VII PARA, BANKA VE MALÝ PÝYASALAR

Transkript

1 VII PARA, BANKA VE MALÝ PÝYASALAR 103

2 104

3 PARA, BANKA VE MALÝ PÝYASALAR A. GENEL DURUM 2002 yýlý baþýndan itibaren dalgalý kur rejimi altýnda nominal çýpa olarak para tabanýnýn ve örtük enflasyon hedeflemesinin kullanýlmasý politikasýna devam edilmiþ, bu çerçevede Merkez Bankasý nihai hedefi olan fiyat istikrarýný saðlamak amacýyla kýsa vadeli faiz oranlarýný enflasyon hedefi ve öngörülerine dayanarak belirlemiþ; programla belirlenen performans ve gösterge niteliðindeki hedeflere ulaþýlmýþtýr yýlýnda Merkez Bankasý gecelik ve bir haftalýk borçlanma faiz oranlarýný 6 kez indirmiþtir. Merkez Bankasý 2002 yýlý baþýnda sadece kurlardaki aþýrý dalgalanmalarýn önlenmesi amacýyla kurlarýn seviyesine yönelik olmayan sýnýrlý müdahalelerde bulunacaðýný, bunun yanýsýra da döviz rezervlerini artýrmak için þeffaf döviz alým ihaleleri yapacaðýný açýklamýþ ve bu paralelde hareket etmiþtir. Bu süreçte, enflasyonda ve enflasyonist bekleyiþlerde görülen iyileþmeye ve pozitif makro ekonomik verilere paralel olarak belirgin bir ters para ikamesi süreci baþlamýþtýr. Bu nedenle, Merkez Bankasý Nisan ayýndan itibaren döviz alým ihaleleri ile döviz rezervi biriktirmeye baþlamýþ ancak Temmuz ayýndan itibaren ters para ikamesinde duraksama gözlemlediðini açýklayarak döviz alým ihalelerine geçici olarak ara vermiþtir. Merkez Bankasý rezervlerini güçlendirme ve arz fazlalýðýný dikkate alarak 6 Mayýs 2003 tarihinden itibaren tekrar döviz alým ihaleleri düzenlemeye baþlamýþtýr yýlýnda da para politikasý uygulamasýnda örtük enflasyon hedeflemesi stratejisine devam edilmiþ, kýsa vadeli faiz oranlarý enflasyonla mücadelede temel politika aracý olarak kullanýlmýþ ve yürütülmekte olan program çerçevesinde takip edilmekte olan parasal hedefler de tutturulmuþtur. PERFORMANS KRÝTERLERÝ, GÖSTERGE DEĞERLER VE GERÇEKLEŞMELER Tablo VII-1 Para Tabanı Net Ýç Varlıklar Net Uluslararası Rezervler (Trilyon TL) (Trilyon TL) (Milyon Dolar) Üst sınır Gerçek. Üst sınır Gerçek. Alt sınır Gerçek. 28 Şubat P G P Nisan P G P Haziran P G P Eylül P G P Aralık P G P Nisan P G P Haziran P G P Eylül G G G Aralık G G G Kaynak : TCMB P : Performans kriteri G : Gösterge değer 105

4 Merkez Bankasý, gelecek dönem enflasyonunu belirleyen temel deðiþkenleri göz önünde bulundurarak 25 Nisan, 4 Haziran, 16 Temmuz, 6 Aðustos, 18 Eylül ve 15 Ekim 2003 tarihlerinde gecelik ve bir haftalýk borçlanma faiz oranlarýný her seferinde 3 er puan düþürmüþtür yýlýnda yüzde 30.8 olan TEFE artýþýna göre mevduat ve net kredi hacmi reel olarak azalmýþtýr. M1 para arzý reel olarak artarken M2 ve M3 deki reel artýþlar sýnýrlý olmuþ, M2Y ile M3Y reel olarak gerilemiþtir Eylül ayý ile 2002 yýlýnýn ayný ayýnýn, bu dönem için yüzde 19.1 olan TEFE artýþý ile karþýlaþtýrýlmasýnda ise, mevduat, M2Y ve M3Y de reel gerileme; M1, M2 ve M3 ile net kredi hacminde ise reel artýþ olduðu görülmektedir. BAŞLICA PARASAL BÜYÜKLÜKLER Tablo VII-2 MÝKTAR (Milyar TL) DEĞÝŞÝM (Yüzde) YILLIK EYLÜL YILLIK EYLÜL Merkez Bank. Parası Rezerv Para Emisyon M M M M2Y M3Y Mevduat (TL+YP) Merkez Bank. Krd.(*) Mevduat Bank.Krd Net Kredi Hacmi Kaynak : TCMB (*) Dolaysız krediler B. PARA POLÝTÝKALARI 1. Merkez Bankası Analitik Bilançosu Merkez Bankasý analitik bilançosu büyüklüðü 2002 yýlýnda yüzde 23.3 oranýnda artmýþtýr yýlý Eylül ayýnda ise geçen yýlýn ayný ayýna göre yüzde 5.2 oranýnda artmýþtýr. Bilançonun aktifinde yer alan dýþ varlýklar 2002 yýlýnda yüzde 48.2 artarken 2003 yýlýnýn Eylül ayýnda önceki yýlýn ayný ayýna göre yüzde 8.1 oranýnda artmýþtýr. Ýç varlýklar ise 2002 yýlýnda yüzde 10.1 ve 2003 Eylül ayýnda yüzde 0.8 gerilemiþtir. Deðerleme hesabý ise 2002 yýlý sonunda eksi 1.1 katrilyon lira iken 2003 yýlý Eylül ayýnda artý trilyon lira olmuþtur. Ýç varlýklarýn toplam varlýklar içindeki payý 2001 yýlýnda bankacýlýk krizi nedeniyle 106 açýlan krediler nedeniyle yüzde 42.7 ye yükseldikten sonra 2002 yýlýnda yüzde 31.2 ye gerilemiþ olup 2003 yýlý Eylül ayý itibariyle de yaklaþýk ayný düzeydedir. Dýþ varlýklarýn toplam varlýklar içindeki payý ise 2001 yýlýnda yüzde 57.3 e gerilemiþ; 2002 yýlý sonunda yüzde 68.8 e ve 2003 yýlý Eylül ayýnda da yüzde 69.2 ye yükselmiþtir. Buna paralel olarak dýþ varlýklarýn toplam döviz yükümlülüklerine bölünmesiyle bulunan kur riski oraný, 2001 yýlýnda yüzde 68.5 e kadar gerilemiþ ise de 2002 yýlý sonunda yüzde 95.2 ye yükselmiþ ve 2003 yýlý Eylül ayýnda da 1 i geçerek yüzde olmuþtur.

