EKONOMiK YAKLAŞlM 71 DEVELUASYON VE SEKTÖREL MALiYETLER Gülen ELMA S* GiRiŞ Herhangi bir sektörde maliyet ve fiyatların oluşumunda ara girdiler ve temel girdiler rol oynamaktadır. Ara girdiler; herhangi bir sektörün üretim sürecinde diğer sektörden aldıkları tüm ara mallardan ibarettir. Temel girdiler ise; emek, sermaye, doğal kaynaklar ve girişimcilik olarak anılmaktadır. Temel girdilere yapılan ödemeler ise genel olarak katma değeri oluşturur. Gerek ara girdiler, gerekse temel girdilerin herhangi birinin fiyatındaki herhangi bir nedenden dolayı açığa çıkacak bir değişme, o sektörele maliyetleri dolayısıyla fiyatları etkileyecektir. Bu etkileşim yanlızca ilgili sektör çıktı fiyatlarına değil, o sektörden gireli alan diğer sektörlerin maliyet ve fiyatlarmada zincirleme olarak yansıyacaktır. Bu ilişkileri, ekonomideki tüm sektörler üzerinde gözlernek için en iyi araç gireli/çıktı tablolarıdır. Örneğin döviz kurundaki artış, ithal girdi fiyatlarını yükseltecektir. Bu gelişmeden, gerek sektör bazında maliyctlerin, gerekse genel fiyat düzeyinin ctkilenmesi kaçınılmazdır. etkileri özelde Türkiye' deki altmışdört Bu çalışmanın temel amacı; bu sektör ve genelde fiyat düzeyi açısından irde1emektir. Türkiye 'nin 1990 girdi/çıktı tablosu kullanılarak yapılan bu çalışmada, %20 ve %30 gibi iki ayrı devahiasyon uygulaması yapılarak, altmışdört sektörde maliyet1erin bu gelişmelerden nasıl etkilcndiğine bakılmıştır. Bu amaçla Türkiye'nin 1990 girdi/çıktı tablosunun tersinin dcvriği ve yine Türkiye'nin 1990 dış akım tablosu kullanılmıştır. Döviz kurundaki değişmelcrin üretim maliyetlerine nasıl yansıyacağını irdclemek amacıyla, araç olarak seçtiğimiz girdi/çıktı tablolarında yer alan her bir satırda ilgili sektörün ara mal ve nihayi mal olarak kullanımı, yani o mala olan toplam talep yer almaktadır. Siitunda ise, ilgili sektöriin üretiminde kullandığı ara girdi ve temel girdilere yaptığı ödemeler, bir başka deyişle, o sektörün maliyet unsurları yer almaktadır. Girdi/çıktı tablosunda temel girdiler tablonun altmda yer alan bölümde satırlar * Dr., Gazi Üniversitesi, Iktisat Bölümü Ekonomik Yaklaşım, Cilt 9, Sayı 30, Sonbahar 1998 halinde verilmiştir.
72 GülenELMAS Girdi/çıktı tablosunun altında yer alan satırlarda maliyet unsurları: ücret ve ınaaşlar, dahili dolaylı vergiler, ithalat vergileri şeklinde sınıilandırılmıştır. Bu maliyet unsurlarının tck tck sektörler içindeki paylarını hcsaplamak, sektör ç ıktıhırı içindeki paylarımı ulaşmak yoluyla olmaktadır. Sektörel fiyat düzeyi birim üretimdeki gayri safi katına değer ilc ilişkilendirilmiştir. Gayri safi katma değer elemanlarının her birindeki değişmenin maliyetler üzerindeki etkisi, ayrı ayrı incclcnebil ir. Gayri safi katma değerin elemanları dülaylı vergiler, sübvansiyonlar, ithalat vergileri, amortismanlar, maaş ve ücretler ve diğerleridil Herhangi bir sektöreleki bu elemanların herhangi birinde-örneğin dotaylı vergilerdeki artışın bütün sektörlerdeki fiyat artışına olan etkisi girdi/çıktı