Tarih Okulu Dergisi (TOD) Journal of History School (JOHS) Mart 2015 March 2015 Yıl 8, Sayı XXI, ss. 623-646. Year 8, Issue XXI pp. 623-646. DOI No: http://dx.doi.org/10.14225/joh707 OSMANLI DEVLETİ NİN SON YILLARINDA DIŞ POLİTİKA MESELELERİ VI:ŞATTÜ L-ARAB 1 Rumbeoğlu Fahreddîn / Mehmed Nabî Aktaran: Ünal TAŞKIN Hakkı Paşa hazretleriyle İngiltere hariciye nazırı Sir Edward Grey tarafından 6 Mayıs 1913 tarihinde Londra da Ad Referendum 2 olarak imzalanan Şattü l-arab da dolaşacak gemilerin bağlı bulunduğu kanunların düzenlenmesi için bir komisyon oluşturulmasına yönelik mukavelename ile beyannameler aşağıdadır: Osmanlı Sultanı ile Büyük Britanya ve İran da bulunan İngiliz arazisi kralı, Hindistan İmparatoru arasında Şattü l-arab üzerindeki ticari menfaatlerin önemine binaen Şattü l- Arab da dolaşacak gemilerin bağlı bulunduğu kanunların düzenlenmesi ve adı geçen devletlerin tüccarlarının maruz kalabileceği ihtilafların tahkikini arzu eden Osmanlı Sultanı ile İngiltere kralı ve Hindistan İmparatoru, İbrahim Hakkı Paşa hazretleri ve İngiltere hariciye nazırı Sir Edward Grey i murahhas tayin etmişlerdir (görevlendirilmişlerdir). Bu ikilinin görüşmeleri sonucu aşağıdaki maddeler kararlaştırılmıştır: 1. madde. Şattü l-arab bütün devletlerin gemilerine açık olacaktır. 2. madde. Osmanlı Hükümeti, Kurna dan denize kadar Şattü l-arab da dolaşacak gemilere dair altıncı maddede belirlenen görevleri yapmak üzere bir komisyon oluşturacaktır. 3. madde. İşbu komisyon Osmanlı hükümeti tarafından iki üye olmak üzere seçilecek. Osmanlı Hükümeti bu iki üyeden birinin İngiltere vatandaşı 1 Bab-ı Ali Hariciye Nezareti, Şattü l-arab, İstanbul, Matbaa-i Amire, 1334. Doç. Dr., Adıyaman Üniversitesi Tarih Bölümü 2 Uluslararası sözleşmelerin imzalanmasında, ülkelerden birinin temsilcisi, sözleşmenin kendi hükümetinin talimatına uygun olup olmadığına karar veremez veya yetkisini aşmaktan çekinirse, sözleşmeyi hükümetine danışarak onayını almak koşuluyla imzalamasına verilen addır.
Ünal Taşkın olmasını isterse, İngiltere hükümetinden kendisine adaylar gösterilmesi istenecek ve bu adaylardan birini seçecektir. 4. madde. Bu komiserlerden her biri yıllık 2.000 Osmanlı lirası maaş alacaktır. Maaşlar komisyon tarafından düzenlenecektir (belirlenecektir). 5. madde. Komisyon gerekli gördüğü takdirde kendi memur ve müstahdemini tayin etmek hakkına sahip olacaktır. Fakat Osmanlı hükümeti, nehir idaresi başmühendisi ile müfettişinin İngiltere vatandaşı olmasını isterse, İngiltere hükümetinden kendisine adaylar gösterilmesi istenecek ve memurlar bunların arasından seçilecek. Komisyon Osmanlı vatandaşı olmak üzere bir mühendis muavini ile müfettiş muavini tayin edecek ve bu memurlar ile müstahdemlerin maaşları komisyon tarafından düzenlenecektir (belirlenecektir). (Başmüfettişle mühendisin İngiltere vatandaşı olması Osmanlı hükümetinin hukukuna ve menfaatine aykırı olduğundan bu maddenin gözden geçirilmesi gereklidir.) 6. madde. Komisyon aşağıda verilen görevlerin yerine getirilmesi ile sorumlu olacaktır. a) Nehir ile deniz arasındaki çeşitli suyollarının ıslahı için gerekli işlerin yapılması b) Gemilerin her zaman en uygun şekilde girebilmesi için nehrin suyollarına mavnaların girişine izin verilmemesi c) Gemilere, nehir inzibatına ve komisyon tarafından tasarruf edilen arazi ve inşaata ait kuralların uygulanmasının sağlanması d) Kılavuzluğun denetim altında bulundurulması e)şamandıralar konulması, kanalın aydınlatılması ve mukavelenamenin ekinde işaret edildiği gibi nehre bağlı kanallara yerleştirilmiş fenerlerle ların korunması ve kontrol edilmesi f)yabancı hükümetlerin anlaşmalara bağlı olarak hukukları saklı kalmak üzere şahıslara ait olan ve nehirde veya sahillerde bulunan iskele, rıhtım ve doklarda işbu anlaşmada belirtilen hükümlerin uygulanabilmesi için gerekli denetimlerin yapılması ve komisyonca uygun görülen kolaylıkların eksiksiz sağlanması g)osmanlı hükümeti mukavelename gereğince Basra da bir liman kurarsa işbu mukavelename ve şartname ile bu limanda Osmanlı hükümetine tanınacak olan önceki bahislerdeki hukuku, bahsi geçen maddelere bırakılırsa, sadece komisyon tarafından kullanılacaktır. [624]
Osmanlı Devleti nin Son Yıllarında Dış Politika Meseleleri VI: Şattü l-arab (Yapılması düşünülen liman hakkında Osmanlı hükümetine ait hukukun komisyona bırakılması ilgisiz olduğundan bu durumun düzenlenmesi gereklidir.) 7. madde. İşbu mukavelenamenin altıncı maddesinin d fıkrasına göre komisyon kendi tarafından hazırlanacak kurallara muhalif harekette bulunanlardan alınacak olan ceza bedellerini, bu kurallarla belirleme hakkına sahip olacaktır. Bu gibi muhalif kurallar sadece komisyon tarafından görülecek, benzer durumlarda komisyon kural bozucu hareketlere cesaret eden kişilerden ceza bedellerinin alınması ve ceza bedellerinin ödenmemesi durumunda Osmanlı kanunlarına göre bu cezalara karşılık hapis cezası verilmesi konusunda belediyelerin sahip oldukları yetkiye sahip olacaktır. (Bu madde yararımıza değildir. Değiştirilmesi gerekir.) 8. madde. Komisyonun yetkisinde bulunan her türlü cezai işlemlerde, yalnız bu komisyona mensup zabıta memurları tutuklama yetkisine sahip olacaktır. Sanıklar sonra memurlara teslim edilecektir. Komisyon muhakeme esnasında mudi sıfatıyla kendi tarafından bir vekil bulundurmak hakkına sahip olacaktır. (Yürürlükten kaldırılan eski anlaşmalar dolayısıyla bu maddenin değiştirilmesi gereklidir.) 9. madde. Osmanlı hükümeti, komisyonun kendi uhdesine verilecek görevleri yapmak için gerekli gördüğü her araziyi satın almasının önünü açacağını taahhüt eder. İşbu satın almalar genelin yararına olacak şekilde yapılacaktır. Satın almalar Osmanlı kanunlarına uygun olarak yapılacak ve bedelleri komisyon tarafından belirlenecektir. Komisyon balıkçılık vergisinin alındığı bir kısım arazinin satın alınmasına lüzum görürse, balıkçılık vergisi türlü sınırlamalarla haksızlığa uğratılmayacaktır. 10. madde. Yapılan hizmetlerin karşılığı olmadıkça, Şattü l-arab da bulunan gemi veya mallardan, yalnızca dolaşan gemiler için ne Osmanlı hükümeti ne de komisyon herhangi bir vergi isteğinde bulunamayacaklardır. 11. madde. Komisyon, kendisi tarafından yapılan hizmetlerden dolayı ortaya çıkacak masrafları karşılamak için gerekli görülecek vergileri toplamaya yetkili olacaktır. Vergilerin miktarı komisyonun genel idare masrafları dâhil olmak üzere gerekli olan miktarı aşmayacak ve vergilerden elde edilen miktar yalnızca bu iş için kullanılacaktır. Her türlü gelir fazlası verginin çıkarılacağı miktar üzere kullanılacaktır. İşbu vergilerin miktarı gemilerin boş tonilatosu başına bir frankı asla geçmeyecektir. [625]
