi fiyatları etkileyerek, ithal malları ucuz hale gerrmesi doğrudan geçiş etkisidir. İthalaMn cazip hale gelmesi ise dış Rcaret dengesini olumsuz etkileyecekrr. İthal ürünlerin fiyamndaki ucuzlama enflasyon üzerinde azalmcı etki yaratacakmr. Mal ve hizmet piyasasında Reel sektör krizi Faktör piyasası krizleri Ekonomik kriz Borç krizi Para krizi İkiz krizler Finansal kriz Borsa krizi Bankacılık krizi 7

Reel sektör krizi Finansal krizler 572 573 Mal ve hizmet piyasalarında çıkar. Enflasyon veya durgunluk şeklinde görülür. Faktör piyasasında ise işsizlik oranlarının yükselmesi ile kendini gösterir. Finans piyasasında ani spekülarf ataklarla oluşur. Para, banka, borsa ve diğer finansal piyasalarda büyük çaplı dalgalanmalar oluşur. Borç, borsa, para piyasası, bankacılık ve ikiz krizler olarak kategorize edilebilir. 574 Borç krizi: Kamu ve özel sektörün borçlarını çevirememe durumudur. İzlenen mali polirkalar, faizler veya dış piyasalardaki gelişmeler terkleyici olabilir. Borsa krizleri: Borsaya kote firmalardan kaynaklanabileceği gibi siyasi faktörler veya dünya mal piyasalarındaki dalgalanmalar neden olabilir. 575 Para krizi: Ulusal paranın değerinde ani dalgalanmalar: Uygulanan kur rejimi, spekülarf ataklar, siyasi dalgalanmalar, kısa vadeli ani sermaye çıkışları, dış Rcaret fiyatlarındaki değişim. Bankacılık krizi: Sisteme olan güvenin sarsılması. Ulusal- dış piyasalardaki makroekonomik dalgalanmalar, sektörün yapısından (denerm, bankaların varlık- yükümlülük dengesinin bozulması, krediler, vb.) İkiz krizler: Para krizi ile bankacılık krizinin birlikte görülmesi. 8

İsRkrar polirkaları: IMF tercihi polirkalar 576 577 Ortodoks: Sıkı para ve maliye polirkaları + sabit kur rejimi Heteredoks polirkalar: Ortodoks polirkalara ilave olarak gelirler polirkası izlenir. Ücret ve fiyat kontrolleri uygulanır. Yüksek enflasyonla mücadelede şok polirkalar uygulanır. Sıkı para polirkası Faizlerin yükselrlmesi Devalüasyon Sıkı maliye polirkası Sıkı gelirler polirkası (ücretlerin baskılanması) Dış RcareRn serbestleşrrilmesi Fiyat kontrollerinin kaldırılması Kriz ve isrkrar polirkaları 2001 Krizi 578 579 4 Ağustos 1958 10 Ağustos 1970 24 Ocak 1980 5 Nisan 1994 1995-1999 GEGP 2008 1990 larda başlayan sıcak para girişlerine dayalı büyüme modeli sürdürülemez bir nitelik kazanmış ve kriz - 9,5 oranında bir büyümeyle sonlanmış. Bankacılık sisteminin işleyişi krizin temel nedeni olmuştur. 9

Bankacılık sistemi; Yeniden yapılanma; 580 Döviz pozisyon açığı, DİBS lere yamrım yapılması, AkRf- pasif arasındaki vade uyumsuzluğu Yasal düzenleme- denerm yetersizliği Banka sermaye yeterliliğinin düşük olması Kamu bankalarının görev zararları Bankaların içinin boşalmlması Kısa vadeli döviz kredilerinin miktar olarak artması 581 10 Kasım 2005 tarihinde kabul edilen 5411 Sayılı Bankacılık Kanunu ile yeniden yapılanma sağlanmışmr. BDDK ve TMSF kurulmuştur. Sistemde bankaların sermaye yeterlilik oranları, kredi koşulları, ortaklık ilişkileri tanımlanmış mevduat sigortası oluşturulmuştur. Mali kesim Mali Kesim 582 Fon arzı ile fon talebi arasında akışı sağlayan kuruluşlar ile bunları düzenleyen- denetleyen yasal ve idari sistemin tamamıdır. Etkin işleyen bir finansal kesim, tasarrufların yamrımla buluşmasını sağlayacak, kaynak kullanımında etkinlik sağlayacakmr. 583 TCMB Mevduat Bankaları (Kamu, Özel, Yab. Ser., KaMlım Bank.) Mali Aracı Kuruluşlar (Menkul kıymet borsaları, bankerler) Para yaratma gücü olmayan diğer kuruluşlar (Sigorta Şirketleri, YaMrım Fonları, YaMrım Ortaklıkları) Sosyal Güvenlik Kuruluşları (SGK, İşKur) 10

