Sanat ve Kuram Dizisi Ayrıntı Yayınları
NIALL LUCY, Avustralya da Murdoch Üniversitesi nde İngilizce ve Felsefe hocası. Hem Avustralya da hem başka ülkelerde göstergebilim, postyapısalcılık, edebiyat kuramı ve kültürel incelemeler alanlarında pek çok makale ve kitap kaleme aldı, derlemeler yaptı. Yazar, tüm eserinin aslında demokrasi sorunsalı üzerine olduğunu söylüyor, yapıbozumla da bu nedenle ilgileniyor. Yapıbozumun görevinin, demokrasi adına belli kimlikleri (edebiyatın, ulusun, kültürün, cinsiyetin kimliklerini) daha önce yok sayılmış olan, inkâr edilen kimlikler lehine reddetmek olduğunu düşünüyor. Şair John Kinsella ile marjinallik üzerine kaleme aldığı kitabı Marginalia da yapmaya çalıştığı şey de, ideal kitap formunu, otoriter, kutsallaştırılmış, kendine yeten, bütünsel kitap nosyonunu sorunsallaştırmak. Niall Lucy 5 Haziran 2014 te hayatını kaybetti. Türkçeye çevrilen yapıtları: Postmodern Literary Theory: An Introduction [1997; Postmodern Edebiyat Kuramı: Giriş, Çev. Aslıhan Aksoy, Ayrıntı Yay., 2003] ve A Derrida Dictionary, [2000; Derrida Sözlüğü, Çev. Sabri Gürses, Bilgesu Yay., 2012] NIALL LUCY
Postmodern Edebiyat Kuramı Giriş Niall Lucy
Ayrıntı: 391 Sanat ve Kuram Dizisi: 1 Postmodern Edebiyat Kuramı Giriş Niall Lucy Kitabın Özgün Adı Postmodern Literary Theory An Introduction İngilizceden Çeviren Aslıhan Aksoy Yayıma Hazırlayan Çiçek Öztek Blackwell Publishers/1997 basımından çevrilmiştir Akcalı Ajans Bu kitabın Türkçe yayım hakları Ayrıntı Yayınları na aittir. Kapak İllüstrasyonu Sevinç Altan Kapak Tasarımı Deniz Çelikoğlu Düzelti Sait Kızılırmak-Ahmet Batmaz Dizgi Kâni Kumanovalı Baskı Ali Laçin - Barış Matbaa-Mücellit Davutpaşa Cad. Güven San. Sit. C Blok No. 286 Topkapı/Zeytinburnu - İstanbul - Tel. 0212 567 11 00 Sertifika No: 33160 Birinci Basım 2003 İkinci Basım 2018 Baskı Adedi 2000 ISBN 978-975-539-387-0 Sertifika No.: 10704 AYRINTI YAYINLARI Basım Dağıtım San. ve Tic. A.Ş. Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.:3 Cağaloğlu İstanbul Tel.: (0212) 512 15 00 Faks: (0212) 512 15 11 www.ayrintiyayinlari.com.tr & info@ayrintiyayinlari.com.tr twitter.com/ayrintiyayinevi facebook.com/ayrintiyayinevi instagram.com/ayrintiyayinlari
Postmodern Edebiyat Kuramı Giriş Niall Lucy
SANAT VE KURAM DİZİSİ FOTOĞRAF Çerçevedeki Gizem Mary Price MONA LISA KAÇIRILDI Sanatın Bizden Gizledikleri Darian Leader EDEBİYAT KURAMI Giriş/Genişletilmiş 2. basım Terry Eagleton EDEBİYAT VE KÖTÜLÜK Georges Bataille ZAMAN TÜNELİ Denemeler ve Notlar John Fowles KORKUNUN GÜÇLERİ İğrençlik Üzerine Deneme Julia Kristeva GÜRÜLTÜDEN MÜZİĞE Müziğin Ekonomi Politiği Üzerine Jacques Attali RABELAIS VE DÜNYASI Mihail Bahtin SANAT VE SORUMLULUK İlk Felsefi Denemeler Mihail Bahtin SANAT VE ESTETİK Peter de Bolla FLAMENKO Tutku, Politika ve Popüler Kültür William Washabaugh ATEŞ VE GÜNEŞ Platon Sanatçıları Niçin Dışladı? Iris Murdoch SANATTA ANLAMIN GÖRÜNTÜSÜ İmgelerin Toplumsal İşlevi Richard Leppert SANATIN SONUNDAN SONRA Çağdaş Sanat ve Tarihin Sınır Çizgisi Arthur C. Danto KURMACA NASIL İŞLER? James Wood SIRADAN OLANIN BAŞKALAŞIMI Arthur C. Danto BUNU BEN DE YAPARIM Christian Saehrendt ARABESK Uğur Küçükkaplan ROMAN KURAMINA GİRİŞ Zekiye Antakyalıoğlu YAZMA CESARETİ Nihan Kaya MARX'IN KAYIP ESTETİĞİ Margaret A. Rose Edebiyatta