tablosunun tersinin devriği yardımıyla incelenebilir. Bu yolla, yukarda yer alan kalemlerin herhangi birindeki artış ya da azalışın diğer sektörlerde arz fiyatının oluşumuna olan etkisine bakmak olanaklı olabileceği gibi, ithal girdi fiyatlarındaki artışın etkisine aynı mantıkla bakmak da olanaklıdır (Aydoğuş~l990,ss.2-7). B u nedenle gireli/çıktı tablolarının yanısıra o lu şturu lan dış akım tablosu da maliyet değişmelerini hesaplamada yardımcı olacaktır. Tck tck 'sektörlerde yer alan ithal girdi miktarlarına dış akım tablosu aracılığıyla ulaşmak söz konusudur. Devalüasyonla birlikte ithalat miktarlarında meydana gelen fiyat artışını hesaplıyarak, Türkiye için yeni bir ithalat vektörüne ulaşmak olanaklıdır. Fiyat artışını gösteren bu vektör ilc Leonticf ters matrisinin devriğinin çarpımı bize, ithal fiyatlarındaki artışın sektörlerele yaratacağı maliyet değişmelerini gösteren yeni bir fiyat vektörü verecektir. Zira Leontief ters matrisindeki sütun toplam\ fiyat etkileşiminde satır, satır toplamı ise sütun toplamı olarak ele alınmaktadır. Baz yılda hiitün sektörlerdeki fiyatlar bir kabiii edilir ve katma değeri oluşturan elemanlar dcğiştirilerck diğer yıllardaki fiyatlar hesaplanabilir (Öney;l983,ss.ll0-149). Yapılan bu çalı~mada devalüasyonun hem sektörlerdeki maliyet etkisi, hem de genel fiyat düzeyi üzerindeki etkisini gözlemck gibi iki ayrı amaç olduğu için. çalışmayı zenginleştirmek amacıyla %20 ve %30 gibi iki ayrı oranda devalüasyon yapıldığı varsayılmıştır. Çalışmadaki diğer varsayımlar ise şöyledir: Sabit kur uygulaması olduğu varsayılmıştır. Dcvalliasyonun tamamen ithalat fiyatına yansıyacağı düşünülüp, ithalata ilişkin talebin fiyat esnekliğinin sıfır olduğu varsayılınıştır. Ayrıca zaman faktörü ihmal edilip, analiz tamamen statik bir analiz olma özelliği göstermektedir. Analizde. eliğer bütün değişkenler sabit varsayılarak, devalüasyon nedeniyle açığa çıkan fiyat etkilerine hakılmıştır. Bu nedenledir ki~ karşılaştırmalı - statik olma özelliği gösteren bu analizde eliğer maliyet-fiyat oluşum dinamikleri ihmal edilmiştir. Modelde ölçcğe göre sabit getiri sözkonusudur. Yani her sektörde girdi gereksinimi sektörün ç ıktı düzeyinin sabit ve doğrusal bir fonksiyonudul Girdi - çıktılarda ikame yoktur. Her sektörde tck bir ınal veya mal grubu i.iretilir ve bileşik ürün, yan ürün ve dışsallıklar yoktur. Çalışmaya ilişkin uygulamadaki aşamalar ise şöyle özetlenebilir: Türkiye'nin 1990 dış akım tablosunda her sektöre ilişkin ithalat fiyatları toplamları sırasıyla %20 ve %30
EKONOMiK YAKLAŞlM 73 oranlarıyla çarpılmış ve fiyat artışlarını gösteren iki ayrı vektör elde edilmiştir. Elde edilen bu rakamlar, devalüasyonun her sektöre ne oranda ek maliyet yükü getirdiğinin bulunması için sektörlerin toplam ithalat fiyatları ilc oranlanmıştır. Sonuçta dcvalüasyonun ekonomi için getirdiği yükü gösteren ek maliyet vcktörü elde edilmiştir. Ek maliyet vektörü ilc Leontief ters matrisinin devriğinin çarpımı ise, devalüasyondan