TCMB TCMB nın temel görevleri; 584 585 Türkiye ekonomisinde banknot çıkartma yetkisi 1930 yılında faaliyete geçen Merkez Bankası A.Ş.'ye verilmişrr. Türkiye'de MB, emisyonu belirlemenin dışında para polirkasını belirler ve uygular, bankalara kredi verir, para polirkası araçlarını oluşturur, döviz kurlarının oluşumunu etkiler. DevleRn bankacısıdır. Bu niteliği ile devlern hesabını tutar. Parasal ikrdar MB'dadır. Açık piyasa işlemleri yapmak, Hükümetle birlikte ulusal paranın iç ve dış değerini korumak için gerekli tedbirleri almak, Bankaların ve diğer mali kurumlara yönelik zorunlu karşılık oranları ve disponibilite oranları ile ilgili uygulamaları belirlemek, Reeskont ve avans işlemleri yapmak, Ülke almn ve döviz rezervlerini yönetmek, TL miktarı ve ödeme sistemini düzenlemek, Finansal sistemin isrkrarını sağlamak, Finansal piyasaları izlemek, Bankaların mevduat vade ve türlerini belirlemek. TCMB nin yetkileri; YöneRmi; 586 587 Banknot ihracı Para polirkasının uygulanması TMSF ye kaynak aktarabilir Nihai kredi merciidir Bankalardan uygulayacağı faiz oranlarını isteyebilir Finansal piyasalardan bilgi ve veri toplayabilir. Hükümete danışmanlık yapar, Genel kurul: Pay sahiplerinden oluşur. Banka Meclisi: Genel Kurul un seçrği 6 üyeden oluşur. TL nin değeri, reeskont ve faiz oranlarının belirlenmesinde yetki sahibidir. Başkan: Banka Meclisi nin önerisiyle 5 yıl için atanır. Para PoliRkası Kurulu: Başkan, 3 başkan yardımcısı, banka meclisinin 1 temsilcisi ve bir üyeden oluşur. 11

MB analirk bilançosu: TCMB analirk bilançosu incelenirken; 588 589 MB'nın faaliyetleri ile ekonomiyi doğrudan etkiler. Buradaki gücünü anlayabilmek için Banka faaliyetlerinin gösterildiği bilançoya bakmak gerekmektedir. Bilançonun akrfi; varlıklar ve alacaklardan; Pasifi ise yükümlülüklerden oluşmaktadır. MB nın akrfi ne kadar güçlü ise parasal ikrdarı o ölçüde etkili olacakmr. Toplam varlıklar/ Toplam döviz yükümlülükleri Dış varlıklar/ İç varlıklar Emisyon / Toplam bilanço MB Parası / Toplam bilanço Rezerv para / Toplam bilanço Döviz yükümlülükleri / Toplam bilanço olarak sıralanabilir. Kavramlar: Doğrudan Alım- SaMm İşlemleri 590 Emisyon: (Dolaşımdaki Para: Emisyonun banka kasaları dışında kalan kısmıdır.) Açık Piyasa İşlemleri: MB nın dolaşımdaki para miktarını etkilemek için hazine bonosu, tahvil alıp satması, özel sektöre ait senetleri alıp satması, geri alım- samm anlaşmaları (repo) gibi işlemler yapar. MB, piyasaya hazine bonosu, devlet tahvili satarsa parasal taban daralır. Bunun yanında zorunlu karşılık ve disponibilite oranları ile para arzını etkiler. 591 Merkez bankaları piyasalarda likidite fazlası (yetersizliği) olması durumunda por~öyündeki likiditeyi bankalara ve aracı kurumlara satmaktadır (samn almaktadır). Bir başka ifadeyle MB doğrudan samm yapmğında bankaların ve aracı kurumların rezervleri azalmaktadır. 12

