Suriye de Fransız Mandası ve Asar-ı Atika Araştırmaları 1 İdris Yücel 2 BİLDİRİ ÖZETİ / ABSTRACT Fransızlar, 1916 yılında İngiltere ve Fransa arasında gerçekleştirilen gizli Sykes Picot anlaşmasına dayanarak 1919 yılında Suriye yi nüfuzları altına aldılar. Kral Faysal ın güçsüz direnişini kısa sürede bertaraf ederek bölgeye yerleşen General Gouraud, Suriye nin arkeolojik değerlerine kayıtsız kalmamış ve çok sayıda kazı faaliyetine ön ayak olmuştu. 1920 yılında Fransız hükümetince görevlendirilen Arkeolog M. Chamonard Suriye deki eski eserlerin tespiti için geniş çaplı bir çalışma başlattı. Bölgedeki paha biçilemez antik eserlerin toplatılması ve başkent Paris te sergiletilmesinin, Fransızların Orta Doğu daki hami devlet rolünü sembolik manada pekiştireceği kanaati, bu faaliyetlerin başlıca motivasyonu olmuştu. General Gouraud nun himayesinde kazı faaliyetlerini organize eden Chamonard ve ekibi kısa süre içerisinde Sayda, Nebi Mando, Tel el Cadi, Byblos ve Humus gibi birçok tarihi saha üzerinde eski eser araştırmasına başladı. Fransa Milli Eğitim Bakanlığı, (Le Ministre des Instruction Publique), Suriye Yüksek Komiserliği (Le Haut Commissariat de Syrie) ve Beşeri Bilimler Akademisi nin ( L Academie des Inscriptions et Belles-Lettres) ortaklaşa gerçekleştirdikleri kazı faaliyetleri kısa sürede sonuç vermiş, 1921 ve 1922 yıllarında Arkeolog Montet, Byblos ta gerçekleştirdiği kazılar sonucu Mycerinus yazmalarına ve çok sayıda heykele ulaşmıştı. Bu eserler işgal yıllarında, bölge halkının/suriyelilerin iznine başvurulmaksızın Fransa ya transfer edilmiştir. Bu tebliğ, Fransız Dış İşleri Arşivleri nden (Archives Diplomatiques du Ministère des Affaires Etrangères) temin edilmiş olan belgeler ve konuya dair mevcut literatür kapsamında, Fransa nın 1919 yılında Suriye yi işgalini müteakip başlatmış olduğu geniş çaplı kazı faaliyetleri ve eski eserlerin Fransa ya transferi hususunda ipuçları sunmayı hedeflemektedir. ANAHTAR KELİMELER Fransa, Suriye, Eski Eser, Kazı Faaliyetleri, Arkeoloji 1 Bu çalışma, TÜBİTAK tarafından desteklenen 113K671 numaralı proje kapsamında gerçekleştirilmiştir. 2 Yrd.Doç.Dr. Hacettepe Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, iyucel@hacettepe.edu.tr 1
PAPER TITLE ABSTRACT French Archaeological Activities in Syria following the First World War French dominated Syria in 1920 within the framework of secret Sykes Picot Treaty signed between England and France in 1916. General Gouraud, being aware of the archaeological richness of the region, paved the way for numerous French excavations right after defeating King Faisal s insignificant powers and settling in Syria. Archeologist M. Chamonard, employed by the French Government, initiated a tremendous survey for the antique relics and excavations in the region. In the capital, Paris, exhibiting priceless antique relics derived from Syria would have significant importance to reflect protectorate mission of France over the Middle East. Under the patronage of General Gouraud, Archeologist Chamonard and his staff excavated various historical sites such as Sayda, Nebi Mando, Tel el Cadi, Byblos and Hums. Excavations, directly supported by the French Ministry of Education, Syrian High Commiserate and the Academy des Inscriptions et Belles-Lettres, gave fruitful results in a short time. Archeologist Montet found Mycerinus tablets and various valuable antique relics in 1921 and 1922. These relics were immediately transferred to France without the consent of Syrian people. By resorting archival materials derived from the archive of French Foreign Ministry (Archives Diplomatiques du Ministère des Affaires Etrangères) and published materials related to the subject, this study aims to investigate the story of French archaeological excavations in Syria and the antiquities transferred to France following the French occupation in 1920. KEYWORDS: France, Syria, Antiquities, Excavations, the First World War 2