Ünal Taşkın 12. madde. Komisyonca kabul edilen her türlü vergi, geminin geldiği liman, gideceği bölge, bandırası veya yükünün sahibi kim olursa olsun (nehrin yerel gemileri hariç), tarafsız ve adil bir şekilde belirlenecektir. Kolaylık gösterme konusunda, gemilerin hangi ülke bayrağı taşıdığı, hangi limandan geldiği, hangi limana gittiği ve mal sahiplerinin uyruğu herhangi bir farka sebep olmayacaktır 13. madde. Komisyonun yapması gereken hizmetler için sermaye olmak üzere gerekli gördüğü her türlü meblağ İngiltere hükümetiyle anlaşma sonrası faizi yüzde beşi geçmemek kaydıyla avans olarak Osmanlı hükümeti tarafından verilecektir. 14. madde. Komisyon tarafından alınan ve harcanan bütün meblağı denetleme görevi yalnızca komisyona ait olacaktır. 15. madde. Komisyon kendi tarafından alınan, tahsil edilen ve harcanan meblağın miktarını açıklamak üzere her sene hesabının tam bir bilançosunu yayınlayacak ve bu bilanço her ayın ilk ve son günü muhasebe divanın incelemesine sunulacaktır. 16. madde. Şayet komisyonun varidatı 11. maddede açıklandığı ölçüde olur fakat masraflara yetmez ise, mali durumun dengelenmesi için iki hükümet arasında bir anlaşma oluncaya değin, açık Osmanlı hükümeti tarafından kapatılacaktır. 17. madde. Şattü l-arab ın ıslah ve tanzimi için ne tür işlerin yapılacağı veya yapılacak işlerin ne şekilde yürütüleceği hakkında komisyon üyeleri arasında bir anlaşmazlık olduğu takdirde tartışmalı yerler komisyonca komiserler tarafından anlaşma yoluyla halledilecektir. Böyle bir durum söz konusu olmazsa, durum iki hükümet tarafından tayin edilecek uzman bir mühendise havale edilecek ve bu mühendis tarafından verilen karar komisyonca kabul edilecektir. 18. madde. Komisyon kendisine verilen görevler hakkındaki bütün meseleler ile ilgili mahalli memurlarla görüşmeden doğrudan Osmanlı hükümetine müracaat edebilecektir. 19. madde. Mahalli memurlar, komisyona ait gayrimenkul, inşaat, arazi ile diğer mülklere, komisyonun sermayesine, komisyon tarafından tayin edilen zabıta, kılavuzluk hizmeti ve diğer hizmetleri gören memurlara müdahale etmeyecektir. Nehirde veya sahiller üzerinde bulunan kişilere ait iskele, dok ve rıhtımlarla ilgili meselelere hiçbir şekilde karışmayacaktır. Komisyon tarafından istihdam edilecek olan zabıta memurları Osmanlı vatandaşlarından olacak, [626]
Osmanlı Devleti nin Son Yıllarında Dış Politika Meseleleri VI: Şattü l-arab bunlar seçilirken daha önce Osmanlı hükümeti hizmetinde istihdam edilmiş olanlar öncelikli olacaktır. Komisyon teşkilat ve kumandaya ait görevlerini yerine getirmek üzere yabancı devlet vatandaşlarından yüksek rütbedeki zabıtanı istihdam etmek yetkisine sahip olacaktır. (Bu madde hükümet içinde hükümet teşkil ettiğinden düzenlenmesi gereklidir.) 20. madde 3. Şattü l-arab da son bulan kanallardaki lar ile fenerlerin komisyona teslimi konusu, bu lar ile fenerlerin bulunduğu sularda memleket sahibi devlet sıfatıyla icra edilen kaza hakkına aykırıdır. Önemsiz olmasına rağmen işbu mukavelename hükümlerinden dolayı hiçbir komisyonun yetkileri, arazi sahibi olan devletlerin rızası olmaksızın, kaza hakkı veya görevlerini yerine getirmek, bir takım vergileri toplamak, Osmanlı Devleti sınırları dışında arazi satın alacak yetkiye sahip olmak ve Osmanlı Devleti sınırlarını tayin eden anlaşma hükümlerini neticeye bağlayan hükümleri uygulayacak veya açıklamasını düzenleyecek şeklinde anlaşılmamalıdır. 21. madde. İşbu düzenleme imza tarihinden itibaren altmış sene müddetle yürürlükte olacak ve taraf devletlerden biri altmış senenin bitmesinden on iki ay evvel düzenlemeye son vermek konusundaki fikir ve niyetini bildirmedikçe taraflardan birinin işbu düzenlemenin yürürlükten kaldırıldığını ilan ettiği tarihten itibaren bir sene geçinceye kadar yürürlükte kalacaktır. Tarafların murahhasları işbu mukavelenameyi imzalayıp kendi mühürleriyle tamamlamışlardır. İşbu mukavelename 29 Temmuz 1913 tarihinde asıl nüsha olarak Londra da düzenlenmiştir. İmzalar: E. Grey, İ. Hakkı (İşbu mukavelename Osmanlı hukukuna tamamen muhalif birçok madde içermektedir. Diğer yandan birçok hak ve yarar tamamen İngilizlere bırakılmış olduğu halde 13 ve 16. maddelerdeki yükümlülük ve masraflar Osmanlı hükümetine yüklenmiştir. Osmanlı hükümeti, bu kısımda savaş sonrası İngiltere hükümeti ile tekrar müzakereye girişmek zorunda kalır ise yukarıdaki düzenlemeleri elde etmeye gayret etmelidir.) 3 Bu madde 8. ve 19. maddelerde açıkça belirtilen hükümlere muhaliftir. Yukarıda bahsedilen maddelerde komisyonun kaza hakkı olduğu ifade edilmesine rağmen mahalli memurlar zabıta emirleri gibi en önemli maddelerde (kanunlarda) bile müdahale hakkından mahrum bulunuyor. Teşkilat ve kumanda yabancı zabitlere veriliyor. Böyle olduğu halde komisyonun bu mukavele ile sahip olduğu hukuk, Saltanat-ı Seniyye nin kaza hukukuna ve diğer haklarına dokunacak şekilde anlaşılmamalıdır demek dikkate değerdir. [627]
Ünal Taşkın Ek Şattü l-arab daki Şamandıralar ile Fenerlerin Listesi No Fenerlerin Türü Sahibi Yeri Harita Üzerindeki Tarifi 4 1 Fener Gemisi Osmanlı Set dışında 2 Asetilin Gazlı İngiltere Set dışında Şamandıra 3 Karanlık İngiltere Set dışında 4 Karanlık Osmanlı Set dışında 5 Karanlık İngiltere Set dışında 6 Karanlık İngiltere Set dışında 7 Karanlık İngiltere Kanalda 8 Karanlık Osmanlı Kanalda 9 Karanlık Osmanlı Kanalda 10 Karanlık İngiltere Kanalda 11 Karanlık Osmanlı Kanalda 12 Karanlık 13 Karanlık 14 Fener Karanlık Osmanlı Set içinde Demir içinde İngiltere Set içinde Osmanlı Fav da 4 1913 Şubat ında gözden geçirilmiş 1235 numaralı bahriye haritası Fırat ın denize karıştığı Şattü l-arab ve Barmişer Nehri. [628]