5 TCMB ANALÝTÝK BÝLANÇOSU Tablo VII-3 MÝKTAR ( Milyar TL ) DEĞÝŞÝM (Yüzde) AKTİFLER (Varlıklar) YILLIK EYLÜL YILLIK EYLÜL Dış Varlıklar Ýç Varlıklar (A+B+C) , A. Nakit Ýþlemleri , a-hazine Borçlarý , aa.bankanýn Portföyü , Kasým 2001 öncesi DÝBS , Ýkincil Piyasadan alýnan DÝBS ab.diðer b.bankalara Açýlan Nakit Krediler c. TMSF'na Kullandýrýlan Krediler d.diðer Kalemler B. Deðerleme Hesabý C. IMF Acil Yard. Tak. Hes.(Hazine) Toplam Aktifler (Varlıklar) PASİFLER (Yükümlülükler) 1. Toplam Döviz Yükümlülükleri a. Dýþ Yükümlülükler b. Ýç Yükümlülükler Döviz Olarak Takip Olunan Mevd Bankalarýn Döviz Mevd Merkez Bankası Parası A. Rezerv Para a. Emisyon b. Bankalar Mevduatı Bankalar Zorunlu Karþýlýklarý Bankalar Serbest Ýmkaný c. Fon Hesapları d. Banka Dışı Kesim Mevduatları B. Diğer Mer.Bank.Parası a. Açık Piyasa Ýşlemlerinden Borç b. Kamu Mevduatı Toplam Pasifler (Yükümlülükler) Kaynak : TCMB Bilançonun pasifinde yer alan toplam döviz yükümlülükleri 2002 yýlýnda yüzde 6.6 oranýnda artarak 53.5 katrilyon lira, 2003 yýlý Eylül ayýnda da geçen yýlýn ayný dönemine göre yüzde 9.1 azalarak 48.5 katrilyon lira olmuþtur. Toplam döviz yükümlülüklerinin toplam yükümlülükler içindeki payý ise 2002 yýlýnda yüzde 72.3 iken 2003 yýlý Eylül ayýnda yüzde 63.9 a gerilemiþtir. Dýþ yükümlülükler 2002 yýlýnda yüzde 1.7 artarken 2003 yýlý Eylül ayýnda yüzde 6.3 oranýnda azalmýþtýr. Ýç yükümlülükler ise 2002 yýlýnda döviz olarak takip edilen mevduattaki yüzde 74 artýþýn etkisiyle yüzde 20 artmýþ; 2003 yýlý Eylül ayýnda ise bu mevduatýn ve bankalarýn döviz mevduatýnýn azalmasý nedeniyle yüzde 14.7 oranýnda azalmýþtýr. 107

6 Merkez Bankasý Parasýnýn toplam yükümlülükler içindeki payý 2002 yýlýnda yüzde 27.7 iken 2003 yýlý Eylül ayýnda yüzde 36.1 e yükselmiþtir. Bu yükseliþte emisyondaki yüzde 44.6 oranýnda artýþ ile Merkez Bankasýnýn piyasaya olan yükümlülüðünü gösteren Açýk Piyasa Ýþlemleri hesabýnýn 2002 yýlý sonunda 9.6 katrilyon lira iken 2003 yýlý Eylül ayý itibariyle geçen yýlýn ayný dönemine göre yüzde 75.1 oranýnda artarak 11.9 katrilyon lira seviyesine yükselmesi etkili olmuþtur. TCMB BÝLANÇOSUNA ÝLÝŞKÝN BAZI ORANLAR ( Yüzde ) Tablo VII-4 YILLIK EYLÜL Dýþ Varlýklar / Dýþ Döviz Yükümlüklükleri Dýþ Varlýklar / Toplam Döviz Yükümlülükleri Dýþ Varlýklar / Ýç Döviz Yükümlülükleri Dýþ Varlýklar / Toplam Varlýklar Ýç Varlýklar / Toplam Varlýklar Hazine Borçlarý / Ýç Varlýklar Bankalara Açýlan Nakit Krediler / Ýç Varlýklar TMSF'na Kullandýrýlan Krd / Ýç Varlýklar Deðerleme Hesabý / Toplam Varlýklar Deðerleme Hesabý / Ýç Varlýklar Deðerleme Hesabý / Toplam Döviz Yükümlülükleri Toplam Döviz Yükümlülükleri / Toplam Yükümlülükler Dýþ Döviz Yükümlülükleri / Toplam Yükümlülükler Ýç Döviz Yükümlülükleri / Toplam Yükümlülükler Emisyon / Ýç Varlýklar Emisyon / Toplam Yükümlülükler Emisyon / Merkez Bankasý Parasý Merkez Bankasý Parasý / Toplam Yükümlülükler Açık Piyasa Ýþlemleri (APÝ) 2002 yýlýnda, Hazine erken itfalarý, kamu ve TMSF bankalarýnýn likidite durumlarýnýn Þubat ayýndan itibaren iyileþmesi sonucu Merkez Bankasý ile olan repo iþlemleri azalarak Nisan ayýnda tamamen sona ermiþtir. Böylece kamu ve TMSF bankalarýnýn APÝ çerçevesinde repo iþlemleri yoluyla fonlanmasý uygulamasý sona ermiþ, 2002 yýlýnýn kalan döneminde repo iþlemi yapýlmamýþtýr. IMKB Tahvil ve Bono Piyasasý Repo-Ters Repo Pazarý nda kotasyon yöntemiyle gerçekleþtirilen ters repo iþlemleri bankacýlýk operasyonu ile birlikte piyasada ortaya çýkan Türk Lirasý likidite fazlalýðýnýn çekilmesinde 2002 yýlý boyunca 108 aktif olarak kullanýlmaya devam edilmiþtir yýlý boyunca Merkez Bankasý doðrudan alým iþlemi gerçekleþtirmemiþtir. Ocak ayýndan itibaren net etki olarak piyasalardan sürekli para çekilirken, Þubat ayýnda çekilen miktar 4.4 katrilyon lira, Haziran ayýnda 1.1 katrilyon lira, Ekim ayýnda 1.3 katrilyon lira, Aralýk ayýnda da trilyon lira olmuþtur yýlýnda piyasalara Temmuz, Aðustos, Eylül ve Kasým aylarýnda likidite verilmiþtir yýlý sonun itibariyle açýk piyasa iþlemlerinin net etkisi piyasadan 6.3 katrilyon lira likidite çekilmesi yönünde olmuþtur.