Giriş Avrupalı güçler 19. Yüzyıl boyunca Osmanlı topraklarında belirli sahalara odaklanarak nüfuz bölgeleri oluşturdular. Bu kapsamda, her ne kadar imparatorluğun bütün sathına yayılmış bir Fransız nüfuzu söz konusu olsa da, Fransa nın asıl odak noktası Suriye Vilayeti olmuştu. 3 Beyrut ta bulunan Fransız konsolosları, özellikle 19. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren bölgede kararlılıkla tesis edilen, dini kurumlar ile hastane ve okulları payitahttan bağımsız birer kurumlar şeklinde himaye etmişlerdi. Bu kuruluşlar, laik eğitim anlayışı çerçevesinde Fransız dil ve kültürünü yaymaya çalışan Mission Laique Française ve dini motivasyonla sahaya inen Cizvit, Lazarist ve Freres des Ecoles Chretiennes gibi Katolik misyon örgütlenmelerince tesis edildiler. 4 19. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren bölgede aktif faaliyet gösteren bu kurumlar I. Dünya Savaşı nın sonuna gelindiğinde Suriye yi, Fransız kültür ve nüfuzuna mayalamış durumdaydılar. 5 16 Mayıs 1916 tarihinde İngiltere ve Fransa arasında imzalanan Sykes Picot Antlaşması yla Orta Doğu nun önemli bir kısmının haritası belirlenmişti. Buna göre İngiltere Bağdat, Basra ve Güney Mezopotamya ya hakim olurken, Fransa, Suriye nin kıyıları başta olmak üzere Adana, Antep, Urfa, Mardin, Diyarbakır ve Musul da egemenlik sağlayacaktı. 6 Fransa ve İngiltere, bölgeye dair 1920 Nisan ında San Remo da manda kararı almışlardı. 7 Bu kapsamda Beyrut ta bulunan Fransız ordusu 1920 Temmuzunda Fransız general Henri Gouraud nun komutasında, Faysal ın askerlerine galip gelerek Arap krallığının sonunu ilan etmiş, Suriye de 1946 ya kadar sürecek olan Fransız Mandasını başlatmıştı. 8 Fransızların yakın doğuya, Osmanlı sahasına duydukları ilgiden kısaca bahsetmek gerekir. Fransızlar oldukça erken dönemlerde yakın doğunun antik eserlerine merak sarmışlardı. Birçoğu resmi görevli olan Fransız kaşif, mimar, arkeolog, diplomat ve din adamınca gerçekleştirilen gezi ve araştırma faaliyetlerine dair eserler, Fransa nın 17 ve 19. Yüzyıllar 3 Örneğin, 1892 yılında Osmanlı topraklarındaki Fransız dini cemaatlerin yönetiminde faaliyet gösteren 123 okulun, 50 si Suriye ve Filistin de, 27 si İstanbul da, 18 i Anadolu da 13 ü Balkanlarda, 12 si Mezopotamya da ve 3 ü Trablusgarp ta bulunuyordu. Yine aynı yıl, Fransız hükümetince desteklenen toplam 168 okulun 75 i Suriye ve Filistin bölgesinde bulunmaktaydı. Osmanlı Devleti nin Balkan vilayetlerindeki Fransız misyoner varlığı için bkz. Alexis Vrignon, Les Missions Catholique Française en Turquie d Europe (des annees 1840 a 1914), Master 2, Universite de Nantes, 2006/2007. 4 Jean Riffier, Les oeuvres françaises en Syrie a la veille de la Premiere Guerre mondiale (1860-1923), Paris L Harmattan, 2000, s. 85-86. 5 Agm, s. 95. 6 Bige Yavuz, Kurtuluş Savaşı Döneminde Türk Fransız İlişkileri, TTK, Ankara 1994, s. 5. 7 Mehmet Akif Okur, Emperyalizmin Ortadoğu Tecrübesinden Bir Kesit: Suriye de Fransız Mandası, Bilig, sayı 48, Kış 2009, s. 141. 8 Eyal Zisser, France and Syria: From Enemy to Friend, France and the Middle East, Ed. Michel Abitbol, Jerusalem 2004, s. 276. 3
