Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER (Uluslararası Sempozyum) ﺓ ﺑﻴﻦ ﺍﻟﻤﺪﺍرﺱ ﺍﻟ ﺪﻳﻨﻴﺔ ﺓ ﻗﻠﻴﺪ ﻱ ﺍﻟﺖ ﺍإﻟﺴﺎﻟﻤﻲ ﺍﻟﻤﺆﺗﻤﺮ ﺍﻟﺪوﻟﻲ ﻟﻠﻌﻠﻮﻡ ﺓ ﺍﻟﻤﻌﺎﺻﺮﺓ ﺍﺕ ﺍﻟ ﺪﻳﻨ ﻲ وﺍﻟﻜﻠ ﻲ Islamic Sciences at the Crossroad of Madrasah and Theology (International Symposium) 29 Haziran - 1 Temmuz 2012 29 June 1 July 2012 2. Cilt Editör Yrd. Doç. Dr. İsmail NARİN Bingöl Üniversitesi Yayınları 2013
Medreselerde Okutulan Manzum Ders Kitapları Muhittin ELİAÇIK 1 Özet İslam dünyasında orta ve yüksek öğrenim kurumu olarak faaliyet gösteren medreselerde verilen dersler ve bunların veriliş şekli daima pratik ve kolay yollarla yapılmaya çalışılmıştır. Osmanlı da medrese siteminde Fatih devrinde köklü değişiklik olmuş ve medreselerin hiyerarşik yapısı giderek yükselen bir yapıya sahip olmuştur. Medreselerde ders programları hazırlık dersleri, temel İslâmî bilimlerle bunlara yardımcı dersler ve sanatlar etrafında şekillenmiştir. Okutulan ders kitapları ise bazı müderris ve âlimlerin orijinal kitapları ve bunlara yazılan şerh, hâşiye, ta lîkât, ihtisâr, telhîs gibi çalışmalardan oluşmuştur. Medreselerde sarf, nahiv, mantık, fıkıh, usûl-i fıkıh, belâgat, kelâm, hadîs, tefsir gibi dersler verilmiştir. Medreselerde derslerin veriliş şeklinde dikkati çeken bir husus ise bazı derslerin manzum olarak verilmesidir. Bu da büyük ölçüde, İslâmî bilimlerin naklî olmasından kaynaklanmış ve bilginin korunarak aktarılması amacıyla yapılmıştır. Bu bildiride medreselerde okutulan manzum ders kitaplarından öne çıkanlar tanıtılmaktadır. Anahtar Kelimeler: Medrese, ders programları, nazım, manzum ders kitabı. The in verse text books which were taught in the madrassas Abstract The courses given in the Madrassas in the Islamic world acting as secondary and higher education institution and their implications of methods were always tried to be applied in a practical and easy ways. Having been a radical shift in the system of Madrasah in the Ottoman Empire, the hierarchical structure of the 1 Prof. Dr., Kırıkkale Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi / KIRIKKALE [meliacik63@yahoo.com].
540 Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER Madrassas structure has become to be gradually rising. Preparatory courses for the curriculum in Madrassas have been shaped around the basic Islamic sciences and other lesson that help them and arts lessons. And the course books were consisted of some professors and scholars original books and other works that are written about them like commentary, footnote, abridgement and compendium. A striking point in the implication of the form the courses in is that some lessons are given as verse. This is largely due to the fact that the Islamic sciences were apocalyptic and this was to transfer the information via protecting it. This paper introduces the featured textbooks from written in verse taught in Madrassas Keywords: Madrasa, course programs, poetry, in verse text book. Giriş İslam dünyasında ilk medresenin Nizâmülmülk tarafından kurulduğu ileri sürülmekle birlikte, ondan önce de medrese denilebilecek öğretim kurumlarının bulunduğu bilinmektedir. Hz. Muhammed (s.a.v) Mekke den Medine ye hicret ettiğinde burada bir mescit inşa edilip içinde de eğitim-öğretim faaliyetleri için ayrı bir bölüm yapılmış, ilk toplu ögretim Erkâm bin Ebu l-erkâm bin Esed in evinde yapılmış, daha sonraları ise irşad faaliyetlerine cami veya mescitte devam edilmiştir. Zamanla ihtiyaçların artmasıyla Emeviler devrinde