Osmanlı Devleti nin Son Yıllarında Dış Politika Meseleleri VI: Şattü l-arab Beyanname Muhammere şeyhi, İran ticareti ve gemi dolaşımına yarar sağlayacak işlerle uğraşmasını komiserlerin birinden talep ettiği takdirde, Bab-ı Ali komiserin bahsedilen işlerle uğraşmasına müsaade edecektir. Bahsedilen işin yapılması komiserin sahip olduğu Osmanlı komiseri sıfatına ve işbu mukavelename ile belirlenmiş olan görevlerine her ne şekilde olursa olsun eksiklik getirmeyeceğini Osmanlı hükümeti beyan eyler. Burada yetkiye sahip olan adı yazılı kişi tarafından işbu beyanname imza edilmiştir. İşbu beyanname 29 Temmuz 1913 tarihinde iki nüsha olarak Londra da düzenlenmiştir. İmza: İ. Hakkı Beyanname Bağlı olduğu hükümet tarafından burada usul ve nizama dair meseleler üzerinde yetki sahibi olanlar aşağıda beyanatta bulunurlar: Şu durum kararlaştırılmıştır. Şattü l-arab da dolaşacak gemilerin şartlarının düzenlenmesi için bir komisyon teşkil edilmiştir. 29 Temmuz 1913 tarihinde akd edilen mukavelenamenin 7. ve 8. maddelerinde olan hükümler bazı devletler tebaasının kabul edilen anlaşma gereğince Osmanlı Devleti nde sahip oldukları hukuku hiçbir şekilde tadil etmez. (Yürürlükten kaldırılmış eski anlaşmalara bağlı olması incelenmelidir) İşbu beyanname iki nüsha olarak 21 Teşrin-i Evvel 1913 tarihinde Londra da düzenlenmiştir. İmza: İ. Hakkı, E. Grey Beyanname Hükümet-i seniyye Havza havalisinde denize kadar Osmanlı ve İran arazisini birbirinden ayıran sınırlar meselesini tetkik eylemiştir. Sınır çizgisinin belirlenmesinin gerektiğini aşağıda beyan eyler. Sınır hattı, Havre d-düvel in Havre l-azam dan ayrıldığı Umme ş-şir adlı yerden başlar. Umme ş-şir Havre l-hayr ın Havre l-azam ile Besitan ın 9 mil kuzeybatısında kabul edilen yerin doğusunda bulunur. Bu yer 29, 43, 31 enlem derecesindedir. Ummü ş-şir den itibaren sınır hattı güneybatıya doğru giderek Azam namıyla bilinen, Havre l-azam dâhilinde ve Şuayb ın [629]
Ünal Taşkın kuzeybatısında bulunan küçük bir gölün güney ucunda 45. boylam derecesine kadar ulaşır. Bu noktadan sınır hattı 31. enlem derecesine kadar bataklık boyunca güneye doğru devam eder ve Köşk-i Basra mevkiini Osmanlı arazisinde bırakır. Bu sınır bataklık boyunca Köşk-i Basra nın kuzeydoğusunda bulunan bir noktaya kadar doğrudan doğruya doğuya doğru takip eder. Bu noktadan sınır hattı Cinin Kanalı na kadar güneye doğru gidip Nehr-i Diyeci ile Nehr-i Ebu l-arabid arasında bulunan noktaya varır. Cinin Kanalı nın ortasından Nehr-i Nezaile nin denize döküldüğü kanalın, Şattü l-arab a karıştığı noktaya kadar gider. Bu noktadan itibaren sınır denize kadar Şattü l- Arab suyolunu takip ederek nehir ile bu nehir üzerindeki adaların tamamını aşağıdaki şartlarla Osmanlı hâkimiyetinde bırakır: 1- Mahle Adası ve bu ada ile Şattü l-arab ın sol sahilindeki Abadan adlı İran sahilinde bulunan iki ada (2) tamamı Abadan adasına bağlı bulunan Şatib ve Muaviye arasındaki dört ada ile Menkuhi önündeki iki ada (3) bugün mevcut olan veya mevcut olmayıp da ileride oluşacak olan suların çekilmesi münasebetiyle Abadan adasıyla ve yahut Nezaile Nehri nin denize döküldüğü İran toprağıyla ilişkisi olan her adacık İran a aittir. 2- Karun Nehri ile Şattü l-arab ın yukarı ve aşağı tarafında bulunan Muhammere yeni limanlar ile demir atma yeri Erzurum muahedenamesi gereğince İran ın kaza hakkı içinde bulunacak. Bu durum, Osmanlı hükümetinin nehrin bu kısmını kullanma konusunda sahip olduğu hakkı suiistimal edemeyeceği gibi İran ın kaza hakkı da nehrin demir atma yerinden hariç kalan kısmını kapsamayacaktır. 3- Şattü l-arab ın İran sahili üzerindeki balıkçılık konusunda var olan hukuk ve adetlere müdahale edilmeyecek ve sahil kelimesi suların çekilmesiyle sahile bağlanan araziyi içerecektir. 4- Osmanlı hükümetinin kaza hakkı İran sahilinin suların yükselmesi veya benzer bir sebepten sular altında kalması sonucu geçerli olmayacaktır. İran hükümeti de suların çekilmesi sebebiyle kaza hakkını geçici olarak oluşmuş topraklar üzerinde kullanamayacaktır. 5- Muhammere şeyhinin, Osmanlı ülkesinde sahip olduğu hakları, Osmanlı kanunlarına uygun olarak devam edecektir. İşbu beyannamede belirlenen sınır çizgisi ek harita üzerinde gösterilmiştir. İngiltere hükümeti yukarıda ve ek harita üzerinde işaret edilmiş olan hattı Osmanlı Devleti ile olan güney sınırlarının kesin güzergâhı olmak üzere kabul etmek için İran hükümetini davet etmeyi taahhüt eyler. İran hükümeti işbu [630]
Osmanlı Devleti nin Son Yıllarında Dış Politika Meseleleri VI: Şattü l-arab beyanname ile belirlenen sınırı, arazi üzerinde gösterecek olan komiserlerin en kısa süre içinde tayini konusunda Osmanlı hükümetini bir birleşime davet etmeyi taahhüt eder. Yukarıda bahsedilen Cinin Kanalı üzerindeki arazinin geçen Kanun-ı Sani nin (efrenci) biri tarihinde Osmanlı memurları tarafından bilfiil işgal ve idare edilmiş olduğu sınırın belirlenmesi sırasında İngiltere hükümeti ile Osmanlı hükümeti arasında eğer ispat edilebilirse, güzergâh düzeltilebilecektir. Bu konuda yetki sahibi olan aşağıda adı yazılı kişiler işbu beyannameyi imza eylemişlerdir. İşbu beyanname 29 Temmuz 1913 tarihinde iki nüsha olarak düzenlenmiştir. İmza: E. Grey, İ. Hakkı (Bu sınırların bizim yararımıza olup olmadığının incelenmesi için Harbiye Nezareti nin görüşünün sorulması gereklidir.) Beyanname 1- Osmanlı hükümeti Dicle ve Fırat nehirleri üzerinde vapur işletilmesi için imtiyaz vermeye hazır olduğunu beyan eyler. İşbu imtiyaz gereğince kullanılacak gemiler aşağıda verilen çekincelere uymak koşuluyla, imtiyazın devam ettiği süre boyunca, adı geçen nehirler üzerinde sonradan tayin edilecek noktalara kadar, ki tayin edilecek noktalar Dicle Nehri üzerinde nehrin Musul dan aşağı kısmında ve Fırat Nehri üzerindeki nehrin Meskene den aşağı kısmında bulunmak şartıyla ve nehirlerin gemi dolaşımına elverişli bulunan bütün kolları ile su kanalları üzerinde adet ve miktarlarında sınırlama olmaksızın vapur işletmek hakkına sahip olacaklardır. 2-Şattü l-arab üzerinde dolaşım konusundaki genel haklara uygun olarak gemiler Kurna ile deniz arasında veya bütün orta noktalar arasında dolaşım hakkına sahip olacaklardır. 3-İmtiyaz onar senelik birbiri ardınca devam eden süreler için isteğe bağlı devam ettirilmek üzere hiç olmazsa altmış senelik bir süre için yürürlükte kalacak ve imtiyaz hükümlerini icra etmek maksadıyla bir Osmanlı şirketi istenilen vasıflara sahip bir imtiyaz sahibine verilecektir Osmanlı hükümeti istenilen vasıflara sahip bir imtiyaz sahibini seçmeye İngiltere hükümetini davet eder. [631]