592 Repo ve Ters Repo İşlemleri Repo işlemi, diğer adıyla geri samm vaadiyle alım işlemleri geçici likidite sıkışıklığının olduğu dönemlerde bankacılık sisteminin likiditesini armrmak amacıyla yapılır. MB repo sözleşmesiyle ileri bir tarihte geri satmak koşuluyla kıymet samn almaktadır. Geri samşın gerçekleşeceği fiyat alış işleminin valör tarihinde belirlenmektedir. Dolayısıyla vade birminde piyasaya verilen likidite piyasadan çekilmektedir. 593 Depo Alım- SaMm İşlemleri TCMB döviz alım- samm ihaleleri sonucunda piyasadaki likiditeyi etkilemektedir. Bilindiği gibi eğer likidite düzeyini değişrrmek istemezse açık piyasa işlemleri yoluyla ortaya çıkan fazla likiditeyi veya açığı sterilize eder. Bu nedenle TCMB ortaya çıkan fazla likiditeyi sterilize etmek amacıyla Türk Lirası depo alım ihaleleri düzenlemektedir. 594 Zorunlu karşılık ve Disponibilite Oranları: Türkiye'de mevduat kabul eden bir banka bu paranın bir kısmını MB'da tutmak zorundadır. İhRyat olarak ayırması gereken bu parayı MB, zorunlu karşılık oranlarıyla belirler. Mevduat kabul eden bankanın elinde tutması gereken likit değeri yüksek değerler de disponibilite oranı ile belirlenir. 595 Zorunlu karşılık oranları armrılırsa; Bankaların mevduat olarak topladıkları Türk Lirası ile dövizden daha azı kasalarında kalır. Bu durumda Bankaların topladıkları mevduamn maliyer yükselir. Bankaların kredi olarak kullandırabilecekleri paranın miktarı azalır. Böylece Merkez Bankası piyasadan Türk Lirası ve döviz çekmiş olur. 13

Enflasyonla mücadele; Enflasyon hedeflemesi 596 597 2001 yılındaki yasal düzenleme ile TCMB nın temel görevi fiyat islkrarını sağlamak olmuştur. MB para polirkası, faiz oranları veya döviz kurlarını kullanarak enflasyonla mücadelede aracı seçme özgürlüğüne sahiprr. Sermaye hareketlerinin serbest olduğu bir ekonomide ya para polirkası (faiz) ya da kur araç olarak seçilebilir: imkansız üçleme. Fiyat isrkrarına ulaşılabilmesi amacıyla uygulanan bir para polirkası stratejisidir. Enflasyon hedeflemesi rejimi uygulayan merkez bankaları, enflasyon hedeflerini rakamsal olarak açıklamakta, bu hedeflere ulaşmayı taahhüt etmekte ve açıklanan hedeflere ulaşılamaması durumunda kamuoyuna hesap vermekle yükümlü olmaktadırlar. Para polirkası kararlarının ekonomiyi etkilemesi belli bir süre gerekrrdiğinden, merkez bankaları bugünkü enflasyonu değil gelecekteki enflasyonu kontrol edebilmekte, bu amaçla belirli zaman aralıklarıyla enflasyon tahminleri oluşturmakta ve bu tahminleri kamuoyu ile paylaşmaktadırlar TCMB 2006 yılından irbaren açık enflasyon hedeflemesi polirkasını uygulamaktadır. Bu rejimde temel polirka enstrümanı kısa vadeli faiz oranlarıdır. Türkiye'de bankacılık sektörü, Türkiye'de Bankacılık: 598 Ziraat Bankası Osmanlı dan Cumhuriyet dönemine geçen bir kurumdur. 1924 İş Bankası kurulmuştur. 1930 TCMB faaliyete başlamışmr. 50 li yıllarda özel banka sayısı artmışmr. 70 li yıllarda ise holding bankacılığı yaygınlaşmışmr. Ancak sektörde kamunun ağırlığı hep fazla olmuştur. 24 Ocak 1980 kararlarına kadar, yerli ve yabancı bankaların piyasaya girişine kapalı, faiz oranlarının idari kararlarla belirlendiği bir yapı göstermişrr. 1980 sonrası yeni dönemde ise yerli ve yabancı bankaların giriş ve çıkışlarının kolaylaşmrılması ve faizlerin serbestleşrrilmesi gibi liberal polirkaların uygulamaya konulması bankacılık sektörüne canlılık gerrerek hızla büyümesine sebep olmuştur. Uygulanan liberal polirkalar sayesinde sisteme yeni giren bankalar ile birlikte kamu sektörünün sistem içindeki ağırlığı da azalmışmr. Şube ve personel sayısı giderek artmışmr. 599 1924 yılında kurulan İş Bankası ile özel bankacılık başlamış. 1980 yılına gelindiğinde 43 olan banka sayısı 1990 yılında 66... Günümüzde (Mart 2014) ise toplam 52 banka faaliyet göstermektedir. Bankaların 34 ü mevduat, 13 kalkınma ve yamrım ve 5 kamlım bankası Sistemde 27 yabancı sermayeli banka vardır. 14