arasında yakın doğunun kültürel değerlerine duyduğu ilginin gerek kesafeti gerekse ilmi ve analitik niteliğine dair önemli ipuçları sunar. Henri Omont un 1902 yılında Paris te Mission Archeologiques en Orient aux XVIIe et XVIIIe Siecles başlıklı çalışması 17 ve 18. Yüzyılda Fransızların Osmanlı sahasında gerçekleştirdiği eski eser ve el yazması misyonlarına dair oldukça kıymetli referanslar içerir. Nitekim 17 ve 18. Yüzyıllar boyunca gerçekleştirilen bu arkeoloji misyonları, aralarında Antik Yunan ve İslam dönemine ait sayısız el yazmalarından, Roma ve Bizans paraları, taşınabilir antik eserler ve antik orta doğu halılarına kadar çok sayıda antik eserin Fransa ya transferiyle sonuçlanmıştır. 9 17. Yüzyılda başlayan Fransa nın doğuyu keşif hareketleri sonraki yüzyıllarda yoğunlaşarak devam etmiştir. 18. yüzyıl sonlarında gerçekleşen Napolyon un Mısır seferi yalnızca askeri nitelik taşımamıştı. Beraberinde götürdüğü arkeolog ve bilim adamlarıyla hem Mısır hem de Suriye nin antik değerlerine dair bilgiler toplatmış, bununla da yetinmeyip Description de l Egypte başlığı altında doğa bilimcilerine bölgenin fauna ve florasına dair gravürler eşliğinde muazzam bir rapor hazırlatmıştır. 10 19. yüzyılın ikinci çeyreğinde sahneye çıkan Fransız arkeolog, mimar ve gezgin Charles Texier in, 1833 ve 1843 yıllarında Anadolu nun bütün sathında yer alan arkeolojik değerlere ilişkin kapsamlı çalışması oldukça kıymetli veriler içerir. Fransız hükümetince görevlendirilen Texier in gerçekleştirdiği gezi ve incelemeleri ilk olarak 1862 yılında basılmış ve büyük yankı uyandırmıştı. 11 Texier, Anadolu nun arkeolojik ve kültürel değerlerini yaklaşık 800 sayfalık bir metin ve 200 ün üzerinde gravürle tasvir etmiş, 19. Yüzyıl ve sonrasında bölgede aktif faaliyet gösterecek olan modern Fransız arkeologlarına müthiş bir kılavuz hazırlamıştır. 12 9 Henri Omont, Mission Archeologiques en Orient aux XVIIe et XVIIIe Siecles, Imprimerie Nationale, Paris 1902. s. 3. Omont un 11 bölümden oluşan çalışması Fransa dan Osmanlı sahasına ilki 17. Yüzyılın ikinci çeyreğinde olmak üzere 1730 yılına kadar belirli aralıklarla gerçekleştirilen arkeoloji misyonlarını aktarmaktadır. Bu misyonların çoğu, bölgeyi çok iyi tanıyan Katolik misyonerleri ya da payitahtta görevli Fransız diplomatlarınca sürdürülmüştür. Omont, çalışmasında, her bir misyon sonucunda Fransa ya transfer edilen eski eserlerin detaylarını da sunmuştur. 10 Description de l Egypte, L Imprimerie Imperial, Paris 1809. 11 Charles Texier, Asie Mineure Description Geographique, Historique et Archeologique, Firmin Didot Frères, Paris, 1862. Texier in çalışması, 1923-1924 yılları arasında Ali Suat tarafından Küçük Asya; Coğrafyaya, Tarihe, Âsâr-ı Atîkaya Ait Tarif adıyla Osmanlı Türkçesine çevrilmiştir. Bu çeviri, Kazım Yaşar Kopraman tarafından Latin harflerine aktarılmış ve 2002 yılında yayımlanmıştır. Texier in çalışmasının tarihsel perspektiften bir değerlendirmesi için bkz. Mustafa Kaya, Charles Texier nin Seyahatnamesine Göre 19. Yüzyılda Anadolu nun Sosyal, Kültürel ve Ekonomik Durumu, Gazi Türkiyat, Bahar 2012, S. 10. 12 Fransa nın 17. Yüzyıl ve sonrasında yakın doğuya olan ilgisine dair benzer çalışmaları çoğaltmak mümkün. Yunanistan, Trakya, Anadolu, Suriye, Irak ve Mısır da bulunan antik eserlerin 19. Yüzyıldaki manzarası için bkz. Antoine Andreossy, Constantinople et Le Bosphore de Thrace, Paris 1828., Baptistin Poujolat, Voyage dans L Asie Mineure, Ducollet Libraire, Paris 1841., Choiseul Gouffier, Voyage Pittoresque de la Grece, Paris 1782., Constantin Volney, Voyage en Syrie et en Egypte, Paris 1792., Edgar Quinet, La Grece Moderne et de ses 4