Ünal Taşkın Şirketin sermayesi Osmanlı Devleti ile İngiltere arasında yaklaşık olarak eşit miktarda taksim olunacaktır. (Yaklaşık olarak tabiri sonradan yanlış anlamaya mahal verebileceğinden çıkarılması gereklidir.) 4-Şirketin başkanı Osmanlı vatandaşı olacak ve hissedarlara başkanlık edecektir. İdare meclisi başkanı İngiltere vatandaşı olacaktır. Şirket ile idare meclisi başkanlarının her ikisi de kendi oyları dışında birer oy hakkına daha sahip olacaklardır. Osmanlı ve İngiliz müdürleri arasındaki oran eşit olacaktır. Şirketin kanunları ile imtiyaza ve yapılacak hizmete ait bütün teferruat Osmanlı hükümeti tarafından imtiyaz sahibiyle anlaşarak mümkün olduğu kadar az gecikmeyle kararlaştırılacaktır. 5-Osmanlı hükümeti dolaşacak gemilerin bütün menfaatlerini işbu beyannamenin birinci fıkrasında belirtilen sınırlar dâhilinde adil şartlar ile yeni şirkete devretmeye hazırdır. 6-Bağdad demiryolu şirketinin, hattın inşaatına mahsus malzemenin nakli konusundaki hakları saklıdır. 7-Bundan başka Osmanlı hükümeti imtiyaz hükümlerinden hiç birinin Dicle ve Fırat nehirleri üzerinde vapur işletmek konusunda İngiliz gemilerinin bugün sahip oldukları haklara her ne sebeple olursa olsun aykırı davranmayacağını beyan eder. İşbu haklar tamamıyla saklı olup ek belgede tarif edildiği gibi eskiden olduğu şekliyle daimi kalacaktır 5. 8-İmtiyazın bitmesinden sonra şirket açıklanmış olan sınırlar dâhilinde vapur işletmek hakkını koruyacak fakat hiçbir hak tekeline sahip olmayacaktır. 9-Şurası belirtilmelidir ki işbu beyanname ile buna ekli belge yalnız ticaret gemilerine aittir. 10-İşbu beyanname ile eki olan belgeye göre vapur işletilmesi ibaresi elektrikle veya başka türlü çalışan gemilerin kefili anlamına gelir. 11-Bundan başka Osmanlı hükümeti imtiyazın veya işbu beyannamenin açıklanması ve yahut uygulanması konusunda bir anlaşmazlık çıktığı takdirde anlaşmazlık meselesi, ilgili taraflardan birinin veya diğerinin talebi üzerine Lahey uluslar arası mahkemesine havale edilmesini kabule hazır olduğunu beyan eyler. 5 Beşinci madde ile Osmanlı hükümeti kendi haklarını şirkete devrediyor. Yedinci madde ile İngilizler haklarını tamamen muhafaza ediyorlar. Halbuki daha önceki görüşmelerde (Linch ile Hamidiye vapurunun bir şirkete devri hakkında) her iki tarafın haklarının yeni şirkete devredilmesi kararlaştırılmıştı. [632]
Osmanlı Devleti nin Son Yıllarında Dış Politika Meseleleri VI: Şattü l-arab Burada yetkiye sahip olan adı yazılı kişiler tarafından işbu beyanname ve eki imza edilmiştir. Beyanname iki nüsha olarak 29 Temmuz 1813 tarihinde Londra da düzenlenmiştir 6. İmza: İ. Hakkı Ek Belgenin Tercümesidir A-İngiliz bayrağını taşıyan iki vapur Dicle ve Fırat nehirleri ile Şattü l- Arab üzerinde dolaşım hakkından yararlanmaya devam edecektir. B-Bahsedilen vapurlardan biri veya diğeri işleyemeyecek bir halde olursa onun yerine İngiliz bayrağını taşıyan yeni bir vapur yedekte bulundurulacaktır. C-Bugün işleyen iki vapurdan her biri daha önceden olduğu gibi iki mavna bulundurma hakkına sahip olacaktır. D-Bay Linch ile ortaklarının ve yahut onlar tarafından gösterilecek diğer kişilerin gözetimi altında bulundurulacak fakat liman dışına çıktığı zaman Osmanlı bayrağını çekecek olan bir vapur yukarıda bahsedilen iki vapurla aynı zamanda işleyecek ve işbu vapurlar gibi mavnalar bulundurma hakkına sahip olacaktır. İmza: İ. Hakkı Beyanname Yetkisi bulunan ve aşağıda imzası olan kişi beyan eder ki Dicle ve Fırat nehirleri üzerinde dolaşacak gemilere ait 29 Temmuz 1913 tarihli Osmanlı beyannamesinin üçüncü maddesi gereğince İngiltere hükümeti tarafından Osmanlı hükümetinin oluruna sunulmuş olan imtiyaz sahibi hastalıktan ve yahut başka bir sebepten dolayı imtiyazı işletmek üzere bir şirket kuramadığı takdirde Osmanlı hükümeti imtiyaz haklarını İngiltere hükümetince tayin ve Osmanlı hükümeti tarafından kabul edilecek olan birine devretmeyi taahhüt eder. İmza sahibi şurasını da beyan eyler ki hazırlanacak imtiyaz metninde belirtilen imtiyaz sahibi tabiri imtiyazdan yararlanacak kişi şu suretle devredilebilecek herkesi kapsayan şeklinde anlaşılacaktır. İşbu beyanname iki nüsha olarak 10 Kanun-ı Evvel 1913 tarihinde Londra da imza edilmiştir. İmza: İ. Hakkı 6 Bu beyanname de genel itibariyle menfaatimize muhalif olduğundan yürürlükte olursa dikkatli bir şekilde incelenerek düzenlenmesi gerekir. [633]
Ünal Taşkın Beyanname Bağlı oldukları hükümetler tarafından yetkili kılınan kişiler 29 Temmuz 1913 tarihli Osmanlı beyannamesinin altıncı maddesini etraflıca yeniden tetkik etmiş olduklarından şurasını birlikte beyan ederler ki: Bahsedilen maddeden maksat Bağdat Osmanlı demiryolu şirketinin mukavelenamesinin dokuzuncu maddesindeki hakların korunmasına yöneliktir. Bu maddede var olan çekinceler gerek hat ile şubelerinin işletilmesine mahsus olan alet edevat gerek yalnız hattın inşası müddetince şirket tarafından nakledilecek memur ve amelelerle ilgilidir. İmza: E. Grey, İ. Hakkı Bahsi geçen mukavelename layihasının imzalanması için Meclis-i Mahsus-ı Vükela tarafından uygun görüldüğüne dair yukarıda adı geçenlere 2 Haziran 1913 tarihinde talimat verilmiştir. Mukavelename 29 Temmuz 1913 tarihinde Londra da imza edilmiştir. İşbu mukavelenameye ait tasdikname 18. maddede beyan edilen tarihten önce görüşülmesi mümkün olmadığından bahsi geçen maddenin görüşülmesi belirli bir süre uzatılmıştır. İngiltere hükümeti, Bağdat şimendiferi meseleleri ile Mısır Fermanı belirsiz kaldıkça işbu mukavelelerin uygulanması konusunda geri duracağını beyan ettiği gibi Osmanlı hükümetinden Muhammere meselesinde İngiltere ye izin verilmedikçe bu mukaveleler ve beyanlar hakkında dahi geri duracağını beyan etmiş ve bu hususta birer nota göndermiştir. Rusya ve Almanya devletleri Şattü l-arab mukavelenamesinin 7 ve 8. maddeleri üzerinde çekimser görünmekte ve bu çekincenin giderilmesi için, bu maddelerin uygulanmasında büyük devletlerden bazılarının vatandaşı olanların, eski anlaşmalara göre sahip oldukları haklarını etkilemeyeceği (Daha önce arz edilen mukavelenamenin 7 ve 8. maddeleri Osmanlı ülkesinde bulunan yabancı devlet vatandaşlarının mevcut anlaşmalara göre bugün yararlandıkları hakları hiçbir şekilde değiştirmez.) şeklinde Hakkı Paşa ile Sir Edward Grey tarafından bir beyanname imzasına Meclis-i Vükela tarafından izin verilmiştir. İngiltere sefaretinden Bab-ı Ali ye verilen muhtırada 29 Temmuz 1913 tarihinde akd olunan mukavelenamenin Şattü l-arab meselesinin düzenlenmesi konusunda bir komisyon oluşturulacağını içeren 16. maddesi gereğince bahsedilen mukavelename açıkça borçlanma için bir teminat verilmesi ve düzenli gümrük vergileri fazlalarının teminat olarak gösterilmesi istenmiştir. [634]