7 2003 yýlýnýn ilk dokuz ayýnda ise Mayýs, Haziran ve Temmuz aylarýnda toplam 769 trilyon liralýk repo iþlemi yapýlýrken, doðrudan alým iþlemi bu dönemde de yapýlmamýþtýr. Þubat ayýnda likitide talebinin artmasýyla piyasaya 2.3 katrilyon, Nisan da 720 trilyon, Mayýs ayýnda trilyon ve Haziran ayýnda da 90 trilyon lira verilmiþtir. Ocak-Eylül döneminde açýk piyasa iþlemlerinin piyasaya net etkisi ise piyasalara trilyon lira verilmesi yönünde olmuþtur. Tablo: VII AÇIK PÝYASA ÝŞLEMLERÝ (Milyar TL) Doğrudan Doğrudan Ters Ters Repo Repo APÝ Alım(1) Satım(2) Repo Dönüþ Repo Dönüþ TOPLAM Net Etki (3) Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık TOPLAM Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık TOPLAM Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül TOPLAM Kaynak : TCMB (1) Piyasadan ve Hazine'den nakit karşılığı yapılan doğrudan alımlardır. TCMB'nin Hazine'den nakit dışı işlemlerden dolayı (ve likidite üzerinde etkisi olmayan) gerçekleştirdiği alım işlemleri dahil edilmemiştir. (2) Nakit işlemlerden dolayı alınan kıymetlerin itfa ve ikincil piyasa satış işlemleridir.tcmb'nin Hazine'den nakit dışı işlemlerden dolayı (ve likidite üzerinde etkisi olmayan) aldığı kıymetlerin itfaları dahil edilmemiştir. (3) Eksi rakamlar piyasadan para çekildiğini, artı rakamlar ise piyasaya para verildiğini ifade etmektedir. 109

8 3. Para Arzları 2002 yýlýnda dar tanýmlý para arzý M1, bir önceki yýla göre yüzde 39.2 oranýnda büyürken, 2003 yýlý Eylül ayýnda ise geçen yýlýn ayný dönemine göre yüzde 34.2 oranýnda artýþ göstererek 19.2 katrilyon lira olmuþtur. Dar tanýmlý para arzýný belirleyen faktörlerden dolaþýmdaki para 2002 yýlý sonunda önceki yýla kýyasla yüzde 54.6 oranýnda artarak 6.9 katrilyon liraya yükselirken vadesiz mevduattaki artýþ yüzde 29.3 oranýnda olmuþtur yýlý Eylül ayýnda bir önceki yýlýn ayný ayýna göre dolaþýmdaki para yüzde 58.3 oranýnda artarken vadesiz mevduat artýþý yüzde 16.1 de kalmýþtýr. Geniþ tanýmlý para arzý M2, 2002 yýlýnda önceki yýla göre yüzde 31 oranýnda artarak 61.9 katrilyon lira olmuþtur yýlý Eylül ayýnda ise önceki yýlýn ayný ayýna göre yüzde 32.8 oranýnda artarak 74.6 katrilyon lira olmuþtur. M2Y, yurt içi yerleþiklerin yabancý para mevduattaki artýþýn yüzde 21 de kalmasý nedeniyle 2002 yýl sonunda yüzde 25.4 geniþleyerek katrilyon lira olmuþtur yýlýnda belirsizliklerin ortadan kalkmasý, döviz kurlarýnýn düþmesi ve alternatif yatýrým araçlarýndan daha fazla getiri beklentisi Türk lirasýna talebin artmasýna yol açmýþ ve yurtiçi yerleþikler yabancý para mevduatý 2003 yýlý Eylül ayýnda bir önceki yýlýn ayný ayýna göre yüzde 8.7 azalmýþtýr. Bu nedenle M2Y deki artýþ yüzde 9.9 da kalmýþtýr. Grafik VII PARA ARZLARI Trilyon TL /09 M1 M2 M2Y 110