Avrupalı Güçler ve Osmanlı Asar-ı Atikası Savaş sonrasındaki kaos ortamına rağmen Osmanlı topraklarındaki antik eserler başta Fransa ve İngiltere olmak üzere İtilaf devletlerinin gündemlerini ciddi manada meşgul etmekteydi. Nitekim 1919 Paris Barış Konferansında Osmanlı sahasındaki antik eserlere dair yoğun tartışmalar gerçekleştirilmiş ve bu eserlerin transferi hususunda detaylı talimatnameler hazırlanmıştı. Paris Barış Konferansı nda eski eserlerin toplanmasına dair hazırlanan yönerge 10 Ağustos 1920 de imzalanan Sevr Anlaşmasına da yansıtılmıştır. Anlaşmanın 422. Maddesinde Osmanlı topraklarındaki asar-ı atikanın hukununa dair açıklama ve yaptırımlar yer alır. Aynı maddede yer alan zeyl de, ilginç bir detay içerir. Buna göre Osmanlı Devleti, anlaşmanın imzalandığı tarih itibarıyla Osmanlı toprağı sayılmayan bölgelerden 1 Ağustos 1914 tarihi sonrasında getirmiş olduğu her türlü eski eseri geri iade etmekle yükümlüdür. Bu madde ile, İngiliz ve Fransız mandasında yer alan bölgelerden alınan eserlerin manda yönetimlerine iadesi öngörülmüştür. Paris Barış Konferansı ve Sevr de eski eserlere dair hukuki zemin hazırlanırken, diğer yandan Fransızlar Osmanlı topraklarında ilgi duydukları kazı sahalarını somutlaştırdılar. Bu saha Trakya dan Mezopotamya ya kadar uzanan geniş bir satıh üzerinde yer alan onlarca antik bölgeyi işaret etmekteydi. Trakya Bölgesi nde başta İstanbul olmak üzere nehir yataklarında ve deniz kıyılarında yer alan çok sayıda kazı sahası listelenmiştir. Anadolu daysa onlarca kazı merkezinden oluşan Karadeniz kıyıları, Ege kıyıları, Karye bölgesi ve Firigya dört üst başlık altında bölümlendirilmişti. 13 Suriye bölgesindeki kazı alanları ise Filistin den kuzeyde Adana ya kadar uzanan geniş bir saha içerisinde yer almaktaydı. Eski eser arama faaliyetleri Beyrut ta yer alan askeri yönetim tarafından kısa süre zarfında sistematize edildi. Gerçekleştirilecek olan kazı çalışmaları ve eserlerin transferi hususu askeri yönetimin kontrolünde olacaktı. Fransızların gerçekleştirmiş oldukları kazı ve eski eser toplama faaliyetleri temelde Fransız Milli Eğitim ve Güzel Sanatlar Bakanlığı (Le Ministre de l Instruction Publique et des Beaux Arts) tarafından organize edilmekteydi. Suriye sahasındaki eski eserlerin toplanmasında işbirliği içerisinde bulunan başlıca kurumlar arasında, Fransız Dış İşleri Bakanlığı, Suriye Yüksek Komiserliği (Le Haut Commissariat de Syrie), Ernest Renan Cemiyeti (Societe Ernest Renan) ve Beşeri Bilimler Akademisi ( L Academie des Inscriptions et Belles-Lettres) yer alıyordu. Rapport avec l Antiquite, F.G. Levrault, Paris 1830., Georges Perrot, Exploration Archeologique de la Galatie et de la Bithynie, Firmin Didot Freres, Paris 1872., Georges Perrot, Souvenirs d un Voyage en Asie Mineure, Michel Levy Freres, Paris 1864., Pierre Paris, La Sculpture Antique, Maison Quantin, Paris 1889., Princesse de Belgiojoso, Asie Mineure et Syrie Souvenirs de Voyages, Michel Levy Freres, Paris 1858. 13 Fransız Dış İşleri Bakanlığı Diplomatik Arşivi (La Courneuve), Correspondence Politique et Commercial, Vol 525, No: 84. 5