600 31.03.2013 İtibariyle Aktif Büyüklüklerine Göre Banka Sıralaması 601 Grup ve Sektör Bilgileri Banka Kuruluş Yılı Toplam AkLfler (Milyon TL) Toplam Krediler ve Alacaklar* (Milyon TL) Toplam Mevduat (Milyon TL) Toplam Özkaynaklar (Milyon TL) Ödenmiş Sermaye (Milyon TL) Bilanço Net Dönem Dışı Kar/Zararı Hesaplar Şube (Milyon TL) (Milyon TL) Sayısı Persone l Sayısı 1 Türkiye CumhuriyeR Ziraat Bankası 1863 271.280 158.353 162.509 29.836 5.000 1.102 783.420 1.726 24.496 2 Türkiye İş Bankası A.Ş. 1924 252.931 165.355 144.363 28.511 4.500 912 520.423 1.362 24.519 3 Türkiye GaranR Bankası A.Ş. 1946 231.397 145.121 128.803 26.611 4.200 785 1.201.301 1.003 19.427 4 Akbank T.A.Ş. 1948 219.188 130.003 119.302 24.959 4.000 732 988.891 975 14.939 5 Yapı ve Kredi Bankası A.Ş. 1944 201.124 132.386 117.710 19.877 4.347 522 581.322 1.007 18.125 6 Türkiye Vakıflar Bankası T.A.O. 1954 168.362 112.846 99.660 14.919 2.500 435 1.203.304 900 15.043 7 Türkiye Halk Bankası A.Ş. 1938 161.273 108.380 106.894 17.045 1.250 584 590.962 903 17.270 8 Finans Bank A.Ş. 1987 80.494 52.329 43.570 8.714 2.835 283 682.034 658 12.836 9 Denizbank A.Ş. 1997 73.488 46.271 44.463 5.790 716 187 435.421 715 13.039 10 Türk Ekonomi Bankası A.Ş. 1927 66.954 47.813 40.611 6.165 2.204 248 303.659 551 10.168 Banka Sayısı Şube Sayısı Personel Sayısı Sektör Toplamı 52 12230 218006 Mevduat Bankaları 34 Kamu Sermayeli Bankalar 5 3884 64771 Özel Sermayeli Bankalar 9 5367 95927 Yabancı Sermayeli Bankalar 20 3079 57308 Kalkınma ve YaMrım Bankaları 13 41 5.298 KaMlım (3 yabancı+2 yerli) 5 602 AkRf büyüklüğü/gsyh: 1,14 603 Türkiye'de en kârlı, teknolojiyi ve çağdaş yönerm biçimlerini yakından takip eden sektör bankacılıkmr. Ancak, son 20 yılda yaşanan malî krizlerde en önemli rol de bankacılık sektörüne aibr. Türkiye'de bankacılık sektörü ekonomik kalkınmayı finanse etmek yerine devlete borç vermeyi kendine görev edinmişrr. 15