Osmanlı Devleti nin Son Yıllarında Dış Politika Meseleleri VI: Şattü l-arab Bab-ı Ali tarafından verilen cevapta malî durumdan dolayı İngiltere nin bu konudaki talebinin kabul edilemeyeceği, böyle olmakla birlikte hükümet-i seniyye borçlanmanın sağlanabilmesi için iki hükümet tarafından kararlaştırılacak tedbirlerin kabul edileceğini bildirilmiştir. İngiltere hükümeti sonradan düzenli vergi fazlasından teminat gösterilmesi talebinden vazgeçerek işlerin yürütülmesi için gerekli olan borçlanmayı temin zımnında yeterli miktarda tahsis edeceğini Hükümet-i Seniyyenin taahhüt etmesi arzusunu beyan etmiştir. Bab-ı Ali 4 Nisan 1914 tarihinde İngiltere nin İstanbul sefaretine gönderdiği notada Şattü l-arab üzerindeki işletimin yapılabilmesi için 29 Temmuz 1913 mukavelesinin işin yapıldığı yere gönderilmesinden bir sene sonra 50.000 lira ve ikinci sene için 100.000 lira vereceği, işbu iki meblağın ya doğrudan doğruya devlet varidatından ya Düyun-ı Umumiye ve yahut gümrük resimlerinden karşılanacağı ve üçüncü sene için gerekli olan bir milyon liranın ise Paris te akd olunan borçlanma karşılığında tahsis olunan devlet varidatından başka bir varidatın teminat gösterilerek tercihen Londra da akd olunacak borçlanma ile tedarik edileceği Hükümet-i Seniyye tarafından taahhüt edilmiştir. Gemi dolaşım komisyonunun Şattü l-arab üzerinde sahip olduğu güvenlik ve kaza hakkına dair İngiltere sefaretinin cevabî notasının olduğu beyanat: Beyanatın tercümesi: Gemi dolaşım komisyonunun Şattü l-arab üzerinde sahip olduğu güvenlik ve kazaya dair Hariciye Nezareti nin 17/30 Teşrin-i Sani tarihli muhtırasına cevaben İngiltere maslahatgüzarı aşağıdaki beyanatı vermeye yetkilidir: 1-Osmanlı hükümeti ile 21 Teşrin-i Evvel tarihinde imzalanıp metni sefaretin 23 Teşrin-i Evvel-5 Teşrin-i Sani tarihli muhtırasında belirtilen beyanname gereğince İngiltere hükümeti, Rusya konsolosluğu tercümanının, Rusya vatandaşlarının bulundukları davaların görüldüğü zaman hazır bulunmasını kabul eder. 2-Rusya vatandaşlarından nakit ceza alınması ve bir de Rus vatandaşlarının ihtiyaç görüldüğü zaman hapsedilme veya tutuklanmanın, konsolosluk tarafından yapılmasına karşı İngiltere hükümetinin hiçbir itirazı [635]
Ünal Taşkın yoktur. Konsolosluk bu suretle alınan fazla miktarları komisyona teslim edecektir. 3-Konsolsos davalar hakkında bilgi almak ve bu davalar görülmeden önce komisyon ile irtibata geçmek hakkına sahip olacaktır. 4-Şurası kararlaştırılmıştır ki İngiltere ile Osmanlı Devleti arasında kabul edilmiş 11 Haziran tarihli mukavelenamenin 8. maddesi hüküm ve şartların Rusya konsolosunun gerek Şattü l-arab üzerindeki Rusya gemilerinde ve gerek komisyonun kaza hakkının bulunduğu sahillerde Rusya vatandaşlarını ilgilendiren maddelere eski anlaşma hükümlerine ve bahsedilen meselelere uygun olarak görev yapmak konusunda sahip olduğu hak ve salahiyete hiçbir etkisi ve dahli yoktur 7. 5-Mukavelenamenin 15. maddesinde açıklanan senelik zabıtnamelerden başka komisyon konsolos tarafından talep edildiği takdirde gerek komisyon tarafından alınan vergilerin miktarı ve gerek vergilerin alınmasını gerektiren durumlar hakkında konsolosa açıklama yapacaktır. Bununla birlikte konsolosun komisyon tarafından talep edilen işleri reddetme hakkı yoktur 8. Rusya hükümeti İngiltere sefaretinin geçen Teşrin-i Evvel ve Sani tarihli takrirlerinde belirtilenleri senet kabul ederek Şattü l-arab da gemi dolaşımının düzenlenmesi için komisyonun İngiltere ile Osmanlı Devleti arasında kabul edilmiş. tarihli mukavelenamenin 11. maddesi gereğince tayin edilecek vergileri Rusya gemilerinden almak hakkına sahip olduğunu tasdik etmeye hazır olduğunu beyan eyler. Hariciye Nezareti Rusya gemilerinden talep edilen vergilerin ödenmesinden kaçınmalarına ve bütün milletlere ait gemiler hakkında uygulanmak üzere komisyon tarafından düzenlenecek kanunlara uygun hareket etmeleri konusunda kendi konsoloslarını görevlendirecektir. Beyan edilen mukavelenamenin 7. maddesi ve Hariciye Nezareti nin 17 Teşrin-i Sani 1913 tarihli muhtırası gereğince komisyon mahkemesi tarafından Rusya vatandaşlarından alınacak nakit cezalar Rusya konsolosu tarafından komisyona teslim olunacaktır. Şattü l-arab komisyonunun belirleyeceği vergilerin İran gemileri tarafından verilmesi için İngiltere nin Tahran sefiriyle İran hariciye nezareti arasında verilen notaların tercümeleri aşağıdadır: 7 Buraya kadar olan maddeler esasen kapitülasyonlara bağlı olduğundan kapitülasyonların lağvından itibaren olmamış hükmündedir. 8 Rusya konsolosunun böyle bir hakkı dahi kabul olunamaz. [636]
Osmanlı Devleti nin Son Yıllarında Dış Politika Meseleleri VI: Şattü l-arab İngiltere nin Tahran Sefiri Tarafından İran Hükümeti ne Tebliğ Edilen 20 Teşrin-i Sani Sene 1913 Tarihli Muhtıranın Tercümesidir Türkiye ve İran sınırları ile ilgili İstanbul da akd olunan anlaşmayı kabul ile eskisi gibi Şattü l-arab sularından gemi dolaşımı hakkını muhafaza ettiğine dair geçen ayın 17 tarihli notasında belirtilen çekinceyi İngiltere sefiri kendi hükümetinin dış işleri bakanına tebliğ etmiştir. Sir Edward Grey hiçbir zaman Şattü l-arab da dolaşım serbestliğine müdahale edilmesi fikrinde olmadığını Sir Tonley e bildirmiştir. İlaveten Osmanlı hükümeti Şattü l-arab da gemi dolaşımının düzenlenmesi maksadıyla özel bir komisyon kurmak niyetinde olduğunu söyler. Gerekli işlemlerin yapılması için gerekli olan masraflara karşılık olmak üzere yapılacak hizmetin karşılığı olarak dolaşacak gemilerin tonası üzerine tarafsız olarak konulacak vergilerin İran hükümeti tarafından kabul edileceğine Sir Edward Grey inanmıştır. İşbu vergilerin büyük miktarının sınırlandırılacağı tarafsız bir şekilde her memleketin gemilerinden talep edileceğinden ve nehrin uygun bir hale getirilmesi için yapılacak işlerin masraflarına karşılık gelmesi hesabıyla bahsedilen vergilerin alışılmış olması gerekli olacaktır. Şattü l-arab da gemi dolaşımı sorunsuz bir şekilde yapılacağından