Kazıların Başlaması Fransızlar Suriye sahasında gerçekleştirecekleri kazı faaliyetleri için İngiltere ye karşı son derece temkinli yaklaşmaktaydılar. Fransız Güzel Sanatlar ve Milli Eğitim Bakanlığı, M. Dieulafoy u 1919 Temmuzunda Suriye ve civarında antik eser araştırmalarında bulunmak üzere görevlendirmek istemiş ancak Fransız diplomatlar Milli Eğitim Bakanlığı na henüz bu sahanın İngiliz denetimine tabi olduğu gerekçesiyle Dieulafoy un misyonunun bir süre askıya alınmasını tavsiye etmişlerdi. 14 Takip eden günlerde, 16 Eylül 1919 tarihli bir yazışmada Fransız Dış İşleri Bakanlığı, M. Dieulefoy a Suriye sahasındaki kazıların, bölgedeki askeri rejime ve mevcut politik şartlara binaen henüz gerçekleştirilemeyeceğini bildirmekteydi. 15 İlgili yazışmadan ve Mayıs ayından itibaren verilmeyen kazı izinlerinden anlaşıldığı üzere İngilizler, Fransızların Suriye, Filistin ve Mezopotamya sahasında gerçekleştirmeyi planladıkları kazılara pekte sıcak bakmamaktadırlar. Fransız İngiliz çekişmesine dair bir diğer yansımaya 1921 yılı başlarında Ras Nakura bölgesinin kuzeyinde yer alan sahada başlatılan kazı çalışmalarında rastlamaktayız. İngilizlerin eski eser araştırdıkları bölgenin çok yakınında bulunan bu antik alanı İngilizlere kaptırmamak için Fransızlar ivedilikle bir arkeolog görevlendirmişti. 16 Kazıların gerçekleştirilmesi için gerekli teçhizat eski adı Levant Ordusu (l Armee du Levant) olan Doğu Ordusu ndan (l Armee d Orient) talep edildi. 17 Faaliyetler, aynı yıl oluşturulan Doğu Asya Arkeoloji Araştırmaları Komisyonu tarafından koordine edilmekteydi. 18 Kazı faaliyetlerinin sistematize edilmesi için özenli bir tüzük hazırlandı. M. Salomon Reinach tarafından hazırlanan tüzüğe göre, Antik eser sahipliği, ticareti ve ihracı ile kazılar ve eski eser araştırmacılığı beş ana başlık altında yasalaştırıldı. 19 Tüzük, Fransızlarca oluşturulan bir Antik Eser Kurulu nu üstün haklarla donatmaktaydı. Kurul, bölgede yer alan özel ve tüzel nitelikli her türlü eski eser üzerinde tasarruf sahibiydi. Ayrıca, kazı çalışmaları için gerekli bütün izinler bu kurul tarafından verilebilecekti. Kazı çalışmalarında yürütülecek olan esaslar, kimlerin kazı yapabileceği, bulunan eserlerin hangi şartlar altında Kurul yetkililerine teslim edileceği gibi birçok detaya cevap vermekteydi. 20 Bu tüzük, Fransızlara domine ettikleri coğrafyada yer alan Antik eserler üzerinde kati bir kontrol olanağı sağlamıştı. 14 Correspondence Politique et Commercial, Vol 106, No: 13 15 Correspondence Politique et Commercial, Vol 106, No: 32. 16 Correspondence Politique et Commercial, Vol 106, No: 109. 17 Correspondence Politique et Commercial, Vol 106, No: 54. 18 Correspondence Politique et Commercial, Vol 106, No: 57. 19 Correspondence Politique et Commercial, Vol 106, No: 62-68. 20 İlgili tüzük için bkz. Correspondence Politique et Commercial, Vol 106, No: 62-68. 6
Fransızlar Suriye deki manda rejimini tamamen tesis ettikten sonra 1920 yılının sonlarında, bölgedeki eski eserlerin temini hususunu kurumsallaştırdılar. Bu kapsamda, ilk olarak, oldukça detaylı bir yasa çalışması gerçekleştirdiler. Yasa, dönem itibarıyla Fransız ordusunun hakim olduğu Suriye, Lübnan ve Kilikya bölgesini içine alan saha üzerindeki eski eserlerin hukukunu düzenlemekteydi. Yasanın 20 maddeden oluşan ilk bölümü Antika Eserler başlığını, ikinci bölümü beş maddeden oluşan Kazılar başlığını, üçüncü bölümü yedi maddeden oluşan Eski Eserlerin Ticareti başlığını, dördüncü bölümü iki maddeden oluşan Eski Eserlerin İhracı başlığını ve beşinci bölümü dokuz maddeden oluşan Yasanın Uygulanışı başlığını taşımaktaydı. 