BDDK KaMlım Bankacılığı: 604 605 Bu nedenle Türkiye'de bankacılık sektörü bir yapısal arayış içindedir. Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (!) kurulmuştur. Son beş yılda önemli yapısal sorunu bulunan 22 banka TMSF'na devredilmişrr. Türkiye'de de 1980'den sonra serbest bırakılan İslami bankacılığa göre mevduat sahiplerine faiz ödemesi yapılmaz. KaMlım bankaları, özel cari hesaplar veya kamlım hesapları yoluyla fon toplama ve kredi verme faaliyetleri gösterir. Sigortacılık TOPLAM ŞİRKET SAYISI 606 Türkiye'de 1990 yılından sonra o zamana kadar dondurulmuş olan yerli ve yabancı sigorta şirketlerinin piyasaya girişine izin verilmiş; hayat sigortaları, süresi bir yılı aşan sağlık sigortaları ve zorunlu sigortalar hariç tarife serbesrsi uygulanmaya başlanmışmr. Bu da sektöre geçmiş yıllara oranla daha fazla canlılık gerrmiş ve hızlı bir büyüme sağlanmışmr. KGMG armşı sigorta bilincinin de gelişmesini sağlamışmr. Genelde bankacılık sisteminin bir uzanmsı olmuştur. Ülkede sigorta teminam zorunlu ve ihryarî olmak üzere iki türlü uygulanmaktadır. Zorunlu trafik sigortasından ayrı olarak, DASK, patlayıcı maddeler ihrva eden işyerleri ve çalışanları, otobüs yolcuları, kaynak atölyeleri, oto tamirhaneleri vb. işyerleri zorunlu sigorta uygulamasına tabidirler. Türkiye, KB prim ürerminde 105 $ ile 67. sıradadır. Son gözde bireysel emeklilik 607 - SİGORTA - HAYAT DIŞI - HAYAT - HAYAT/EMEKLİLİK - REASÜRANS 58 35 6 17 1 16

3. Sermaye Piyasaları: Sermaye Piyasası; 608 609 Mali piyasalar para ve sermaye piyasalarından oluşmaktadır. (Türkiye'de piyasa denilince de akla bu gelmektedir). Piyasalar, ekonomide sermaye birikiminin gerçekleşmesini, kaynakların rasyonel değerlendirilmesini ve fon akışında isrkrarı sağlamaktadır. Teorik olarak para piyasasında kısa vadeli fon arzı ve talebi karşılaşır, sermaye piyasasında ise uzun vadeli. Sermaye piyasası; yamrımcılar, tasarruf sahipleri, aracı kurumlar, bankalar, yamrım ortaklıklarından oluşan finansman sistemidir. Sistemin temel amacı tasarrufları teşvik ederek bunların yamrıma dönüşmesini sağlamakmr. Türkiye'de 1982 yılında SPK kurularak piyasanın denermi sağlanmış ardından 1986 yılında İMKB faaliyete geçmişrr. Bununla birlikte döviz, almn ve vadeli işlemlerle ilgili piyasalar oluşmuştur. BİST Sermaye Piyasası Kurumları: 610 611 30 Aralık 2012 tarihli 6362 sayılı Sermaye Piyasası Kanun un 138. maddesi uyarınca Borsa İstanbul A.Ş. (BİAŞ), borsacılık faaliyetleri yapmak üzere kurulmuş ve 3 Nisan 2013 tarihinde faaliyete geçmişrr. Aracı kurumlar: İkinci el piyasa (türev) ve halka arz faaliyetleri, yamrım danışmanlığı, por~öy yönermi YaTrım Ortaklıkları: Borsada veya dışında almn ve kıymetli maden por~öylerini işlerrler. YaMrım ortaklıklarının temel fonksiyonu, küçük tasarruf sahiplerinin birikimlerini bir havuzda toplayarak, değişik menkul kıymetlerden oluşacak bir por~öye yamrmak ve bu yolla elde ebkleri kazancı, kar payı olarak, ortaklarına payları oranında dağıtmakmr. YaMrım ortaklıklarının diğer ortaklıklardan farkı, faaliyet alanlarının sadece sermaye piyasası araçları i l e almn ve diğer kıymetli madenlerden oluşan bir por~öyün işlerlmesi seklinde sınırlandırılmış bulunmasıdır. YaTrım Fonları: Çeşitli varlıklardan oluşan por~öyleri tasarruf sahiplerinden topladıkları (hisse senedi, hazine bonosu, devlet tahvili, repo) plase ederek işlerrler. A veya B Rpi fonlar. 17