9 M2Y, resmi mevduat ve diðer TCMB mevduatýnýn toplamýný gösteren M3Y ise 2002 yýlýnda yüzde 25.6 oranýnda artarak katrilyon lira, Eylül 2003 itibariyle geçen yýlýn ayný dönemine göre yüzde 10.8 artýþla katrilyon lira olmuþtur. Geniþ tanýmlý para arzýnýn (M2) rezerv paraya oraný þeklinde tanýmlanan rezerv para çarpaný (M2/RP), 2002 yýlýnda dalgalý bir seyir izlemiþ yýl sonu itibariyle bu oran 5.8 seviyesine gerilemiþtir yýlýnda ise Ocak ayýndaki 5.4 seviyesinden Eylül ayýnda 5.3 e gerilemiþtir. Geniþ tanýmlý para arzýnýn Merkez Bankasýnýn yarattýðý toplam Türk Lirasýna oranýný gösteren Merkez Bankasý Parasý çarpaný, (M2/MBP) 2002 yýlýnda da azalan bir seyir izlemiþ Ocak ayýnda 4.5 iken yýl sonunda 3 olarak gerçekleþmiþ, 2003 yýlý baþýnda 2.6 iken Mayýs-Aðustos döneminde yüzde 3 ü geçmiþ, Eylül ayýnda 2.7 ye inmiþtir. 111

10 4. Bankalararası Para Piyasası (INTERBANK) Merkez Bankasý 2002 yýlýnda da ortaya çýkan likidite fazlasýný APÝ yanýnda bankalararasý para piyasasýnda alým yönlü iþlemler de yapmak suretiyle çekmeye devam etmiþtir Nisan ayýndan itibaren gecelik ve bir haftalýk iþlemlere ek olarak dört hafta vadeli Türk lirasý depo alým ihalelerine baþlamýþ, bu ihaleler piyasaya çýkan Türk lirasýnýn sterilizasyonunda daha etkin kullanýlmaya baþlanmýþtýr. Eylül 2002 tarihinden itibaren geç likidite penceresi uygulamasýna baþlamýþ; ayrýca Türk lirasý piyasalarýndaki aracýlýk hizmetlerine kademeli olarak 2 Aralýk 2002 tarihinde son vermiþtir. 112

11 2002 yýlýnda ekonomik programýn kararlý bir þekilde yürütülmesi ve gerçekleþen enflasyonun yýl sonu hedefine uyumu nedeniyle bankalararasý para piyasasýnda faiz oranlarýndaki gerileme sürmüþ ve 11 Kasým 2002 tarihinde yüzde 44 e düþürülmüþtür. Ýþlem hacminde de istikrar saðlanmýþ, yýllýk iþlem hacmi bir önceki yýla göre yüzde 26.2 oranýnda artarak katrilyon lira olmuþtur. Uygulanan örtük enflasyon hedeflemesi stratejisi doðrultusunda kýsa vadeli faiz oranlarý etkin þekilde kullanýlmýþ ve 2002 yýlýnda toplam altý kez faiz indirimi yapýlmýþtýr. Bu deðiþikliklerle, BPP ndaki faiz oranlarý APÝ çerçevesindeki iþlemlere paralel olarak indirilmiþtir yýlýnýn ilk dokuz aylýk döneminde iþlem hacmi 2002 yýl sonuna göre yüzde 25.9 oranýnda artarak katrilyon lira olmuþtur. Bu dönemde de Merkez Bankasý faiz indirimlerine devam etmiþ, toplam 6 kez faiz indirimi gerçekleþtirmiþ ve 15 Ekim 2003 tarihinde gecelik iþlemlerde alýþ kotasyonunu yüzde 26 ya, satýþ kotasyonunu yüzde 31 e düþürmüþtür. 5. Döviz ve Efektif Piyasası a) Ýþlem Hacmi Merkez Bankasý tarafýndan yönetilen bu piyasada, iþlem hacmi 2002 yýlýnda yüzde 73.9 oranýnda azalarak 69.7 milyar dolara gerilemiþtir. Merkez Bankasý 2002 yýlýnda, bankalararasý döviz piyasasýnda derinliði artýrmak, gerçekleþtirilen iþlemlerin Merkez Bankasý taraflý olduðu yanýlgýsýnýn para ve döviz kuru politikalarý üzerindeki olumsuz etkisini önlemek amacýyla bu piyasadaki aracýlýk iþlemlerinden de aþamalý olarak çekilmiþtir yýlý Ocak-Eylül dönemi iþlem hacmi geçen yýlýn ayný dönemine göre yüzde 24.6 oranýnda azalarak 43.1 milyar dolara gerilemiþtir. Döviz ve efektif piyasasý iþlemlerine iliþkin ayrýntýlý bilgiler tabloda verilmiþtir. 113

12 b) Döviz Kurları 2002 yýlýnda ödemeler dengesinde gerçekleþmelerin beklenenden daha iyi olmasý döviz kurundaki istikrarýn sürdürülmesine yardýmcý olmuþtur. Ancak Nisan ayýndan itibaren Türk Lirasýnýn aþýrý deðerli olduðu yönündeki açýklamalar ve siyasi belirsizlik beklentilerinin artmasý kurlarda artýþa neden olmuþtur. Alýnan seçim kararý ve Avrupa Birliði uyum yasalarýnýn çýkmasý bu hareketliliði durdurmuþtur. Seçim sonrasýnda oluþan güven ortamý kurlarýn önemli ölçüde düþmesine yol açmýþtýr. Ancak Avrupa Birliði zirvesinde alýnan karar, Irak a yönelik olasý operasyon beklentilerinin artmasý piyasalarca olumsuz karþýlanmýþ, döviz kuru artýþ eðilimine girmiþtir yýlý sonunda toptan eþya fiyatlarýndaki yýllýk artýþ yüzde 30.8 oranýnda olurken, Dolardaki artýþ yüzde 13.5, Eurodaki 114 artýþ yüzde 34.3, Ýngiliz Sterlinindeki artýþ yüzde 25.8 ve Japon Yenindeki artýþ ise yüzde 24.7 olarak gerçekleþmiþtir. Ocak ayýnda 119 iken yükselerek Nisan ayýnda e çýkan TEFE bazlý reel kur endeksi Temmuz ayýna kadar gerilemiþ, sonra yükselerek yýl sonunda 117 olmuþtur yýlýnýn ilk çeyreðinde Irak savaþýna iliþkin belirsizlikler döviz kurlarýnýn oldukça hareketli bir seyir izlemesine neden olmuþ, Mayýs ayý baþlarýndan itibaren savaþýn sona ermesi ve belirsizliklerin azalmasý ile Türk Lirasý yabancý para birimleri karþýsýnda hýzlý bir deðer kazanma sürecine girmiþ ve bu eðilim Eylül ayý sonuna kadar devam etmiþtir. Savaþýn beklenenden çok daha kýsa sürede sona ermesi, makro ekonomik göstergelerin bundan etkilenmemesi, ekonomi ile ilgili