çocuklar için küttap veya mektep denilen müstakil mektepler açılmış, böylece câmiler yüksek tahsil yerleri haline gelmiştir. Herkese açık ilk okuma ve araştırma enstitü veya akademisi Abbasi Halifesi Memun zamanında Beytü l-hikme adıyla Bagdat ta kurulmuş ve bu müessese bir bakıma ilk medrese sayılmıştır. Arap, Yahudi ve Hristiyan bilim adamlarının birlikte çalıştığı bu kurumda Aristo ve Eflatun gibi birçok mütefekkirin eserleri Arapça ya çevrilmiş, yine bu devirde Bagdat ta Beytü l-ilim ve Dârü l-ilim adıyla açılan müesseseler, asıl medreselerin doğuşunda etkili olmuştur. Medrese ifadesi ilk defa 9.yüzyılda kullanılmaya başlamışsa da, medreselerin resmî bir teşekkül olarak devlet eliyle kurulması 10. yüzyılda Karahanlılar zamanında olmuştur (Özkan, 2007:10,11). Osmanlı da medrese, sıbyan mektebinden sonra orta ve yüksek tahsilin yapıldığı okullar olup, genel ve ihtisas olarak iki grupta ele alınmıştır. Osmanlı medrese sisteminde Yıldırım Bâyezid devrinde düzenlemeye gidilmiş, II. Murad döneminde Edirne deki Halebiye Medresesi nde Tetimme ve Dârü'l-hadîs medreseleri açılmış, köklü değişiklik ise Fatih devrinde olmuştur. Osmanlı medreseleri genellikle müderrislerinin aldıkları yevmiye miktarına göre aşağıdan yukarıya doğru sıralanmıştır. Osmanlı da medreselerin hiyerarşisi Fatih Sultan Mehmed tarafından kurulan Sahn-ı Semân ile birlikte yeniden düzenlenmiş ve medreseler giderek yükselen hiyerarşik bir yapıya sahip olmuştur. Buna göre, en alt seviyede kelâmdan Hâşiye-i Tecrîd adlı kitabın okutulduğu Tecrîd medreseleri,ikinci sırada
Muhittin ELİAÇIK 541 belâgattanmiftâh adlı eserin okutulduğu Miftâh medreseleri, daha sonra Kırklı ve Hariç Ellili medreseler yer almıştır. Hariç medreseleri genellikle Osmanlılardan önceki Müslüman devlet yöneticileri, onların oğulları, kızları veya devlet erkânı tarafından yapılmış ve Osmanlı da devlet adamları tarafından yaptırılan medreseler de bu kategoriye girmiştir. Hariç Ellili medreselerin üstünde, Osmanlı padişahlarıyla şehzâdeler, valide sultanlar, hanım sultanlar ve padişah kızları tarafından yaptırılmış olan Dâhil Ellili medreseler bulunmuş ve 16.yüzyıldan sonra devlet erkânı tarafından yaptırılan birçok medrese de bu statüyü kazanmıştır. Fatih külliyesi içinde en yüksek statülü medreseler ise Sahn-ı Semân medreseleri olmuştur (Hızlı, 2008:27, 28). Ahmed Cevdet Paşa, 19. yüzyılın sonlarına kadar varlığını sürdüren medrese düzenini şu sıralamayla vermiştir: 1. İbtidâi Hâriç 2. Hareket-i Hâriç 3. İbtidâ-i Dâhil 4. Hareket-i Dâhil 5. Mûsıla-i Sahn 6. Sahn-ı Semân 7. İbtidâ-i Altmışlı 8. Hareket-i Altmışlı 9. Mûsıla-ı Süleymâniye 10. Süleymaniye 11. Hâmis-i Süleymaniye 12. Dârülhadis (Cevdet, 1309:111). İslâm dünyasında medrese tedrisatında karmaşık ve zor metodlardan genellikle uzak durulmuş ve hedefe örnekleyici, pratik ve kolay yollarla gidilmeye çalışılmıştır. Genel olarak bakıldığında da çocuk ve gençlere yüzme, ata binme, ok atma, şiir, savaş hikayeleri, hitabet vb. hayat bilgisi düzeyindeki bilgilerden, temel ilimlerin tedrisine kadar daima kısaltma, özetleme (ihtisar, icmal, telhis), açıklama (ta lîkât, şerh, hâşiye) gibi yolların kullanıldığı ve bunların arasına bir ezberleme ve kolay hatırda tutma biçimi olarak manzum biçimin de girdiği görülmektedir. Bu yolla özellikle medreselerde tefsir, hadis, fıkıh, akâid, kırâat vs. ilimlerde birçok eserin ortaya konulduğu ve bunlardan fıkhî konularda yazılan eserlerin özel bir yer tutarak zincirleme bir