Sermaye Piyasası Araçları: 32 SAYILI KARAR VE FİNANSAL DERİNLEŞME 612 Menkul kıymetler: Ortaklık ve alacak hakkı sağlayan kıymetli evrak, Hisse senedi: Anonim ortaklıklar taramndan çıkarmlan ve ortaklık sermayesine kamlma payını temsil eden kıymetli evrak, Tahvil: Özel sektör ve kamu kurumları taramndan sermaye piyasasına sunulan borçlanma senetleridir. Gelir ortaklığı Senedi: Köprü, baraj, demiryolu gibi kamu varlıklarının gelirlerine ortaklık sağlayan senetlerdir. 613 Türkiye ekonomisinin dünya pazarlarına açılması 1980-83 dönüşümü ile başlamış, 1989-90 da da tamamlanmışmr. Bu süreçte, döviz kuru, yüksek bir devalüasyonu takiben esnekleşrrilmiş ve dolaylı teşviklerle birleşrrilerek sanayi sektörlerinin ihracata yönlendirilmesinde temel bir araç görevi görmüştür. Ulusal mali piyasaların serbestleşrrilmesiyle birlikte Türkiye ekonomisi 1990 lı yıllara tamamıyla dışa açık bir ekonomi konumunda girmişrr. Yeni model; Finansal serbestliğin tamamlanması: 614 YurRçi talebe dönük ve dış Rcare e koruma rantları ile beslenen ulusal sanayinin öngördüğü ikrsadi armk biçimlerinin nitelik değişrrmesine yol açmış ve giderek, devlern düzenleyici olarak rol aldığı, daha dolaylı bir transfer ve kaynak aktarımı mekanizmasının devreye sokulduğu yeni bir büyüme ve birikim modelini gelişrrmişrr. Devlet aygım da gerek ikrsadi işlevleri, gerekse idari etkinliği ve yükümlülükleri açısından yeniden düzenlenmişrr. 615 Bu dönemde ücretli emek gelirlerinin daralmlmasına dayalı klasik birikim sürecinin gerek ikrsadi, gerekse polirk olarak sınırlarına gelinmiş, bunun yerine yeni tür kaynak aktarımı ve rant transferi mekanizmaları devreye sokulmuştur. Finansal serbestleşrrmenin gerrdiği yeni tür mali araçlar bu mekanizmaların yürütülmesinde en önemli unsurları oluşturmuş, devlet bir yanda toplumsal gelir dağılımının düzenlenmesi işlevini yerine gerrirken, bir yandan da kamu sektörü mali dengeleri bu sürecin tüm maliyerni üstlenmişrr. 1980 lerin sonunda oluşmaya başlayan kamu finansman krizi, ulusal ekonomide gelirlerin yeniden dağımlmasına yönelik tarihsel bir işlev görmüştür. Yüksek oranlı teşvikler, sermaye vergilerinin tahakkuk bazında düşürülmesi, KİT ürünleri fiyatlarının baskı almnda tutularak özel sermayeye ucuz girdi sağlanması gibi unsurlar Devlet, vergi sistemi ve KİT açıklarını bu dönüşümün araçları olarak kullanmış ve büyüyen kamu açığı ancak yüksek enflasyon ve yurt dışından gelen sermaye girişlerine dayalı borçlanma sayesinde finanse edilebilmişrr. 18

32 Sayılı Karar: 32 Sayılı Karar: 616 11.8.1989 tarihli Türk Parasının KıymeRni Koruma Hakkında 32 Sayılı Karar Liberal bir döviz rejimi izlenmeye başlanmışmr KonverRbiliteye geçişin hukukî zeminini oluşturmaktadır. 617 Türkiye de yerleşik kişiler, bankalar ve özel finans kurumlarından hiçbir sınırlama olmaksızın döviz alabilirler ve döviz bulundurmak için herhangi bir kısıtlamaya tâbi değildirler. Türkiye de yerleşik kişiler, Türkiye de yerleşik olmayan kişilere verdikleri her türlü hizmet karşılığında aldıkları dövizi ülkeye gerrebilirler. Yurtdışında yerleşik kişilerin İMKB de kota edilmiş ve Sermaye Piyasası Kurulu izniyle çıkarılmış her türlü menkul kıymer alma ve satmaları serbesbr. 32 Sayılı Karar: Türkiye de yerleşik kişilerin; bu tedbirler, 618 bankalar ve özel finans kurumları vasıtasıyla yabancı borsalarda kote edilmiş menkul kıymetleri, Merkez Bankası taramndan alım- sammı yapılan yabancı para birimleri cinsinden hazine bonosu ve devlet tahvili samn alıp satmaları ve bu kıymetlerin bedellerini yurt dışına transfer etmeleri serbesbr. yurtdışında menkul kıymet çıkarmaları, piyasaya sürmeleri ve satmaları serbesbr. yurtdışından menkul kıymet gerrmeleri ve yanlarında yurtdışına çıkarmaları serbesbr. Yurtdışından döviz kredisi almak serbesbr. Türkiye de yerleşik olmayan kişilerin Türk lirası hesap açmrmaları ve bu hesaplara ilişkin ana para ve faizleri Türk lirası veya döviz olarak transfer etmeleri serbesbr. Türkiye de yerleşik olmayan kişilerin döviz almaları ve transfer ebrmeleri ve yurtdışına Türk lirası göndermeleri serbesbr. 619 Dönemin koşularında gelişmiş ekonomilerde dahi aşırı serbestlik anlamına gelen bir finansal sistem yaratmaya yönelikr. Türkiye gibi finansal sistemi yeterince olgunlaşmamış ve yasal mevzuam tamamlanmamış bir ülkede bu tür polirkaların birden bire devreye girmesi, ekonomisinin yapısal dengelerini sarsacak ve reel ekonomi ile finansal ekonomiyi birbirinden kopartarak, Türkiye yi bir spekülasyon cennerne çevirecekrr. 19