ve Felsefede VAROLUŞÇULAR VE MISTIKLER Iris Murdoch ŞİİR NASIL OKUNUR Terry Eagleton YALNIZ ŞİİR Şeref Bilsel ŞAİR VE TAİFESİ Hüseyin Köse TÜRKIYE NIN POP MÜZIĞI Uğur Küçükkaplan KARANLIK KARDEŞ Doğu ve Batı Edebiyatında Şeytan Müslüm Yücel BRİLLO KUTUSU Post-Tarihsel Perspektiften Görsel Sanatlar Arthur C. Danto PERFORMATİF ESTETİK Erika Fischer-Lichte TANGO BÖYLE BİR ŞEY! Yeşim Narter SANAT İÇGÜDÜSÜ Güzellik, Zevk ve İnsan Evrimi Denis Dutton BENLIK ÜZERINE DENEMELER Virginia Woolf 100 SORUDA TÜRK EDEBIYATI Rauf Mutluay ANDY WARHOL Arthur C. Danto
Abi ve diğerleri için...
İçindekiler Önsöz...11 1 Akıl ve Mit...20 2 Simülasyon ve Yüce...46 3 Tarihin Ölümü...70 4 Edebiyat ve Bilinç Eşiğinde Olan...95 5 Buluş Olarak Yorum...119 6 Eleştirinin Ölümü...146 7 Retorik Okuma...168 8 Politika Performansı...192 9 Kuramın Ölümü...219
10 Kavram Yaratma...245 11 Etik Değerlendirmeler...270 12 Aklın Dönüşü...297 Kaynakça...326 Dizin...336
Önsöz Eleştirinin amacı ve edebiyatın anlamı konusundaki bazen şiddetli de olan uyuşmazlıklar, bazen haşin olan çekişmeler ve neredeyse kesintisiz süregiden tartışmalar, XX. yüzyıl edebiyat eleştirisi tarihine damgasını vurmuştur. Bununla birlikte, edebiyatın ne anlama geldiğine dair edebî eleştirel kavgalar; bu ya da şu edebî eserin bir başyapıt ya da önemsiz bir eser, kanonik ya da ikinci dereceden bir eser, büyük ya da minör bir eser mi sayılması gerektiği üzerinde yoğun biçimde durarak felsefi olmaktan çok büyük oranda pratik olma eğilimi göstermiştir. Edebiyatın kendi başına bir soru olarak oluşturduğu bıktırıcı edebiyat sorusu, edebiyat eleştirisi yerine edebiyat kuramı tarafından sorulmuştur. Elbette herkesin Terry Eagleton un kitabından da bildiği gibi, edebiyata yönelik farklı eleştirel yaklaşımların tersine farklı edebi- 11
yat kuramları, kurumsal olarak 1970 lerde ortaya çıkmaya başlamıştı. Birdenbire ya da birdenbireymiş gibi görünerek, üniversitelerin edebiyat bölümleri bir edebiyat bölümünün ne öğrettiğine dair politik ve felsefi sorularla meşgul olmak zorunda kalmıştı. Little Dorrit in [Küçük Dorrit], Great Expectations tan [Büyük Umutlar] daha karmaşık ve doyurucu bir sanat eseri olup olmadığını sorgulamak artık yeterli olmamaya başlamıştı. Edebiyat kuramı, edebiyat çalışmaları disiplinine tam da bir disiplin oluşu üzerinden temel sorular yöneltiyordu. Edebiyat çalışmaları neyi araştırır? Edebiyat nedir? Böyle sorular ilk başta büyük bir düşmanlık yarattı, ancak zamanla pek çok edebiyat bölümü bu sorulara küçük bir alan açarak cevap verdi. Eleştirel yaklaşımlar, kuramsal yaklaşımlar olarak yeniden adlandırıldı ve pek çok bölüm, programına kadın ve edebiyat, postkolonyal yazı, edebiyat ve toplum falan gibi birkaç ders ilave etti. Eagleton un kitabı, edebiyat ve diğer beşeri bilim lisans öğrencileri için değişmez bir metin olurken, İngiliz edebiyatı müfredat programlarına kuram ı da eklemek âdet oldu. Günümüzde hâlâ öğrenciler bir ödev için göstergebilgisi, fenomenoloji ya da psikanalizi anlamaları gerektiğinde Eagleton un Edebiyat Kuramı* na başvurur, alıntılarlar; kitap, üniversitenin dışında da genel bir okur kitlesine ulaşmayı sürdürmektedir. Edebiyat Kuramı nın başarısı bir yerde en azından edebiyat kuramının başarısının bir ölçüsü olma özelliği de taşır. Ancak ironik bir biçimde