sonra her sektördeki maliyet(fiyat) değişmelerini verecektir. Aşağıdaki tablo bize, sırasıyla %20 ve %30 devalüasyon durumunda altmışdört sektördeki maliyet etkilerine ilişkin sayıları vermektcdir. TABLO I:Devalüasyonlar>n Maliyetler Üzerindeki Etkileri. NO: SEKTÖR ADI: %20 DEVALÜASYON %30 DEVALÜASYON 1 Tarım 0.0353 0.0532 2 Hayvancılık 0.0201 0.0330 3 Ormancılık 0.0093 0.0142 4 Balıkcılık 0.0251 0.0378 5 Kömür Madenciliği 0.0250 0.0376 6 Ham petroltabi Gaz; 0.0184 0.0278 7 Demir Ccvhcri 0.0409 0.0618 8 Demir Dışı Metal Cev. 0.0274 0.0414 9 Metalik Olmayan Maden 0.0315 0.0473 lo Taş Ocakcılığı 0.0230 0.0330 ll Mezbaha Ürünleri 0.0276 0.0421 12 Sebze ve Meyva 0.0480 0.0772 13 Bitkisel-Hayvansal Yağ 0.0456 0.0718 14 Öğütülmüş Tahıl Ürün. 0.0523 0.0788 15 Scker Üretimi 0.0384 0.0579 16 Diğer Gıda 0.0471 0.0711 17 Alkollü İçkilcr 0.0470 0.0709 18 Alkolsüz İçkiler 0.0393 0.0596 19 Tütün Sanayii 0.0253 0.0380 20 Çırçırlama 0.0307 0.0464
74 GülenELMAS Tablo 1 'in Devamı 21 Dokuma Sanayii 0.0401 0.0608 22 Hazır Giyim 0.0514 0.0778 23 Deri Ürünleri 0.0410 0.0620 24 Ayakkabı Sanayii 0.0438 0.0663 25 Ağaç-Mantar Ürünleri 0.0183 0.0284 26,, Ağaç Mobilya 0.0426 0.07~8 27 Kağıt Ürünleri 0.088~ o.ı:ns 28 Basım-Yayım 0.0637 0.0961 29 Kimyasal Gübreler 0.1089 0.1639 30 İlaç Sanayi 0.1076 0.1556 31 Diğer Kimyasal Ürün. 0.1228 0.1846 32 Petrol Arıtımı 0.1900 0.2851 33 Diğer Petrol-Kömür Ü. 0.1077 0.1619 34 Kauçuk Ürünleri 0.1155 0.1740 35 Plastik Ürünleri 0.1 142 0.1717 36 Cam ve Camdan Eşya 0.0633 0.0966 37 Çimento Sanayii 0.0446 0.0684 38 Diğer Taş -Toprak San. 0.0593 0.0941 1 l 39 Demir-Çelik Sanayii 0.1395 0.2097 1 1. 40 Diğer Metal Sanayii 0.0723 0.1088 41 Metal Eşya Sanayii 0.0816 0.1250 42 Elaktriksiz Makinalar 0.0890 0.1340 43 Tarımsal Makinalar 0.0568 0.0859 44 Elektrikli Makinalar 0.1153 0.1733 45 Deniz Ulaşım Araçları 0.0538 0.0812 46 Demiryolu Ulaşım Araç. 0.0315 0.0475 47 Motorlu Kara Taşıtları 0.0687 0.1043 48 Diğer Taşıma Araçları 0.1166 0.1756 49 Diğer imalat Sanayii 0.1853 0.2784 so Elektrik 0.0136 0.0205 51 Gaz ve Su 0.025 ı 0.0378
EKONOMiK YAKLAŞlM 75 Tablo 1 'in Devamı 52 Bina İnşaatı 0.0499 0.0821 53 Bina Dışı İnşaat 0.0590 0.0903 54 Toptan ve Parakende Tic. 0.0095 0.0152 55 Oıclcilik- Iokanta vs. 0.0271 0.0425 56 Demiryolu Taşıması 0.0591 0.0899 57 Karayolu Taşıması 0.0497 0.0747 58 Denizyolu Taşıması 0.0402 0.0613 59 Havayolu Taşıması 0.0442 0.0677 60 Haberleşme 0.0358 0.0491 61 Bankacılık-Sigortacılık 0.0078 0.0143 62 Mesleki Hızmetler 0.0601 0.0917 63 Kamu Hızmetleri 0.0000 0.0000 64 Konut Sahipliği 0.0058 0.0089 Knynnk: TC. DiE, Tüıkiyc 'nin 1990 lnput/output Tilblosu kullnnılnr,1k kendi hcsnplc?mnlnnmızdım oluşmnkwdır. Tablodan da gözlcneccği gibi devalüasyondan en çok etkilenen sektörler arasında; kimyasal ürün sanayiileri (29-31), petrol arıtma ve petrol ürünleri sanayiileri (32-35), demirçelik sanayiileri (39-41), elektriksiz ve elektrikli makina sanayiileri (42 ve 44), taşıma araçları ve diğer imalat sanayiileri (47-49) olarak başı çekmektedir. Bu sektörlerin aynı zamanda dışa bağımlılıklan göreec yüksek olan sektörler olduğu gözlenmektedir (TC.DİE~1994,ss.44-5 I). Ayrıca bu sektörlerin diğer sektörlerle olan alış-veri~ yoğunluğunu gösteren ileri ve geri bağlantı katsayıları ise 1990 girdi/çıktı tablosundan hareketle hazırlanan teknik üretim katsayıları ters matrisinden (T.C.DİE~ l994, ss. 31-37) izlenebilir. Bu sektörlerin bir başka özelliği de, ileri ve geri bağlantılarının diğer sektörlere göre göreli olarak yüksek olmasıdır. Teknik üretim katsayıları ters matrisindcn de izlenebileceği gibi, söz konusu sektörlerde özellikle ileri bağlantıların yüksek olması nedeniyle ; kur ayarlamaları -dinamik analizde- maliyet artışından kaynaklı fiyat artışından daha ziyade, beklentilere bağlı fiyat artışlarına neden olacağı izlcnimi yaratmaktadır. Yani istikrarsız ve dışa bağımlılığı yüksek ekonomilerde, kurlardaki surekli artış ~geleceğe yönelik olarakmaliyet artışından kaynaklı fiyat artışı beklentilerini artırdığı için. enflasyonisı siireci beslediği düşünülmektedir. Oysa bu çalışmada zaman faktörü ve diğer dinamikleri ihmal ederek yaptığımız hesaplamada genel fiyat düzeyi üzerindeki ilk etki(maliyct artışından kaynaklı) beklediğimizden dü şük çıkmıştır. Analizin varsayımları altında ~ %20 ve %30
76 GülenELMAS oranlarmdaki devalüasyonun genel fiyat diizeyini %6 ve %8.9 artıracağı hesaplanmıştır. Bu oranlar; tablomuzdaki rakamların, sektörlerin toplam çıktılarıyla çarpılıp; bu çarpımiarın toplamının ekonominin toplam çıktısına oranlanması sonucu elde edilmiştir. Varsayımlanmız doğrultusunda yaptığımız devalüasyon uygulamalarının genel fiyat düzeyi üzerindeki ilk etkisinin düşük çıkması yanılııcı olmamalıdır. Zira günümüzde günllik kur ayarlamalan uygulaması vardır ve bu ithal girdi fiyatlarındaki artış beklentisini sürekli kılmaktadır. Bir başka deyimle; devalüasyondan kaynaklı maliyet cnjlasyonu zannedildiği kadar yüksek olmamasına rağmen, süreç içerisinde ımıliyctlerdcki sürekli artış beklentisinin enflasyonist süreç için asıl sakıncayı oluşturduğu düşüniilmcktcdir. KAYNAKLAR: A YDOGUŞ,O.(l992),"Türkiye Ekonomisinde Maliyet-Fiyat İlişkileri; Sektörel Fiyat Oluşumu ve Enflasyon'', 3.İzmir lktis;ır Kongresi: Tebliğler içinde Cilt:2, İzmir. CHIANG,A.C.(I983), Matematiksel İktisntm Temel Yöntemleri. Çeviren:E.Kip ve Diğerleri, GÜ Yayın No:l8, ss.62-145.ankara. ÖNEY.E.(l983), İktis,?di Planlmna, SBF Yayını, Ankara. TC.D!E.(l994), Türkiye Ekonomisinin Jnput/Ouıpııt Yapısı:l990, Başbakanlık DİE Matbası, Yayın No: 1692, Ankara. ABSTRACT DEVELUA TION AND SECTORAL COSTS Changes İn exchange rate effcct the sectoral costs and prices by means of input costs. The impact of any change in exchange rate can be measured by using the row data including cost vector in input-output tab le. In this study, by us ing in put-output tab le for 1990, I tried to deterıninc the scctoı s that are n1ostly influcnced by the deprcciation of the exchange ratc in Turkey.