Türkiye Ekonomisinde Finansal Derinlik Bu dönemde Türkiye finansal sisteminin gelişimini belirleyen üç ana süreç vardır: 620 Finans piyasalarında uygulanan bu reformlar sonucu Türk mali piyasaları 1990 larda derinlik sürecinde görece ilerleme kaydetmiş gözükmektedir. McKinnon- Shaw tezi: Bu yaklaşıma göre, finansal serbestlik tasarruf ve yamrım davranışlarını uyaracak, dolayısıyla kalkınma temposunu hızlandıracakmr. Ancak, finansal serbestlik deneyimi ulusal ekonominin dışa bağımlılığı artmış, reel ürerm yapısı dalgalanmaya irlmiş ve ranryer Rpi davranışlar beslenerek gelir dağılımının bozulması sonucunu doğurmuştur. 621 Finansal serbestleşme çerçevesinde gelişrrilen araçların çoğunluğunu, kamu kesimi açığının finanse edilmesi için yaramlan menkul değerlerin oluşturması; TL nin yabancı para birimleri ile ikamesinin doğurduğu tehdit (dolarizasyon); SpekülaRf kısa vadeli sermaye hareketlerinin ulusal finans piyasalarında ve giderek reel ekonomide neden olduğu isrkrarsızlıkmr. DİBS ne dayalı finansal serbestleşrrmenin finansal piyasalarda etkisi Finansal SerbestleşRrme Sürecinden BeklenRler ve 1990 lar Türkiye si 622 Kamunun maliye polirkası, merkez bankasının para polirkalarını ikame ederek, kamuya sınırsız bir kredi hacmi sunmuştur, Bu süreç Hazine ye finansal piyasalarda bir tekel konumu yaratmışmr, Kamu DİBS lerinin düzensiz aralıklarla ve büyük boyutlarda piyasaya giriyor olması sonucu, para çarpanı dalgalanmaya ve belirsizliğe irlmişrr. 623 Yurt içi ve yurt dışı tasarruflar mali sisteme aktarılacak, dolayısıyla kredi hacmi genişleyecekrr. Ulusal mali piyasalarda belirlenen yurt içi faiz haddi düşecek (sermayenin maliyer azalacak) ve uluslararası faiz oranına yaklaşacakmr. Ucuzlayan sermaye maliyer ve genişleyen kredi hacmi sayesinde sabit sermaye yamrım harcamaları artacak ve ekonominin büyüme hızı yükselecekrr (McKinnon- Shaw tezi) 20