13 açýklanan verilerin olumlu olmasý beklentileri de olumlu etkilemiþ, savaþ sonrasýnda Türk lirasý yatýrým araçlarýndan yüksek getiri beklentisi ile ters para ikamesi hýzlanmýþtýr. Merkez Bankasý rezervlerini güçlendirme ve arz fazlalýðýný dikkate alarak 6 Mayýs tan itibaren tekrar döviz alým ihaleleri düzenlemeye baþlamýþtýr. 6 Mayýs-30 Eylül 115

14 116

15 117

16 2003 döneminde toplam milyon ABD dolarý tutarýnda döviz alýmý yapýlmýþtýr. Aþýrý oynaklýðý önlemeye yönelik olarak, Mayýs- Eylül aylarýnda yapýlan 6 adet doðrudan döviz alým müdahalesinde alýnan milyon ABD dolarý ile birlikte, söz konusu dönemde Merkez Bankasý nca alýmý yapýlan toplam döviz tutarý milyon ABD dolarýna ulaþmýþtýr. Bu süreçte ABD dolarý Mart ayýndaki lira seviyesinden Eylül ayý sonunda lira seviyesine kadar gerilemiþtir. 118

17 2003 yýlý Eylül ayýnda toptan eþya fiyatlarýndaki kümülatif artýþ yüzde 10.7 olurken 2002 yýl sonuna göre Dolar yüzde 15.8, Euro yüzde 7.8 ve Japon Yeni yüzde 9.9 oranýnda deðer kaybetmiþtir. Ocak ayýnda ye inen TEFE bazlý reel kur endeksi ise sürekli yükselerek Eylül ayý sonunda e ulaþmýþtýr yýlý sonunda olan euro/ dolar paritesi 2003 yýlýnda özellikle Nisan ayýndan itibaren yükselmeye baþlamýþ, 27 Mayýs ta e ulaþmýþtýr. Haziran ve Temmuz aylarý sonunda 1.14, Aðustos ayý sonunda olmuþ, Eylül ayý sonunda e çýkmýþtýr. Ekim ayýna yükselme göstermiþ olup 17 Ekim 2003 günü itibariyle TCMB kapanýþ kuru, dolar için , euro için lira olmuþtur. Buna göre euro/dolar paritesi dir. 6. Mevduat Mevduat Bankalarý toplam mevduatý, 2002 yýlýnda yüzde 22.7 oranýnda artarak katrilyon lira seviyesine çýkmýþtýr yýlý Eylül ayýda ise bir önceki yýlýn ayný dönemine göre yüzde 6.6, 2002 yýl sonuna göre yüzde 1.5 oranýnda artarak katrilyon lira olmuþtur. Mevduatýn daðýlýmý içinde en önemli yeri tutan vadeli tasarruf mevduatý 2002 yýlýnda bir önceki yýla göre yüzde 25.3 oranýnda 119

18 artarken 2003 yýlý Eylül ayýndaki artýþ yüzde 27.3 oranýnda gerçekleþmiþtir. Vadesiz tasarruf mevduatý ise 2002 yýlýnda yüzde 45.4 artýþa karþýlýk 2003 yýlý Eylül ayýnda önceki yýlýn ayný ayýna göre yüzde 61.7 oranýnda artmýþtýr. Bu geliþmeler sonucunda toplam tasarruf mevduatýndaki artýþ 2002 yýlýnda yüzde 26.5 iken 2003 yýlý Eylül ayýnda yüzde 29.2 oranýnda gerçekleþmiþtir. Toplam ticari kurumlar mevduatý, 2002 yýlýnda bir önceki yýla göre yüzde 59, 2003 yýlý Eylül ayýnda da yüzde 39.7 oranýnda artmýþtýr. Toplam diðer kurumlar mevduatý 2002 yýlýnda bir önceki yýla göre yüzde 4.4 oranýnda artarken 2003 yýlý Eylül ayýnda bu artýþ geçen yýlýn ayný dönemine göre yüzde 15.1 oranýnda olmuþtur. Toplam resmi kurumlar mevduatý ise 2002 yýlýnda bir önceki yýla göre yüzde 77, 2003 yýlý Eylül ayýnda da geçen yýlýn ayný dönemine göre yüzde 70.4 oranýnda artmýþtýr. Bu geliþmeler sonucunda mevduat bankalarýnýn bankalararasý mevduat hariç toplam Türk Lirasý mevduatlarý 2002 yýlýnda önceki yýla göre yüzde 30.3 oranýnda artarak 58 katrilyon liraya, 2003 yýlý Eylül ayýnda ise geçen yýlýn ayný ayýna göre yüzde 31.2 oranýnda artarak 70 katrilyon liraya ulaþmýþtýr. Yabancý para cinsinden mevduatýn (DTH) Türk lirasý karþýlýðý 2002 yýlýnda yüzde 23.7 oranýndaki artýþla 74.8 katrilyon lira olarak gerçekleþmiþtir yýlý Eylül ayýnda ise kurlardaki gerilemenin de etkisiyle ters para ikamesinin etkileri görülmeye 120

