Sarıçam (Adana, Güney Türkiye) Jeositi: İdeal Kaliş Profili Meryem Yeşilot Kaplan, Muhsin Eren, Selahattin Kadir, Selim Kapur
Kaliş genel bir terim olup, kurak ve yarı kurak iklimlerde, vadoz zonda (karasal ortamda) gevşek çökeller, tortul kayaçlar veya topraklar içindeki veya üzerindeki hakim olarak ikincil kalsiyum karbonat çökelimlerini ifade etmektedir (Aristarain, 1970; Goudie, 1973; Watts, 1980; Wright ve Tucker, 1991; Demicco ve Hardie, 1994; Goudie, 1996).
Kalişler mikrit (4 µm) ve mikrosparit (5-15 µm) boyutundaki küçük kalsit kristallerinden oluşmakta ve ayrıca az miktardaki diyajenetik mineral oluşumları (sepiolit, paligorskit gibi) kalsiyum karbonat oluşumlarına eşlik etmektedir.
Paligorskit lif demeti Kalsit kristalleri
KALİŞİN OLUŞUMUNU VE EVRİMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER 1. İklim 2. Zemin 3. Temel Kaya 4. Zaman
İKLİM Kaliş gelişimi kurak ve yarı kurak iklimlerde, yıllık yağışın 400-600 mm (Goudie, 1983) ve buharlaşmanın yağıştan fazla olduğu yerlerde yaygındır (Tucker, 1991). İklim kaliş gelişimini kontrol eden önemli faktörlerden biridir.
İklim koşullarının uygun olmasından dolayı Akdeniz yöresinde ve özellikle Adana-Mersin yöresinde Kuvaterner yaşlı kalişler yaygın olarak görülmektedir. Adana Mersin
Toprak; kayaların yeryüzünde atmosfer ve su ile uzun süreli etkileşmesi sonucu oluşan yerkabuğunun içinde yaşam bulunan en üst kısımıdır. O, A, E, B ve R seviyelerinden oluşur. Kaliş toprak profili içerisinde C seviyesi olarak adlandırılan kısımda oluşur (Hibbard, 1995). TOPRAK ÖRTÜ
TEMEL KAYA Temel kaya üç önemli rol oynar. Kalsiyum karbonat kaynağı olabilir ve kalsiyum karbonat yer altı suyuna katılarak, daha sonra kaliş olarak çökelir. 2. Temel kaya direkt olarak kaliş dokusuna bileşen olarak katkıda bulunur. 3. Tabakalanma, kırık ve çatlak gibi süreksizlikler, gözeneklilik ve geçirimlilik kaliş profilinin kalınlığını etkiler (Harrison, 1970).
Kaliş oluşum şekilleri: Toz, yumru, tüp, çatlak dolgusu, laminalı karbonat kabuk, sert laminalı kabuk (hardpan)
Kırmızı alüvyonal toprak içindeki kaliş tozları
Yumru
Tüp
Çatlak Dolgusu
Laminalı Karbonat Kabuk
Karbonat Kabuk
KALİŞ OLUŞUM MODELLERİ Kalişin süzülme ile oluştuğu model (Per descensum) Kalişin kapiler yükselmeyle oluştuğu model (Per ascensum)
KALİŞİN SÜZÜLME İLE OLUŞTUĞU MODEL (PER DESCENSUM)
KALİŞİN KAPİLER YÜKSELMEYLE OLUŞTUĞU MODEL (PER ASCENSUM)
KALİŞ PROFİLLERİ
Kaliş Profili-Yumrulu seviye, karbonat kabuk
KARBONAT KABUK Genellikle beyaz veya krem renkli sertleşmiş düzlem şekilli, tipik olarak karmaşık iç dokusal özellikler içeren, keskin yüzey ve göreceli alt yüzeyi olan kaliş seviyesidir. Kalın karbonat kabuklarda çatlak, tektonik olmayan breşleşme, erime, yeniden çimentolanma, pizolit ve kök izi yapıları görülebilir. Karbonat kabuk hakim olarak mikrokristalli veya ince kristalli kalsitten oluşmaktadır.
LAMİNALI (PLATY) KALİŞ Her zaman kalsiyum karbonat kabuğun altında bulunur. Karbonat kabuk olmadığı durumlarda kalkerli seviyenin en üst kısmında veya toprak örtünün altında yer alır. Yatay, yataya yakın veya dalgalı ince tabakalı yapısı ile karbonat kabuktan ayrılır. Laminer kalişin ileri aşamalarında karbonat kabuk oluşur.
YUMRULU (NODULAR; GLAEBULAR) SEVİYE Daha az kireçli bir matriks içinde gömülü olan, çimentolanma ve/veya ornatma yoluyla oluşmuş, ayrık, küresel, düzensiz veya silindir şekilli, beyaz veya krem renkli, yumuşak veya sertleşmiş kalsiyum karbonat yığışımlarıdır (Goudie, 1983; James ve Choquette, 1984; Esteban ve Klappa, 1983)
YUMRULU KİREÇLİ KALİŞ Yumrulu ve kireçli kaliş seviyeleri arasındaki geçiş belirgin değildir. Geçiş zonu yumrulu kireçli kaliş seviyesi olarak kabul edilmektedir (Esteban ve Klappa, 1983).
KİREÇLİ KALİŞ Silt boyutunda beyaz ve krem renkli kalsit tanelerinden oluşur. Bu seviye homojendir. Bazı kaliş profillerinde gelişmez.
GEÇİŞ SEVİYESİ Bu seviye bozunmamış temel kaya ile kaliş seviyeleri arasında yer alır. Temel kayanın bozunma özelliklerini gösterir.
TEMEL KAYA Temel kayanın kaliş gelişimini etkileyen en önemli özelliği mekanik duraylılığıdır. Kaliş profillerinin gelişiminde, etki eden pedojenik v e diyajenetik olaylar için ana kayanın yeterince uzun duraylılığa sahip olması önemlidir.
SARIÇAM PROFİLİ Adana yöresinde kalişler yaygın olmasına karşın, ideal kaliş profillerinin görüldüğü yerler sınırlıdır. Bunların bazılarının yerleşim bölgesinde kalması, kaliş alanlarının bozulmasına veya yok olmasına neden olmuştur. Bundan dolayı sınırlı sayıdaki ideal kaliş alanlarının jeosit olarak korunması ve gelecek nesillere aktarılması oldukça önemlidir.
SARIÇAM PROFİLİ Sarıçam profilinde; kaliş oluşumları Üst Miyosen-Pliyosen yaşlı Handere formasyonu ait kırmızı çamurtaşları içerisinde/üzerinde görülmektedir.
HANDERE FORMASYONU
Kaliş yumruların boyları değişken olup, 5-30 cm arasında değişmektedir.