21 Yasanın ekinde yer alan kararname ise 16 maddeden oluşuyordu. Antika Eserler başlığı altında tanımlanan antik eserler, kamuya, bir vakfa, cemaate ya da şahsa ait göl, bataklık, nehir yatağı hatta denizaltında, ya da herhangi bir toprak parçası üzerinde bulunan, taşınır/taşınmaz her türlü objeyi içine almaktaydı. Kaya kovukları, mağaralar, mezarlar, antik taş ocakları, üzerinde tasvir çizili kayalar, heykeller ve yazıtlar gibi Antik dönem insanları tarafından kullanışmış ya da imal edilmiş olan yapıtlar, taşınmaz antik objelerin tanımı içerisinde yer alıyordu. Taşınır antik objeler ise; kamusal amaçla kullanılan, para, madalya, yazıt ve kabartma türünden el yapımı ürünler, askeri ve dini amaçla kullanılan teçhizatlar ve cenaze/mezar ritüellerine ilişkin her türlü yapıttan oluşmaktaydı. Yasada antik nitelik taşıyan bina ve yapıtların korunmasına yönelik yaptırımlar da bulunmaktadır. Kazılar sonucu bulunan taşınır eserler ise tamamen kamuya aittir ve Antika Departmanına teslim edilmelidir. Yetkililer, ulusal koleksiyonların parçası olan eserler üzerinde katı tasarruf sahibidirler. Bu eserlerin satışı yasaktır. Ulusal koleksiyonların parçası olan eserlerin haricindekiler ise kazı sahibi ve yetkililer arasında paylaşılır. Kazıların Sonuçları Bu dönemde İngilizler bir yandan uzun soluklu arkeoloji projeleri ile meşgul olup diğer yandan, Fransızlar ın izin talepleri hususunda ayak sürerken, Fransızlar uzun ve sonuç getirmeyen yazışmaları bir kenara bırakıp 1919 yılından itibaren Suriye sahasında birçok bölgede eski eser arama faaliyetlerini başlatmışlardı. 22 Fransız diplomat G. Picot nun 21 Correspondence Politique et Commercial, Projet de Loi sur les Antiquites, Vol 106, No: 71-87. 22 Savaş sonrası dönemde İngilizlerin eski eserlere dair yoğun bir kurumsallaşma çabası içinde oldukları görülmektedir. Örneğin İngilizler, 1919 yılında Kudüs te bir arkeoloji enstitüsü kurmuşlardı. Kudüs İngiliz Arkeoloji Enstitüsü (The British School of Archaeology in Jerusalem-BSAJ) Robert Mond tarafından kuruldu ve Prof. Garstang da okulun ilk müdürü olarak atandı. Garstang, 1920 de kurulan ve faaliyetlerini okulla eş zamanlı olarak yürütecek olan Filistin Arkeoloji Departmanı nın da müdürü oldu. Kudüs İngiliz Arkeoloji Enstitüsü nün tarihçesi için ayrıca bkz. Auld, A.G. 1993. The British School of Archaeology in Jerusalem, pp. 23-26 in A. Biran and J. Aviram (eds) Biblical Archaeology Today, 1990. Proceedings of the Second International Congress on Biblical Archaeology, Jerusalem, Gibson, S. 1999. British Archaeological Institutions in Mandatory Palestine, 1917-1948 Palestine Exploration Quarterly 131, 115-143, http://www.kenyon-institute.org.uk/history_bsaj.html 7
denetiminde 1919 Temmuzundan itibaren, Fransızların hakimiyeti altında bulunan Suriye kıyıları ile Kilikya bölgesinde önemli kazılar gerçekleşmişti. Halep bölgesinin irtibat subayı kaptan Boelleer de, Albay Laurence ile birlikte Jerablus ta oldukça önemli kazı çalışmaları gerçekleştirmekle kalmamış, satın alma suretiyle Antakya da birçok eski eseri ele geçirirken, bazı önemli kazı sahalarını da denetimleri altına almıştı. 23 Öte yandan Suriye sahasında gerçekleştirilecek olan Fransız kazıları nihayet 1920 yılı sonlarında netlik kazandı. Buna göre üç önemli saha üzerinde kazılar başlatılacaktı. 