19 baþlanmýþ ve döviz tevdiat hesaplarý geçen yýlýn ayný dönemine göre yüzde 8.6 oranýnda azalarak 65.4 katrilyon lira seviyesine kadar gerilemiþtir. Döviz tevdiat hesaplarýnýn genel mevduat toplamý içindeki payý 2002 yýlýnda yüzde 55.2 iken 2003 yýlý Eylül ayýnda yüzde 47.5 e inmiþtir. 7. Krediler Bankacýlýk toplam kredi hacmi, yurt dýþý net kredi hacmindeki yüzde 10.7 artýþa karþýlýk yurt içi net kredi hacmindeki yüzde 1.4 artýþ sonucu 2002 yýlýnda nominal sadece yüzde 2.3 oranýnda geniþlemiþtir yýlý Eylül ayý itibariyle ise, geçen yýlýn ayný ayýna göre yurt dýþý net kredi hacmini yüzde 35.6 daralýrken yurt içi net kredi hacmi yüzde 27.6 oranýnda artmýþ ve toplam hacimdeki artýþ yüzde 20.8 olmuþtur. Mevduat bankalarýnýn dolaysýzlar dahil toplam kredi hacmi, yüzde 1.5 oranýnda nominal artýþ sonucu 2002 yýlýnda da reel olarak gerilemiþ ve 34.5 katrilyon lira olmuþ; 2003 yýlý Eylül ayýnda ise geçen yýlýn ayný ayýna göre yüzde 30.4 oranýnda artarak 32.6 katrilyon liradan 42.5 katrilyon liraya yükselmiþtir. 121

20 Bu kredi hacmine göre mevduat bankalarýnca toplanan mevduatýn 2002 yýlý sonunda yüzde 25.4 ü krediye dönüþmüþken bu oran ekonomideki geliþmeler ve beklentilerdeki iyileþmeler çerçevesinde 2003 yýlýnda artmaya baþlamýþ ve Eylül ayýnda yüzde 30.9 seviyesine çýkmýþtýr. 122

21 2002 yýlý sonu itibariyle yurtiçi kredi hacmi içinde mevduat bankalarý kredilerinin payý yüzde 89.9, kalkýnma ve yatýrým bankalarý kredilerinin payý 9.5 merkez bankasý kredilerinin payý ise yüzde 0.7 dir yýlý Eylül ayýnda ise mevduat bankalarý kredilerinin payýnýn yüzde 92.1, kalkýnma ve yatýrým bankalarý kredilerinin payý yüzde 7.9 olmuþtur. 8. Mevduat ve Kredi Faizleri a) Tasarruf Mevduatı Faizleri 2002 yýlý sonunda bir yýl vadeli tasarruf mevduat faiz oraný yüzde 48.2, altý ay vadeli mevduat faiz oraný ise 46.9 düzeyinde olmuþtur yýlýnda özellikle Nisan ayýndan itibaren gerilemeye baþlamýþ ve Aðustos ayý itibariyle bir yýl vadeli mevduat faiz oraný yüzde 38.2, altý ay vadeli mevduat faiz oraný ise 36.5 seviyelerinde olmuþtur. Tasarruf mevduatý faiz oranlarý yandaki tabloda gösterilmiþtir. 123

22 b) Ticari Kredi Faiz Oranları 2002 yýlýnda da düþüþ eðilimini sürdüren kýsa vadeli aðýrlýklý ortalama faiz oranlarý, Ocak ayýndaki yüzde 70.5 seviyesinden Aralýk ayýnda yüzde 52 ye gerilerken, orta vadeli aðýrlýklý ortalama kredi faiz oranlarý da benzer bir seyir izleyerek Aralýk ayýnda yüzde 45.9 a düþmüþtür. Kýsa vadeli aðýrlýklý ortalama faiz oranlarý 2003 yýlýnýn Ocak ve Þubat aylarýnda gerilemiþ ise de Mart-Mayýs döneminde artmýþ, ancak Haziran ayýnda yüzde 46.2 ye inmiþtir. Orta vadeli aðýrlýklý ortalama kredi faiz oranlarý ise dalgalanma göstermiþ Mayýs ayýnda yüzde 49 a çýktýktan sonra Haziran ayýnda yüzde 45.9 a gerilemiþtir. 9. Türk Lirası Referans Faiz Oranı (TRLIBOR) 1 Aðustos 2002 tarihinden itibaren 13 bankanýn katýlýmýyla Türkiye Bankalar Birliði bünyesinde Türk Lirasý Bankalararasý Satýþ Oraný olarak tespit edilen referans faiz oraný (TRLIBOR) uygulanmasýna baþlanmýþtýr. Türkiye de bankalarýn kendi aralarýnda ve müþterileri ile yaptýklarý iþlemlerde esas alýnabilecek bir referans faiz oraný olmasý ve gelecekte kredi ve mevduat faizleri ile Devlet borçlanma senetleri için de gösterge niteliði taþýmasý amaçlanan Türk Lirasý Referans Faiz Oraný (TRLIBOR), katýlýmcý 124