bundan İran hükümeti son derece faydalanacaktır. Erzurum muahedesinde sınırların kesinlikle orta kanal hattını takip etmeyeceği belirtilmiş olup bu ise 1850 tarihinde aracı komiserlerce doğruluğunun kabul edildiğini İran devletine beyana Sir Tonley hükümeti tarafından talimat almıştır. Anlaşma Devletleri Tarafından 18 Şubat 1914 Tarihinde Tebliğ Edilen Notanın Tercümesidir İngiltere sefirinin 20 Teşrin-i Sani 1913 tarihli muhtırasına ve sonraki tebligatına atfen İran hükümeti 1848 tarihinde akd olunan Erzurum muahedesinin ikinci maddesine göre Şattü l-arab üzerinde dolaşım serbestliği hakkını korumakla beraber İran gemileri için Şattü l-arab da gemi dolaşımı şartlarının düzenlenmesi için oluşturulacak komisyonda haklarını ve komisyon tarafından yapılacak işler ile idari masraflara karşılık olarak talep edilecek vergilerin ve diğer vergilerin alınmasını kabul eder. Bununla birlikte İran hükümetinin görevlisi (zaimi) tarafından vergilerden elde edilecek fazla miktar yukarıda belirtilen amaca ulaşmak için gerekli olan miktarı geçmeyeceği gibi [637]
Ünal Taşkın komisyonun genel masrafları ve idaresi de buna dâhil olacak ve elde edilecek miktar yalnız bahsedilen duruma tahsis edilecektir. Ortaya çıkacak varidat fazlası vergilerin indirilmesi için kullanılacaktır. Vergilerin miktarı dolaşan gemiler için tonilato başına bir frankı geçmeyecektir. Komisyon tarafından Şattü l-arab üzerindeki gemilerden ve ticari mallardan yalnız gemi dolaşımından dolayı hiçbir vergi talep edilmeyecek fakat yapılan hizmet karşılığında vergi alınacaktır. Komisyon tarafından talep edilecek bütün vergiler her hangi limana ait olursa olsun ve her hangi limandan gelip ve her hangi limana gidecek olursa olsun bayrağı, sahibi, eşya yükleticisi ve milliyeti her ne olursa olsun her gemiden tarafsız ve adilane bir şekilde talep edilecek. (Yalnız nehir üzerinde gemi dolaşımına ayrılanlar bundan ayrı tutulacaktır.) Kolaylık göstermek konusunda gemilerin çektikleri bayrağa, armatöre ve yahut geldiği ve gideceği limana ve ticaret eşyası sahibinin milliyetine ve bizzat eşya hakkında hiçbir zaman ayrıcalık tanınmayacaktır 9. Almanya ile İngiltere arasında akd olunacak itilafnamenin Şattü l-arab komisyonuna ve nehirde gemi dolaşımından kaynaklanan vergilerle ilgili Hükümet-i Seniyye tarafından kabul edilen 5 ve 6. maddelerin metni: Bend 5. Madde-Şattü l-arab ın Basra Limanı na ulaştığı kısımda nehir üzerindeki gemi dolaşımının, açık denizden gelecek gemilere daima hazır bulunmasına, gerek gemilerin ve gerek yüklerinin bandırasına bakılmadan eşit şartlarda dolaşımına uygun olacak şekilde muhafazasına her iki hükümet, Osmanlı hükümeti nezdinde birlikte hareket edeceklerdir. Rüsum-ı mücerred gemi dolaşımından dolayı değil komisyonun 6. maddede bahsedilen düzenlemeye ve limanlardaki kolaylıklar için harcanan miktarın arttırılmasıyla (alınmasıyla) konulacak ve iki hükümet arasında anlaşmaksızın tayin edilecek istisnai haller olmak üzere hiçbir zaman miktarı tonilato başına (alınacak vergiler aynı geminin geliş gidişini içerecektir) bir franktan fazla olmayacaktır. Bend- Her bir vergi açık denizden gelen gemiler ile yüklerinin bandıralarına bakılmayarak eşitlik ilkesi üzerine alınacaktır. Bend 6. Madde- (A) Almanya hükümeti bütün milletlere ait gemilere eşit şartlarda serbest dolaşım hakkı veren ve Şattü l-arab mecrasının ıslahı için gerekli işlerin yapılması amacıyla ve diğer bu işler için bir komisyon kurulmasını tazmin eden 29 Temmuz 1913 tarihli İngiltere-Osmanlı 9 Şattü l-arab dan bütün gemiler aynı oranda yararlandığı halde mukavelenamenin 13 ve 16. maddelerindeki sıkıntının yalnız Osmanlı hükümetine yüklenmesi açıklamayı gerektirir. [638]
Osmanlı Devleti nin Son Yıllarında Dış Politika Meseleleri VI: Şattü l-arab mukavelenamesini belge kabul ettiği ve gemi dolaşımı şartlarının uluslar arası ticaret açısından oldukça faydalı olacağı fikrinde olduğundan bu gemi dolaşımı maddi olarak düzenlenmedikçe ve komisyon maddeleri düzenlemeye çalıştığında yardımda bulunacaktır Almanya hükümeti 7 ve 8. maddelerindeki devlet vatandaşlarının Osmanlı ülkesinde anlaşma şartlarından yararlanma konusunda sahip oldukları hakları tamamlaması açısından 21 Teşrin-i Evvel 1913 tarihinde akdedilmiş bahsi geçen mukavelenameye bağlı beyannameyi dahi belge kabul eder. Bend (B) Kendisini ilgilendiren tarafları İngiltere hükümeti, öncelikle Basra daki Almanya konsolosunun, komisyonun yetkisinde bulunan işler için komisyon ile haberleşme hakkına sahip olmasına. İkinci olarak komisyon nehir ticareti ile ilgili olanlar tarafından yapılan çeşitli istekleri karşılamada yetersiz kaldığı ve Almanya konsolosu tarafından yapılan şikâyetin gereğini yapmaktan kaçındığı takdirde çıkabilecek tartışmaların komisyon üyelerinden ikisi ile Almanya konsolosu tarafından kabul edilecek tarafsız bir bilirkişiye verilmesini uygun bulur. Eğer aynı şikâyete başka bir konsolos katılırsa, katılan konsolos da bilirkişinin seçilmesine katılacak ve anlaşmazlık olursa haşmetli Felemenk kraliçesi hazretleri bilirkişinin seçimine davet edilecektir. İngiltere hükümeti bilirkişinin görüşlerinin sonuçlandırılması için Osmanlı Devleti nezdinde aracılık edecektir. Taraflar arasında anlaşmazlık olmazsa bilirkişi inceleme için Basra ya gidecek ve iki komiserle birlikte gerekli incelemelerden dört ay sonra veya Basra ya varışından dört ay sonra raporunu verecek ve inceleme için gerekli harcamalar ile bilirkişinin ücretini ilgili hükümetler eşit oranda karşılayacaktır. Şattü l-arab komisyonuna bağlı Rusya ve İngiltere arasında karşılıklı gönderilen notaların tercümesi aşağıdadır: Hariciye nezaretine 24 Haziran 1914 tarihli Londra sefaretinden gönderilen 408 numaralı yazışmaya ek olup İngiltere nin Petersburg sefiri ile Rusya hariciye nazırı arasında karşılıklı verilen notaların tercümesidir: Numara 1 Sir C. Bukanin den Mösyö Sazanof a Petersburg 13 (26) Şubat 1914 Gemi dolaşım komisyonunun Şattü l-arab üzerindeki emniyet ve yargı hakları hakkında zat-ı asilanelerine aşağıdaki beyanatı vermeye yetkim var. [639]