kuram ın popüler ve kurumsal başarısı, akademik bir alan olarak edebiyat çalışmalarının konumuna zararlı bir etkide bulunmuştur. Eagleton un kitabının 1983 te yayımlandığından beri, İngiliz Edebiyatı Bölümü nün vefatı nı açıklayacak iki şey oldu: Kültürel İncelemeler ve Postmodernizm. Her ikisi de yalnızca kısmen olsa da oluşumunu, edebiyat kuramının, İngiliz edebiyatının, beşeri bilimlerin kraliçesi şeklindeki konumuna yaptığı bozucu etkilere borçludur. Bu vefat hiçbir biçimde evrensel değildir, ancak bugün en azından Avustralya daki sıkı İngiliz Edebiyatı Bölümleri, bünyelerinde kendi içinde öneme sahip olan, kendi yönetim kurulu bulunan, ayrı bir öğretim kadrosu kotası olup en azından yarı özerk bir kendilik olarak var olma eğilimi gösteren Kültürel İncelemeler kürsü- * Terry Eagleton, Literary Theory, 1983 [Edebiyat Kuramı]. 12
leri barındırma eğilimindedirler. Kültürel İncelemelerden yoksun ve hâlâ az çok Edebiyat Kuramı öncesi modele uyan diğer İngiliz edebiyatı bölümleriyse her yıl asgari bütçe gereklerini ancak karşılayacak öğrenci sayısına ulaşmakta gittikçe daha çok zorlanmaktadır. Öyleyse İngiliz edebiyatına ne oldu? Buna verilecek yanıtlardan biri, bir disiplin olarak İngiliz edebiyatının disiplin olmaktan oldukça uzaklaştığı olabilir; belki de bu durum eskiden gücünün kaynağıyken, aslında her zaman güçsüzlüğünün de kaynağıydı. Edebiyat çalışmalarının bir eleştirel yaklaşımlar yelpazesine yönelik açıklığı, kendini yaklaşımların en eleştireline maruz bırakmıştır: Edebiyat çalışmalarının ne üzerine olduğuna dair kuramsal soruya. Bu yalnızca herhangi tek bir kuram tarafından sorulan bir soru değildir; bu da sonuçlarını daha da yıkıcı kılar. Bu soru, edebiyata illa belirli bir bağlılık taşımayan pek çok farklı politik ve felsefi ittifaktan oluşan bir toplama [assemblage] olarak edebiyat kuramı ndan doğmuştur. Ancak elbette pek çok İngiliz edebiyatı profesörünün tepkisi sıklıkla huysuz bir sözden sakınmazlık biçiminde olmuştur: Çekil git! Eğer gerçekten Edebiyat nedir? sorusunu sormanız gerekmişse, edebiyatın ne anlama geldiğine ve neden önemli olduğuna dair en küçük bir fikre sahip değilsiniz demektir. Ve elbette çekildi gitti bunlar: Gittikleri yerse Kültürel İncelemeler oldu. Edebiyatın artık pek de revaçta olmadığı sözü 1980 lerin sonlarında ortalıkta dolanmaya başlamıştı. Muhtemelen Cengiz Han ın haklarını da desteklemiş kimi aksi yaşlı ahlakçıların şimşeklerini üstünüze çekmeden bir İngiliz edebiyatı dersinde metin gibi terimler kullanamazdınız! Ancak bir Kültürel İncelemeler dersinde neredeyse ne isterseniz söyleyebilir, derecenizi de alır, mezun olurdunuz. Elbette daha önceki nesiller de İngiliz Edebiyatı Bölümlerinden derecelerini bu biçimde almışlardı: Okumaları için birkaç oyun, roman ve şiir veriliyordu onlara; onlar da yüklemleri doğru kullanmaya dikkat ederek bunlar hakkında bazı duyumsal şeyler söyleyebiliyorlar, dört yıl sonra bir lisans derecesiyle okuldan çıkıyorlardı. Bugün durum farklı: Artık yüklemlerden yana kaygılanmanız gerekmiyor. Giriş: Postmodern. 13