23 bankalar arasýnda sekiz ayrý vadede ilan edilmektedir yýlýnda gecelik vadede trilyon lira, diðer vadelerde 94 trilyon lira olmak üzere toplamda trilyon lira tutarýnda 244 iþlem gerçekleþtirilmiþtir yýlý Ocak ayýnda yüzde 45 olan gecelik faiz oraný Eylül ayý son iþlem gününde yüzde e gerilemiþtir yýlýnýn ilk dokuz ayýnda gecelik vadede trilyon lira, diðer vadelerde 57.6 trilyon lira ve toplamda trilyon lira tutarýnda 182 iþlem gerçekleþmiþtir. 10. Reeskont ve Avans Ýþlemlerinde Faiz Oranları Merkez Bankasý nýn vadesine en çok üç ay kalan senetler için reeskont iþlemlerinde uyguladýðý iskonto oraný ile avans iþlemlerinde uygulanacak faiz oranlarý tabloda gösterilmiþtir. 11. Zorunlu Karþılık ve Umumi Disponibilite Oranları 2002/1 sýra No lu Zorunlu Karþýlýklar Hakkýnda Teblið ile 10 Mayýs 2002 tarihli zorunlu karþýlýk cetvelinden baþlamak üzere, mevduat bankalarýnýn yaný sýra özel finans kurumlarý (ÖFK) ile kalkýnma ve yatýrým bankalarý da zorunlu karþýlýk kapsamýna alýnmýþtýr. Önceki zorunlu karþýlýk, disponibilite ve blokaj uygulamalarýnýn nakit kýsýmlarýna iliþkin yasal karþýlýk oranlarý aynen korunmuþ olup, yeni zorunlu karþýlýk uygulamasýna göre zorunlu karþýlýk oranlarý; Türk lirasý yükümlülüklerde yüzde 6, yabancý para yükümlülüklerde yüzde 11 dir. 2003/2 sayýlý Teblið ile bankalar ve özel finans kurumlarý için Türk Lirasý yükümlülüklerde yüzde 6 olan zorunlu karþýlýk oraný özel finans kurumlarý için yüzde 5.7 ye düþürülmüþtür. 125

24 2002/2 sýra No.lu Umumi Disponibilite Hakkýnda Teblið ile daha önce muaf olan iki özel sermayeli kalkýnma ve yatýrým bankasý da disponibilite kapsamýna alýnmýþtýr. Umumi disponibilite oranlarý 2 puan azaltýlarak, Türk lirasý yükümlülükler için yüzde 4, yabancý para yükümlülükler için yüzde 1 olarak belirlenmiþtir. 24 Mayýs 2002 tarihinden itibaren yalnýz Devlet Ýç Borçlanma Senetleri disponibl deðer olarak kabul edilmeye baþlanmýþtýr. C. MENKUL KIYMET PÝYASALARI Sermaye Piyasasý Kurulu kaydýna alýnarak yeni çýkarýlan sermaye piyasasý araçlarýnýn satýldýðý birinci el piyasasýna iliþkin geliþmeler aþaðýdadýr. 1. Birinci El Piyasalar a) Kamu Kesimi Menkul Kıymet Ýhraçları 2002 yýlýnda kamu kesimince ihraç edilen menkul kýymetler yüzde 39.9 oranýnda azalarak katrilyon lira olmuþtur yýlý Ocak-Temmuz döneminde ise önceki yýlýn ayný dönemine göre yüzde 30.6 oranýnda artarak 73.9 katrilyon liradan 96.5 katrilyon liraya yükselmiþtir. 126

25 2002 yýlýnda devlet tahvili ihraçlarý önceki yýla göre yüzde 64.1 oranýnda azalýrken, hazine bonosu ihraçlarý yüzde 46.2 oranýnda artmýþtýr yýlýnýn Ocak- Temmuz döneminde ise tahvil ihraçlarý b) Özel Kesim Menkul Kıymet Ýhraçları Özel sektör menkul ihraçlarý 2002 yýlýnda yüzde 26.8 oranýnda azalarak 4.2 katrilyon liraya gerilemiþ, 2003 yýlýnýn Temmuz ayýnda ise önceki yýlýn ayný dönemine göre yüzde 18.1 oranýnda artarak 3.1 katrilyon liraya yükselmiþtir. 2. Ýkinci El Piyasalar a) Ýþlem Hacmi Ýkinci el piyasalardaki iþlem hacmi, 2002 yýlýnda önceki yýla göre yüzde 62.9 oranýnda azalarak 1008 katrilyon liradan katrilyon liraya gerilemiþtir. Bu düþüþte 2002 yýlý Temmuz ayý itibariyle ikinci el piyasa iþlem hacminin yüzde 73 ünü oluþturan kamu sektörü menkul kýymet- yüzde 56.7 artarken hazine bonosu ihraçlarý yüzde 6.3 oranýnda artmýþtýr. Kamu kesimi menkul kýymetlerinin birinci el piyasa iþlemlerindeki aðýrlýðý yüzde 96 lardadýr. Ocak-Temmuz dönemi itibariyle 2002 yýlýnda özel sektör menkul kýymet ihraçlarýnýn yüzde 38 i hisse senedinden oluþurken 2003 yýlýnda bu oran 21.7 ye düþmüþtür. Toplam tutarda Menkul Kýymet Yatýrým Fonlarýnýn (MKYF) payý yüzde 58.5 den yüzde 78.3 e yükselmiþtir. lerindeki yüzde 70.7 oranýndaki azalma etkili olmuþtur yýlýnýn Ocak-Temmuz döneminde ise önceki yýlýn ayný dönemine göre yüzde 9 oranýnda artarak katrilyon liradan katrilyon liraya yükselmiþtir yýlýnda yüzde 13.5 oranýnda artarak katrilyon lira olan özel sektör 127