Ünal Taşkın 1-21 Teşrin-i Evvel 1913 tarihinde Osmanlı hükümeti ile imzalanan beyannameye göre Rusya konsolosluğu tercümanının, Rusya vatandaşlarının davaları sırasında komisyonda hazır bulunmak hakkına sahip olması İngiltere hükümetince uygun görülmüştür. 2-Komisyon tarafından Rus vatandaşları hakkında verilen nakdî cezaların kabulü ve alınması ile komisyon tarafından verilen hükümler üzerine bahsedilen vatandaş(lar)ın Rusya konsolosluğunda tutuklu bulundurulmasına İngiltere hükümeti tarafından edilecek hiçbir itiraz yoktur. 3-Konsolos davalardan haberdar olmak ve davaların görülmesinden önce komisyon ile iletişimde bulunma hakkına sahip olacaktır. 4-Şurası karalaştırılmıştır ki 29 Temmuz tarihli İngiliz Osmanlı mukavelenamesinin 8. maddesi hükümleri kapitülasyonlar, eski anlaşmalar ve olagelene göre Rusya vatandaşları hakkında gerek Şattü l-arab üzerindeki Rus gemilerinde ve gerek komisyonun bulunduğu sahillerde yerine getirilmesi gerekli görevler konusunda Rusya konsolosunun sahip olduğu haklara aykırı davranamaz. 5-Mukavelenamenin 15. maddesinde açıklanmış senelik raporlardan başka komisyon konsolosluk tarafından arzu edildiği takdirde komisyon tarafından kabul edilen miktardaki vergiler ve bu vergileri gerektiren işler ile ilgili konsolosa gerekli açıklamaları yapma konusunda ağırdan almayacaktır. Bununla birlikte konsolos komisyon tarafından gerekli görülen işleri reddetme hakkına sahip olmayacaktır. Corcov Bukanin Numara 2 Mösyö Sazanof tan Sir C. Bukanin e Petersburg 16 Şubat (1 Mart) 1914 Sefir cenapları 13/26 Şubat tarihli notanızdan haberim oldu. İmparatorluk hükümetinin Şattü l-arab da gemi dolaşımının ıslahı için İngiltere ile Osmanlı hükümeti arasında bu konuda akd edilmiş olan mukavelenamenin 2. maddesine göre alınacak vergilerin Rus gemilerinden alınması konusunda komisyonun sahip olduğu hakkı tanımaya hazır bulunduğunu bildiririm. Rusya hariciye nezareti Rusya gemilerinin vergi vermekten kaçınmamaları ve bütün devletler gemileri için komisyon tarafından [640]
Osmanlı Devleti nin Son Yıllarında Dış Politika Meseleleri VI: Şattü l-arab uygulanacak kanunlara uymaları konusunda dikkat etmeleri gerektiğini kendi konsoloslarına öğüt ve uyarıdan geri durmayacaktır. Bahsedilen mukavelenamenin 7. maddesine göre komisyon tarafından Rusya vatandaşlarından alınacak olan nakit cezalar Rusya konsolosları tarafından komisyona bırakılacaktır. Numara 3 Sir C. Bukanin den Mösyö Sazanof a Petersburg 25 (7 Nisan) Mart 1914 Rusya hükümeti ilk kez Şattü l-arab nehir komisyonuna dair kararların görüşülmesine katıldığı zaman İngiltere hükümeti Şattü l-arab komisyonu hakkında (Osmanlı Devleti nden başka) diğer her hangi bir devletle bir itilafname akd eylediği takdirde Rusya hükümetinin Krallık hükümeti ile bahsedilen itilafnameye benzer bir itilafnamenin daha akdi mümkün olup olmayacağını göz önünde bulundurmak arzusunda olduğunu mösyö Oberin e bildirmişti. Şimdi Rusya hükümeti tarafından oldukça gizli bir şekilde öğrenildiği üzere Şattü l-arab, Bağdat demiryolu ve bunlara benzer meseleler hakkında akd olunan İngiltere-Almanya mukavelenamesine eklenecek olan iki maddenin örneklerini almış olduğum talimata bağlı olarak zat-ı asilanelerine tebliğ ettim. Bahsi geçen belgeleri tebliğ etmekle beraber şurasını da beyan eylerim ki Krallık hükümeti, Rusya hükümeti taraftar olursa bazı gerekli düzenlemeler ile ek iki maddenin hükümleri ve şartları İmparatorluk hükümeti ile bir mukavelename akd etmek arzusunda bulunduğu halde Sir Edward Grey bu mukavelenamenin her durumda bu ayın yirmisine kadar imzalanmasını özellikle istemektedir. İmza: Corcov Bukanin Numara 4 Sir c. Bukanin den Mösyö Sazanof a Petersburg 25 (7 Nisan) Mart 1914 İngiltere-Almanya mukavelenamesi müsveddesi hakkındaki bugünkü tarihli takririme ek olarak Krallık hükümetinin aşağıda verilen karar açıklamalarının da eklenmesini teklif etmekte olduğunu zat-ı asilanelerine bildiririm: [641]
Ünal Taşkın Mukavelenamenin 6 ve 7. maddelerine gelince aşağıda tekliflerin bulunduğu komisyon görevleri için bir esas olmak üzere elverişli olacağı düşüncesi oluşmuştur: 1-Komisyonun bir an önce işe koyulması 2-Komisyon tarafından sürekli işler için bütün masraflar öngörülmeden en az on iki ay önce bir keşif yaptırılması 3-Komisyon ilk olarak nehrin denize vardığı noktada oluşmuş olan kumluk kısımdaki suların en yüksek zamanda 24 kadem derinliğinde olduğunu kabul etmesi 4-Nehrin Muhammere den aşağı olan kısmındaki sığ yerleri göstermek üzere oralara ların bir an önce konulması 5-Basra da mümkün olduğu kadar çeşitli şirketlere belirli ların bir an önce tahsis edilmesi 6-Komisyon kendi düzenlemelerinin Tuna komisyonuna kıyasen başarılı olduğunu kabul edebilir. İmza: Corcov Bukanin Numara 5 Mösyö Sazanof tan Sir C. Bukanin e Petersburg 2 (15) Nisan 1914 Şattü l-arab Gemi Dolaşımı komisyonuna dair Nisan (20 Mart) tarihli tekliflere cevaptır. Rusya hükümeti düşünülmüş olan İngiltere Alman mukavelenamesinin 6 ve 7. maddeleri ile işbu mukavelenameye bağlanacak olan karar açıklamalarının 1.-6. noktalarını incelemiş olduğundan işbu itilafnameye uymaya hazır olduğunu beyan eyler. Bu konuda Rusya hariciye nezareti ile İngiltere sefareti arasında son tekliflerin görüşülmesi olabilecektir. İmza: Sazanof Numara 6 Sir C. Bukanin den Mösyö Sazanof a Petersburg 10 (23) Nisan 1914 Şattü l-arab Bağdat demiryolu ve bunlarla ilgili konuları içeren ve metni aşağıda verilen İngiltere-Almanya mukavelenamesine eklenecek olan 6 ve 7 [642]
Osmanlı Devleti nin Son Yıllarında Dış Politika Meseleleri VI: Şattü l-arab numaralı iki maddenin suretlerini 25 Mart (7 Nisan) tarihli takririmle zat-ı asilanelerine tebliğ eylemiştim: Altıncı Madde İngiliz Krallığı hükümeti ile Almanya İmparatorluğu hükümeti açık denizlerde seyrüsefer eden gemilerin daima serbestçe Basra Limanı na yaklaşabilmesi için Şattü l-arab ın mümkün mertebe uygun hale getirilmesi ile bu durumun korunmasını sağlamak ve bundan başka açık denizlerde işleyen gemilerin Şattü l-arab da sürekli serbestçe seyrüsefer etmesini, bu seyrüseferin gemilerin bandırasına veya yüklerine bakılmaksızın bütün milletlerin gemileri hakkında eşit şartlar altında yürütülmesini sağlamak üzere Osmanlı hükümeti nezdinde yardımda bulunma konusunda çaba göstereceklerdir. Bununla birlikte Gemi dolaşımı için olmayıp belki 7. maddede zikr edildiği gibi yalnız komisyonun idare masraflarına karşılık olmak üzere, Şattü l- Arab ın gemi dolaşımında sıkıntısız olabilmesi için gerekli düzenlemelerin yapılmasına ve limanın kolayca kullanılabilir