Postmodern bir dünyada, edebiyat da metinler arasında bir metindir. Hakikat ve değere dair tüm o lafları; kaçık iktidar manyakları ve onların safdil uşakları tarafından idare edilen, maksatlı biçimde seçici olan bir tarih açıklaması tarafından sürekli kılınan diğer bütün yabancılaştırıcı yalanlara dair duyduğunuz her şeyi unutabilirsiniz. Hakikat, yalnızca dolaşımda olandır; dolayısıyla bizim bugünkü dünyamıza ait bilgi edinmemizde teknoloji ve medyanın taşıdığı büyük önem ortada. Değerler yalnızca kültürel geleneklerin sonuçlarıdır; dolayısıyla bugün kültür ve geleneğin boğucu ağırlığı altında ezilmemek için kinik olmanın önemi de öyle. Burada İngiliz Edebiyatı Bölümü nün aslında hiçbir zaman gerçekten edebiyat kuramıyla ilgilenmemiş olduğunu öne sürüyorum. Bugün pek çok bölümün kadrolarında bir ya da iki edebiyat kuramcısı ve müfredatlarında da minör edebiyatlar üzerine açılan derslerin yanı sıra Edebiyat Kuramı başlıklı bir ders bulunmaktadır. Ancak Eagleton un da işaret ettiği gibi edebiyat kuramı, felsefi, politik, sosyolojik, antropolojik ve pek çok diğer araştırma biçimi ve pratiğinin son derece kaba bir karışımıdır. Kısacası, edebiyat kuramının disipliner saflığı diye bir şeyden söz edemeyiz; elbette disiplinlerin birbirine bulaşması gibi bir nosyona dayanarak söz edilebilecek saflığı bir kenara koyarsak. Ancak eğer edebiyat çalışmaları disiplinlerarasılığı öğreten bir disiplin olacaksa, kendisinin disiplin oluşuna dair herhangi bir fikri nasıl koruyabilir? İngiliz Edebiyatı Bölümleri bu soruyla karşı karşıya gelmektense soruyu belirli derslerin içine hapsetme eğilimi göstermişlerdir. Giriş: Kültürel İncelemeler. Kültürel İncelemeler, disiplinin merkezsiz olduğuna dair kendi fikrini, bayramlarla kutlar, bunu bir güç olarak görür. Bu arada İngiliz edebiyatı, edebiyatın bir özü ya da en azından kendisine ait bir tür kimliği olduğu fikrine inatla sıkı sıkıya bağlı kalır. Edebiyat çalışmaları, meşru çalışma nesnesinin edebiyat olduğu fikrini elinden bırakamaz; edebiyat ne kadar geniş kapsamlı tanımlanırsa tanımlansın her zaman tanımlanabilir kalmalıdır. Üstelik bu tanım edebiyatın değer ve önemine dair (bunlar nasıl kavranırsa kavransın) bir fikri de içermelidir; yoksa edebiyat da televizyon gibi birdiğer-kültürel-üretim-biçimine indirgenecektir. Daha da kötüsü, televizyona kıyasla modası geçmiş de addedilebilir. 14
O zaman bir anlamda edebiyat kuramı, ortaya çıkıp Edebiyat nedir? sorusunu sormamış olsaydı bunların hiçbiri başımıza gelmeyebilirdi. Bu soruyu bir tehdittense bir meydan okuma olarak görüp tepki verme konusunda aciz ve isteksiz olan İngiliz Edebiyatı Bölümü, belirli bir metin fikrinin, kültür ün egemen fikri olarak belirli bir edebiyat düşüncesinden egemenliği devralmasına izin vermiştir. Edebî metinlere herhangi özel bir değer atfetmeyi reddeden ve her şeyin metin olduğunu ileri süren fikir genellikle postmodernizmin merkezî ilkesi olarak alınmıştır. Elbette ister şevkle ister alaycılıkla, merkezî ilke nosyonunun kendisinin tam da postmodern metin fikrinin reddettiği türden bir şey olduğu hemen eklenmelidir! Postmodern bir dünyada hiçbir şey merkezî değildir, her şey bir paradokstur. Öyleyse edebiyat fikrine kıyasla metin fikri, temelcilik karşıtıdır. Edebiyat eserlerinin bir derinliği varsa, metinler yalnızca yüzey etkilerinin toplamalarıdır. Böylece eğer postmodernizmin her şeyi metin gibi anladığı ve kendisinin gerçekten günümüzün Zeitgeist ı [çağın ruhu] olduğu doğruysa o zaman derinlikten yoksun olarak anlaşılan tek şey edebiyat olamaz. Örneğin, politika da kendi varsayımlarında edebî metinden daha az temelsiz ve ona kıyasla maksat ve sonuçları arasındaki farklılığı kontrol etmeye daha muktedir olmamalıdır. Politikadaki durum buysa, diğer her şeyde de durum böyledir. Derinliği unut: Yüzeyde düşün! Eğer tekrar edelim postmodernizmin mesajı buysa, bu mesajın nereden geldiği merak edilebilir. Benim buradaki savım, postmodernizmin, edebiyatı bir edebiyat meselesi olarak düşünen romantik bir gelenekten geldiği biçimindedir. 