26 menkul kýymet alým-satým iþlem hacmi, 2003 yýlýnýn Ocak-Temmuz döneminde önceki yýlýn ayný dönemine göre yüzde 12.3 artarak 59.8 katrilyon lira olmuþtur. Ýþlem hacmindeki payý ise yüzde 27.8 dir. Ýkinci el piyasa iþlemlerinin aracý kuruluþlar arasýndaki daðýlýmý incelendiðinde, 2002 yýlýnda iþlem hacminin yüzde 30.1 i bankalar eliyle gerçekleþtirilirken, 2003 yýlýnýn Temmuz ayý sonunda bu oran yüzde 26.7 ye gerilemiþ, aracý kuruluþlar tarafýndan gerçekleþtirilen iþlemler ise yüzde 69.9 dan yüzde 73.3 e yükselmiþtir. b) Ýstanbul Menkul Kıymetler Borsası Son üç yýlda borsaya giren þirket sayýsý çýkan sayýsýnýn çok altýnda kaldýðý için ÝMKB de þirket sayýsý 2000 yýlýndan sonra azalmaya baþlamýþtýr yýlý sonunda 315 þirket Borsada iþlem görürken bu sayý 2001 yýlý sonunda 310 a, 2002 yýlý sonunda da 288 e gerilemiþtir. ÝMKB borsa pazarlarýnda 2003 Eylül ayý itibariyle 286 þirket iþlem görmektedir. ÝMKB iþlem hacmi 2002 yýlýnda yüzde 13.1 oranýnda azalarak 1491 katrilyon liraya düþmüþtür. Bu dönemde tahvil ve bono piyasasý toplam iþlem hacmi yüzde 13.9 artarak katrilyon liraya ulaþmýþtýr. Kesin alým-satým pazarý yüzde oranýnda artarmýþ; tescil iþlemleri yüzde 38.3 oranýnda ve bunun alt kalemini oluþturan repo iþlemleri de yüzde 47.6 oranýnda azalmýþtýr. Kesin satýþ iþlemleri ise yüzde 37.8 oranýnda artmýþtýr. Bu dönemde hisse senetleri piyasasýnda iþlem hacmi yüzde 14.2 oranýnda artarak katrilyon liraya çýkmýþtýr yýlý Ocak-Eylül döneminde ise ÝMKB toplam iþlem hacmi geçen yýlýn ayný dönemine göre yüzde 26.5 oranýnda artarak 1323 katrilyon liraya, tahvil bono piyasasý iþlem hacmi yüzde 51 oranýnda artarak 854 katrilyon liraya yükselmiþtir. ÝMKB deki tescil iþlemleri toplam iþlem hacmi ise yüzde 7.4 oranýnda azalarak katrilyon liraya gerilemiþtir. Tescil iþlemlerini oluþturan repo iþlemleri yüzde 13.3 oranýnda azalarak katrilyon lira, kesin satýþ iþlemleri ise yüzde 3.8 artarak 97.9 katrilyon lira olarak gerçekleþmiþtir. 128

27 129

28 ÝMKB de 2002 yýlý ile 2003 yýlý Ocak- Eylül döneminde yabancý yatýrýmcýlar alýþ ve satýþ iþlemlerine iliþkin bilgiler tabloda yer almaktadýr. ÝMKB Ulusal-100 endeksi 2002 yýlýnda siyasi ortamda meydana gelen belirsizlikler, kriz sonrasý borsayý terkeden yabancýlarýn borsaya girmemesi ve olasý Irak operasyonundan olumsuz etkilemiþ ve 130 borsa yýl boyunca azalan bir seyir takip ederek Eylül ayýný 8842 puandan tamamlamýþtýr. Ekim ayýndan itibaren seçimin ertelenmesi ihtimalinin ortadan kalkmasý ve Kasým ayýndan itibaren de seçim sonuç-

29 131

30 larýnýn piyasalarca olumlu karþýlanmasýyla borsa endeksi yükselmeye baþlamýþ ve Kasým ayýnda puana ulaþmýþ ancak Irak krizi nedeniyle endeks azalarak yýlý puandan kapatmýþtýr yýlýn ilk iki ayýnda yükselen endeks Irak krizi nedeniyle Mart ayýnda 9475 puana kadar gerilemiþtir. Irak ta savaþýn beklenenden daha çabuk sona ermesi beklentileri olumluya çevirmiþ ve Nisan ayýnda endeks a yükseltmiþ ise de Mayýs, Haziran ve Temmuz aylarýnda gerilemiþtir. Endeks Aðustos ayýnda ye ve Eylül ayý sonunda da seviyesine yükselmiþtir. D. ALTIN PÝYASASI Ýstanbul Altýn Borsasýnda (ÝAB), 2002 yýlýnda Türk Lirasý karþýlýðý yapýlan iþlemlerin miktarý yüzde 17.4 oranýnda azalarak 47.8 ton olmuþ ancak iþlem hacmi 2001 yýl sonuna göre yüzde 50.1 oranýnda artarak 749 trilyon liraya yükselmiþtir. Dolar ile 132

31 yapýlan iþlemler 2002 yýlý sonunda yüzde 27.2 oranýnda artýþla milyon dolara yükselmiþ, iþlem miktarý ise yüzde 13.4 oranýnda artarak 83.9 tondan 95.1 tona yükselmiþtir yýlýnýn ilk dokuz aylýk döneminde ise geçen yýlýn ayný dönemine göre dolar ile yapýlan iþlemler yüzde oranýnda artarak 1.5 milyar dolara, iþlem miktarý yüzde 77.9 oranýnda artarak 74.1 tondan tona yükselmiþtir. Türk Lirasý ile yapýlan iþlem hacmi ise yüzde 81.1 oranýnda artarak trilyon liraya yükselirken iþlem miktarý da yüzde 64.5 artarak 32.8 tondan 53.9 tona yükselmiþtir yýlý Ocak-Eylül döneminde 35.6 milyon Euro karþýlýðýnda 3.5 ton iþlem yapýlmýþtýr. Ýstanbul Altýn Borsasýnda (ÝAB) oluþan aylýk ortalama altýn fiyatlarýnýn izlediði seyir grafikte gösterilmiþtir. 133

32 134