24 1- Saida da bulunan Eschmoun tapınağı 2- Suriye deki en güzel anıtların yer aldığı Tortose bölgesi 3- Kadeş antik şehrinin yer aldığı Nebi Mande Kazılar için yetkin bir arkeolog grubu oluşturuldu. Sayda da, daha önce bu sahada 1914 ve 1920 yıllarında gerçekleştirdiği araştırmalarıyla tanınan Dr. G. Contenau görevlendirildi. Tortose daki kazıları Trocadero Heykel Müzesi Müdürü M. Enlart yürütecekti. Nebi Mando daki araştırmalar ise Louvre Müzesi adına Yakın Doğu da ve Pers sahasında arkeolojik araştırmalarda bulunmuş olan tecrübeli arkeolog M. Maurice Pezard tarafından gerçekleştirilecekti. Kazılar 1921 Mart ında başladı. 25 Aynı dönemde Homs un 150 kilometre doğusunda yer alan Palmyre de gerçekleştirilen kazılar 1921 şubatta oldukça önemli sonuçlar vermekteydi. Robert De Caix tarafından General Gouraud a gönderilen rapora göre M. Prost tarafından Palmyre de 1921 yılı başlarında kumlu bir alan üzerinde gerçekleştirilen çalışmalarda çok sayıda oldukça iyi durumda anıt mezar ve antik eser keşfedilmişti. 26 Arkeolog Montet 1919 yılından beri Byblos dolaylarında sürdürdüğü keşif ve kazı çalışmaları neticesinde 1921 Kasım ında çok sayıda değerli hiyeroglif, vazo ve eski eser bulmuştur. 27 Montet e bu buluşu karşılığında 10 Bin Frank ödül verilmiştir. 28 Montet ertesi ay, Aralık 1921 de, bir diğer başarılı keşfe imza atmış ve Mycerinus tabletleri ile Mısır heykelleri bulmuştur. 29 Suriye Yüksek Komiserliği ne bağlı Arkeoloji Servisi müdür yardımcısı M. 23 Correspondence Politique et Commercial, Vol 106, No: 13. 24 Correspondence Politique et Commercial, Vol 106, No: 108. Ayrıca bu merkezlere ek olarak, Mezopotamya da araştırmalarda bulunmuş olan M. J. E. Gejou 1922 Haziranında, Louristan sahasında yer alan Susa bölgesinde kazı çalışmalarına atandı. Arkeolog Gejou, yaptığı geziler ve tesis ettiği yerel ilişkiler sayesinde Louristan dağları hakkında önemli malumata sahiptir. Nitekim, raporunda iddia ettiği üzere daha önce hiç kimseye sağlanmayan kazı izinleri kendisine sağlanmıştır. Correspondence Politique et Commercial, Vol 106, No: 199, 200. 25 Correspondence Politique et Commercial, Vol 106, No: 108. 26 Correspondence Politique et Commercial, Vol 106, No: 114. 27 Correspondence Politique et Commercial, Vol 106, No: 166. 28 Correspondence Politique et Commercial, Vol 106, No: 167. 29 Correspondence Politique et Commercial, Vol 106, No: 171. 8
Prost 1921 Aralığında yüksek komiserlikle temasa geçerek diplomatik kargo vasıtasıyla iki kutu dolusu antik gümüş taşıma izni talep etmiş ve talebi uygun görülmüştür. 30 1919 yılından itibaren titizlikle organize edilen eski eser araştırmaları 1921 sonları ve 1922 yılı boyunca meyvelerini vermeye devam etti. 1922 Şubat ında Adana da ele geçirilen 10 Hitit Sfenksi Aster vapuruyla Marsilya üzerinden Paris e transfer edildi. 31 1 Mart 1922 tarihli rapordaysa, Byblos ta keşfedilen bir yer altı odasında, hiyeroglif işlemeli bir anıt mezar ile çok sayıda bronz, gümüş ve altın vazonun bulunduğu belirtilmektedir. 