1790 larda yaşayan Jena daki Alman Romantikleri (bkz. 2. Bölüm), edebî olanı, edebiyat kuramından ayrılmaz bir şey olarak tasarlamıştı: Edebiyat, kendini edebiyat, kuramı olarak sunuyordu bu modelde. Ancak bu bakımdan edebiyat, hem kendisi hakkında hem de kendisine içkin olan kuramsal spekülasyonların sonuçlarının dışında bulunamayacağından aynı zamanda sunulamaz olandır. Bu nedenle, edebiyat meselesinin aldığı biçimlerden biri, neyin edebinin alanı içinde, neyin dışında olduğuna karar verme sorunudur. 15
Her şeyin bir metin olduğuna dair postmodern fikrin temelinde yatanın da bu soru olduğunu düşünüyorum. Postmodernizm için dışarı/içeri ilişkileri sorunu, edebiyat sorusuyla sınırlı değildir, tüm kültür ve toplum alanına uzanır. Postmodernizme göre, bir zamanlar edebinin romantik uzamı olan yer, genel bir insani varoluş düzlemine dönüşür; burada kimlik, köken ve hakikat gibi kavramlar, insan varlığını ve kültürünü anlamanın temelleri yerine, çokkatlı ve yapısız toplamalar olarak görünürler. Postmodernizm in romantik edebiyat kuramı şeklindeki genellemeye ya da düzlemeye gönderme yaptığını düşünüyorum, ki bu da postmodernizmin, hakikatin temelsiz ve yapısız yapısı nın köktenci kuramı olarak etiketlenmesine yol açıyor. İşte bu nedenle bu kitabı Postmodern Edebiyat Kuramı diye adlandırdım. Diğer bir deyişle, postmodernizmin öyle pek de köktenci falan olduğunu düşünmüyorum. Postmodernizme yönelik standart tepki, onu ya çılgınca kutlamak ya da hiddetle zararlı taraflarını açığa çıkarıp şikâyet etmek biçimindeyken, benim tepkim oldukça farklı ve postyapısalcı bir yaklaşıma daha yakındır. Anlatmak istediğim ana noktalardan biri, postmodernizm ve postyapısalcılığın, sıklıkla aynı şey gibi addedilseler de öyle olmadıklarıdır. 5. Bölüm de değindiğim gibi, yapı kavramı olarak adlandırılabilecek şeye yönelik farklı konumlanışlarıyla birbirlerinden ayrılır bu ikisi: Postyapısalcılık, yapıları, barındırdıkları oyunlar dan ayrılmaz olarak düşünerek bir yapı eleştirisi sunarken, postmodernizm yapı kavramının yerini bir yapı olmayan kavramının almasının olası olduğunu düşünür. Postmodernizm, psikanalizin bilinçdışı kavramı ve yapısalcılığın dilin maksatsız sonuçları kavramı (bkz. 1. Bölüm) gibi daha yakın dönem analojilere karşın, bu yapı olmayan kavramını, sunulamaz edebiyatın romantik kuramı gibi daha eski bir kuramdan türetir. Gelgelelim, bölüm bölüm kitabı özetleyerek savımı burada daha şimdiden sunmaktansa bu kitabı okurken yardımcı olacağını düşündüğüm bir iki noktaya değinmekle yetineceğim. İlki, belirli bir gerilim yapısının savımın tam kalbinde işlediğidir. Bununla kitabın bir tür dedektif romanı ya da eleştirdiği şeyin bir örneklemesi olduğunu kastetmiyorum; söylemek istediğim bir anlamda buradaki savın bir süreklilik izlemek yerine sarsılmalarla 16