Oysa, 624 625 Türk ekonomisinin seyri yukarıda özetlenen neoliberal beklenrlerin tam tersi sonuçlar doğurduğunu belgelemektedir. 1990 lar boyunca mali piyasalarda derinleşme sağlanmasına - mali tasarrufların artmasına- karşın, toplanan tasarrufların kredi hacminin genişlemesine hizmet etmediği ve üretken sektörlere yönelik sabit sermaye yamrımlarını arirmak yerine, finansal spekülarf faaliyetler arasında çarçur edildiği görülmektedir. BeklenRlerin tersine reel faiz oranlarında herhangi bir düşme yaşanmamış, reel faiz yükünün giderek ariğı gözlenmişrr. İç borç tuzağına sıkışan kamu sektörü de her yıl net yeni iç borçlanmasının üstünde bir iç borç faiz harcama yükü ile karşı karşıya kalmışmr. Ulusal ekonominin uluslararası spekülarf sermaye hareketlerine açılmasının Merkez Bankası açısından da yeni bir dönüşüm içerdiği bilinmektedir. Nitekim, dışa açık bir sermaye rejimi almnda Merkez Bankaları hızla edilgen bir konuma sürüklenerek, bağımsız para ve isrkrar polirkası izleme olanaklarını yirrmektedir. Aşırı değerlenen TL: 626 627 Merkez Bankaları bir yandan sermaye girişlerinin ulusal para piyasalarında yaraiğı baskıları hafifletmek için sterilizasyona giderken, diğer yandan da spekülarf sermayenin çıkış tehditlerini göğüslemek amacıyla uluslararası döviz rezervlerini yüksek tutmak zorunda kalmaktadır. Bu olgu karşısında, Merkez Bankası para polirkasını sürdürebileceği mali araçlar üzerindeki denermini kaybederek, döviz rezervlerini idare eden bir döviz kuruluşu konumuna indirgenmektedir. Bu yapı almnda ulusal piyasalarda Merkez Bankası nın döviz ve faiz kurunu birbirinden bağımsız biçimde birer polirka aracı olarak kullanabilme olanağı yirrilmiş ve ulusal finans piyasaları kısa vadeli spekülarf yabancı sermaye hareketlerinin denermi almna girmişrr. 115 110 105 100 95 90 85 80 Jan- 12 Feb- 12 Mar- 12 Apr- 12 May- 12 Jun- 12 Jul- 12 Aug- 12 Sep- 12 Oct- 12 Nov- 12 Dec- 12 Jan- 13 Feb- 13 Mar- 13 Apr- 13 May- 13 Jun- 13 Jul- 13 Aug- 13 Sep- 13 Oct- 13 Nov- 13 Dec- 13 Jan- 14 Feb- 14 Mar- 14 Apr- 14 May- 14 Jun- 14 Jul- 14 Aug- 14 Sep- 14 Oct- 14 Nov- 14 Dec- 14 Jan- 15 TÜFE Bazlı Reel EfekRf Döviz Kuru Yİ- ÜFE Bazlı Reel EfekRf Döviz Kuru 21

SPEKÜLATİF- YÖNLÜ BÜYÜME Büyüme ve sermaye girişleri 628 Aşırı değerli TL ve ucuz dövize dayalı ithalat patlamaları dış borçlanmayı da uyarmaktadır. Özellikle sıcak para girişlerinin sağladığı aşırı değerlenme, bir yandan ithalat maliyetlerini ucuzlamp büyümeyi finanse ederken diğer yandan da finansal piyasalarda spekülarf kazançları özendirmişrr. Ancak spekülarf nitelikli bu büyüme dalgası hiç bir zaman uzun erimli olmamış ve her bir genişleme dönemi (1990-93; 1995-98; 2000) sırasıyla 1994, 1999 ve 2001 krizleri ile sonuçlandırılmışmr. 629 35,000 30,000 25,000 20,000 15,000 10,000 5,000 0-5,000-10,000 1998Q1 1998Q3 1999Q1 1999Q3 2000Q1 2000Q3 2001Q1 2001Q3 2002Q1 2002Q3 2003Q1 2003Q3 2004Q1 2004Q3 2005Q1 2005Q3 2006Q1 2006Q3 2007Q1 2007Q3 2008Q1 2008Q3 2009Q1 2009Q3 2010Q1 2010Q3 2011Q1 2011Q3 2012Q1 2012Q3 2013Q1 2013Q3 2014Q1 2014Q3 2015Q1 2015Q3 Finans Hsb+Net Hata Noksan Reel Büyüme (Bir önceki yılın aynı çeyreği) 15 10 5 0-5 - 10-15 - 20 Sonuç; 630 Sabit sermaye yamrımlarının sanayi sektörlerine aktarılamamakta İmalat sanayi yamrımlarının toplam içindeki payı hızla gerilemekte 1989 sonrasında Türkiye ekonomisinde büyüme doğrudan doğruya finansal sermaye hareketlerine tabi durumdadır. 22