bir hale getirilmesi için harcanacak miktarı karşılamak üzere bazı vergiler konulacaktır. Bu vergiler hiçbir zaman kayıtlı bulunan her tonilato başına (bu vergiler aynı geminin gidip gelmesine ait) iki hükümet arasında bir anlaşma olmadıkça bir frankı geçmeyecektir. Her tür vergi açık denizlerde seyrüsefer eden gemilerin bandırasına veya yüklerine bakılmaksızın eşit miktarda alınacaktır. Yedinci Madde (a) Almanya hükümeti bütün milletlere ait gemilerin Şattü l-arab da eşit şartlar altında serbestçe seyrüsefer etmesini sağlayan ve nehrin suyolunun düzenlenmesi için gerekli görülen işlerin yapılması ile bu işlerin korunumu (muhafaza) ve buna benzer (29 Temmuz 1913 tarihli İngiliz-Osmanlı mukavelenamesinde olan) diğer bir takım isteklerin niyetten fiile geçirilmesi amacıyla bir komisyonun oluşturulmasını açıklayan yukarıda adı geçen mukavelenameyi kayıt ve işaret etmiştir. Bu mukavelename hükümlerinin uluslararası ticaret yararına hizmet edeceği inancında olduğundan işbu mukavelenameye (maddi olarak bir değişiklik olmadıkça) ve bu mukavelenameye göre komisyonuna buyrulan görevler iyi bir şekilde yapılmadıkça bahsedilen mukavelenameye uyacaktır. (b) İngiltere hükümeti- kendisiyle ilgili olarak şuna uyar: [643]
Ünal Taşkın 1-Basra daki Almanya konsolosu komisyonun yetkisinde bulunan meseleler hakkında komisyonla haberleşme hakkına sahip olacaktır. 2-Komisyon nehirde ticaret yapmak için gerekli şartları yerine getiremeyeceği ve Almanya konsolosu tarafından yapılacak şikâyetin sebeplerini dikkate almadığı takdirde tartışma konusu olan mesele komisyon üyelerinden iki kişi ile Almanya konsolosu arasındaki anlaşma sonucunda tayin edilecek tarafsız bir bilirkişiye bırakılacaktır. Aynı şikâyet veyahut bu şikâyete benzer bir şikâyet diğer bir konsolos tarafından yapılırsa, bu konsolos da bahsi geçen bilirkişinin tayinine katılacak ve şayet bu bilirkişi tayini konusunda anlaşılmazsa, tayin etme işinde Felemenk kraliçesi hazretlerine müracaat edilecektir. İngiltere hükümeti uzman görüşünün usulünce uygulanabilmesi için Osmanlı hükümeti nezdinde yardımlarını esirgemeyecektir. Takrirde açıklanacak şeyler şunlardır: İngiliz Alman mukavelenamesinin 7. maddesinin (b) fıkrasına gelince şurası kararlaştırılmıştır ki: Bilirkişi kararı: İlgililerce başka bir anlaşma olmadıkça inceleme sebebiyle Basra ya gidecek ve komiserlerin her ikisinin bulunduğu ilgililerden gerekli maddeleri (malzeme) tamamen kabul ettiği tarihten dört ay veya Basra ya vardıktan sonra dört ay içinde raporunu yazacaktır. Kendi ücreti ile birlikte inceleme masrafları, ilgili hükümetler tarafından eşit miktarda karşılanacaktır. Aynı tarihli diğer bir takrirde yukarıda bahsedilen maddelerden bahsedildiği sırada aşağıdaki karar açıklamasının teklif edilmiş olduğunu zat-ı asilanelerine bildirmiştim: Yukarıda beyan edilen mukavelenamenin 6 ve 7. maddelerine gelince aşağıdaki görüşler komisyonun görevlerine bir esas olmak üzere elverişli olacağı kabul edilmiştir: 1-Komisyonun bir an önce işe koyulması 2-Komisyon tarafından sürekli işler için bütün masraflar öngörülmeden en az on iki ay önce bir keşif yaptırılması 3-Komisyon ilk olarak nehrin denize vardığı noktada oluşmuş olan kumluk kısımdaki suların en yüksek zamanda 24 kadem derinliğinde olduğunu kabul etmesi 4-Nehrin Muhammere den aşağı olan kısmındaki sığ yerleri göstermek üzere oralara ların bir an önce konulması [644]
Osmanlı Devleti nin Son Yıllarında Dış Politika Meseleleri VI: Şattü l-arab 5-Basra da mümkün olduğu kadar çeşitli şirketlere belirli ların bir an önce tahsis edilmesi 6-Komisyon kendi düzenlemelerinin Tuna komisyonuna kıyasen başarılı olduğunu kabul edebilir. Övgüye mazhar Zat-ı asilanelerinin göndermiş oldukları 2 (15) Nisan tarihli takrir cevabı Rusya hükümetinin, düşünülmüş olan İngiliz-Alman mukavelenamesinin 6 ve 7. maddelerini bu maddelere bağlayacak (birleştirecek) olan karar açıklamasına gönderilecek noktaları incelemiş ve böylece sonuçlandırmayı kabul etmeye hazır olduğu şeklinde idi. Bundan dolayı Krallık hükümetinin yukarıda bahsedilen maddelerin hükümlerine ve karar açıklamaların bulunduğu noktalara (gerekli düzenlemeler ile) İngiltere ile Rusya hükümetleri arasında uyulması zorunlu olarak bakmayı kabul ettiğini şimdi zat-ı asilanelerine bildirmeye yetkiliyim. İmza: Corcov Bukanin Numara 7 Mösyö Sazanof tan Sir C. Bukanin e Petersburg 16 (29) Nisan 1914 Övgüye mazhar sefirlere, 10 (23) Nisan tarihli takrirle Şattü l-arab ile Bağdat demiryolu ve buna bağlı diğer meseleler hakkındaki İngiliz-Alman mukavelenamesine eklenecek olan 6 ve 7. maddelerin manasını tebliğ etmiş, zikredilen maddenin anlam ve içeriğini tamamlayan bir giriş ile altı maddeyi içeren mukavelenamenin 7. maddesindeki (Kâ) işaretli fıkrasına dair olan açıklama müsveddesinin bir özetini göndermiş ve aynı zamanda İngiltere hükümetinin zikr edilen iki maddenin içeriği ile açıklamanın iki maddesini (gerekli düzenleme ile) İngiltere hükümeti ile Rusya hükümeti arasında bir itilafname yapılabileceğini düşündürttüğü dahi bildirilmiştir. Övgüye mazhar sefirler Rusya hükümeti İngiliz- Alman mukavelenamesinin zikredilen iki maddesi ile karar cevabının altı maddesinin 10 (23) Nisan 1914 tarihli takririnizde genişletilmesiyle kabulü hakkında İngiltere hükümeti tarafından bilinen teklifi kabul etmiş olduğundan imparatorluk hükümeti zikr edilen maddeler ile fıkraların anlam ve içeriği kendisince zorunlu bir esasa sahip olduğunu kabul etmeye yardımcı olduğunu bildiririm. İmza: Sazanof [645]
Ünal Taşkın Şattü l-arab komisyonuna tayin edilecek komiserler ile başmühendis ve diğer hizmetlilerin maaş ve tahsisatları, iki devlet arasında müzakere edilmiş ise de kesin bir karara varılmadan görüşmeler 24 Temmuz 1914 tarihinde son bulmuştur. Londra da Hakkı Paşa hazretleriyle İngiltere hariciye nazırı Sir Edward Grey tarafından Şattü l-arab komisyonu hakkında akd olunan mukavelenamenin Basra Körfezi ve diğer yerlerle ilgili mukavelenameler gibitasdiknameleri demiryollarına dair Almanya ile sürdürülen görüşmelerin son bulmamasından dolayı, bu durum ile ilgili işlemler 27 Haziran 1914 tarihinde akd olunan mukavelaname ile 3 Teşrin-i Evvel 1914 tarihine ertelenmiştir. Bab-ı Ali 11 Mart 1917 Süfera-yı Osmaniyeden Rumbeyoğlu Fahredin Roma Sefir-i Kebiri Mehmed Nabi [646]