32 Sonuç Fransızların 17. Yüzyıldan itibaren yakın doğu üzerinde yoğunlaşarak artan ilgisi 20. Yüzyılın ilk çeyreğinde Osmanlı Devleti nin tarihe karışmasıyla zirveye çıkmıştı. Yakın Doğu Katolik toplumları üzerinde hamilik iddiasında bulunan Fransa, bölgedeki eski eserlere de bu arka plan çerçevesinde ilgi duymuştu. Nitekim Osmanlı sahasındaki antik eserlerin Paris te sergilenmesi, Fransa nın hami rolünü simgesel olarak pekiştirecekti. Bu kapsamda gerek Osmanlı döneminde gerekse Suriye deki manda yönetimi esnasında antik eserlerin toplanarak Fransa ya transferi hususunda muazzam bir titizlik sergilendi. Fransız arşiv belgeleri, Fransa nın Suriye sahasındaki eski eserlere yönelik politikası, Fransızlarca gerçekleştirilen kazılar ve eserlerin transferi hususunda aydınlatıcı ipuçları sunmaktadır. Özellikle Fransız İngiliz rekabeti, ve Irak sahasındaki İngiliz kazıları göz önünde bulundurulduğunda, bahsi geçen ipuçları, Birinci Dünya Savaşı sonrası galip devletlerin kaybeden taraf üzerinde uyguladığı yalnızca siyasi ve askeri politikalara değil aynı zamanda konunun kültürel boyutuna dair önemli çıkarımlara da temel oluşturmaktadır. Son olarak, Fransızların bölgedeki önemli eserleri savaş ganimeti kapsamında Paris e transfer hevesleri temel motivasyon olarak karşımıza çıkmakla birlikte, çıkarılan asar-ı atika talimatnamesi ile bölgede bulunan antik eserlerin muhafazası hususunda bir farkındalık yaratmış oldukları da belirtilmelidir. Kaynakça Fransız Dış İşleri Bakanlığı Diplomatik Arşivi (La Courneuve), Correspondence Politique et Commercial, Vol 106, Vol 525. Alexis Vrignon, Les Missions Catholique Française en Turquie d Europe (des annees 1840 a 1914), Master 2, Universite de Nantes, 2006/2007. 30 Correspondence Politique et Commercial, Vol 106, No: 169. 31 Correspondence Politique et Commercial, Vol 106, No: 179. 32 Correspondence Politique et Commercial, Vol 106, No: 182. 9
Antoine Andreossy, Constantinople et Le Bosphore de Thrace, Paris 1828. Auld, A.G. 1993. The British School of Archaeology in Jerusalem, pp. 23-26 in A. Biran and J. Aviram (eds) Biblical Archaeology Today, 1990. Proceedings of the Second International Congress on Biblical Archaeology, Jerusalem, Baptistin Poujolat, Voyage dans L Asie Mineure, Ducollet Libraire, Paris 1841. Bige Yavuz, Kurtuluş Savaşı Döneminde Türk Fransız İlişkileri, TTK, Ankara 1994 Charles Texier, Asie Mineure Description Geographique, Historique et Archeologique, Firmin Didot Frères, Paris, 1862. Choiseul Gouffier, Voyage Pittoresque de la Grece, Paris 1782. Constantin Volney, Voyage en Syrie et en Egypte, Paris 1792. Description de l Egypte, L Imprimerie Imperial, Paris 1809. Edgar Quinet, La Grece Moderne et de ses Rapport avec l Antiquite, F.G. Levrault, Paris 1830. Eyal Zisser, France and Syria: From Enemy to Friend, France and the Middle East, Ed. Michel Abitbol, Jerusalem 2004, s. 276. Georges Perrot, Exploration Archeologique de la Galatie et de la Bithynie, Firmin Didot Freres, Paris 1872. Georges Perrot, Souvenirs d un Voyage en Asie Mineure, Michel Levy Freres, Paris 1864. Gibson, S. 1999. British Archaeological Institutions in Mandatory Palestine, 1917-1948, Palestine Exploration Quarterly 131, 115-143, Henri Omont, Mission Archeologiques en Orient aux XVIIe et XVIIIe Siecles, Imprimerie Nationale, Paris 1902. Jean Riffier, Les oeuvres françaises en Syrie a la veille de la Premiere Guerre mondiale (1860-1923), Paris L Harmattan, 2000 Mehmet Akif Okur, Emperyalizmin Ortadoğu Tecrübesinden Bir Kesit: Suriye de Fransız Mandası, Bilig, sayı 48, Kış 2009 Mustafa Kaya, Charles Texier nin Seyahatnamesine Göre 19. Yüzyılda Anadolu nun Sosyal, Kültürel ve Ekonomik Durumu, Gazi Türkiyat, Bahar 2012, S. 10. Pierre Paris, La Sculpture Antique, Maison Quantin, Paris 1889. Princesse de Belgiojoso, Asie Mineure et Syrie Souvenirs de Voyages, Michel Levy Freres, Paris 1858. http://www.kenyon-institute.org.uk/history_bsaj.html 10