literatürün oluşmasına sebep olduğu görülmektedir. Mesela, Hanefi mezhebinde öne çıkmış eserlerden: Tahavî nin el-muhtasar'ı, Mervezî nin el-kâfî si, Serahsî nin el-mebsût u ve Kudûrî nin el-muhtasar ı bu silsilede başı çeken eserler olmuş ve medrese öğrencileri genellikle bu eserlerden sınava tabi tutulmuşlardır. Kudûrî nin el-muhtasar ı medreselerde yüzyıllarca ders kitabı olarak okutulmuş, otuza yakın şerhi yazılmış, bunların en meşhuru Burhaneddin el-mergınanî nin el-hidâye si olmuş, bu eserin de altmış civarında şerh ve haşiyesi yazılmıştır. el- Hidâye nin daha pratiğini Burhanüşşerîa Mahmud el-vikâye adıyla yazmış, bu eser de medrese öğrencileri için çeşitli zamanlarda nazmen veya ihtisaren tercüme edilmiştir. Böylece bir önceki eserin daha kısa ve anlaşılır şekilde yazılması medrese öğrencileri için bir gereklilik hâline gelmiş ve bunun için manzum metod daha çok kullanılmaya başlanmıştır. Secâvendî (ö.1200) nin el-ferâizü's-sirâciyye adlı manzum eseri ise, medreselerde okutulmak üzere manzum hâlde hazırlanan eserlerin adeta nümûne-i imtisâli olmuştur. Muhammed Bahşî nin eş-şâfiye fî-nazmi l-kâfiye si, İbni Mâlik Muhammed bin Abdullah ın nahivde Elfiyye ve el-kâfiyetü ş-şâfiye si, İbni
542 Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER Arabşah ın meânî ve beyânda Mir âtü l-âdâb ı, Şemseddin Ukaylî nin Câmiu s-sagîr manzumesi, Devletoğlu Yusuf un Vikâyetü r-rivâye Tercümesi, Divrikli Fahreddin Muhammed Efendi nin nahiv manzumesi, İbrahim İbni Süleyman Radıyüddin in fıkhî manzumesi, Köralizade Es ad Efendi nin feraizde Mir ât-ı Ferâiz i ilk akla gelen manzum ders kitaplarıdır. Medreselerde okutulan manzum ders kitaplarının tarihî süreç içinde genellikle bir silsile hâlinde ve tuhfe, yani hediye etme geleneği içinde kaleme alındıkları da dikkati çeken bir başka husustur. 1. Medreselerde Okutulan Dersler ve Ders Kitapları Medreselerin ders programları hazırlık dersleri, temel İslâmî bilimlerle bunlara yardımcı dersler ve sanatlar etrafında şekillenmiş, ders kitabı olarak da ilk başlarda bazı müderris ve âlimlerin orijinal kitapları okutulmuş, daha sonraları ise dersler bu kitaplar üzerinde şerh, hâşiye, ta lîkât, ihtisâr, telhîs (açıklama, kısaltma, özetleme) çalışmaları yapılarak verilmeye çalışılmıştır. Medreselerde okutulacak dersler, derslerin özellikleri ve müderrislerin kimliği medreselerin vakfiyelerinde özel biçimde kaydedilmiş ve okutulacak şer î ve edebî bilimlerle ders verecek müderrisin özellikleri ve mezhebinin belirtilmesi, öğrettiklerinin muîd tarafından tekrar edilmesi vs. ayrıntılar yer almıştır. Ayrıca bazı kanunnâmelerde hangi derecedeki medresede hangi derslerin okutulacağı yazılmış ve yirmili ve daha yukarı medreselerde okuyabilmek için öğrencinin daha önceden temel gramer ve mantık derslerini almış olması şartı konulmuş, bu derslerde de, gramerin sarf kısmında Emsile, Binâ,Maksud, İzzî, Merah; nahiv kısmında Avamil, İzhâr, Kâfiye; mantık kısmında Şerh-i Şemsiyye, Şerh-i Tevâli, Şerh-i Metâli, Şerh-i İsagucî; usûl-i fıkıh kısmında da Telvîh kitaplarının okunması gerekli olmuştur. 2 Derecelerine göre yirmili, otuzlu, kırklı, ellili (hâriç ve dâhil), altmışlı, Sahn-ı Seman gibi adlar verilmiş olan medreselerde temel derslerden belâgat, fıkıh, usûl-i fıkıh, kelâm, hadîs ve tefsir dersleri verilmiş ve bu derslerde okutulan ders kitapları genellikle şunlar olmuştur: 2 Emsile medreselerde yüzyıllarca okutulmuş anonim bir temel gramer kitabı olup, isim ve fiil çekimleri örnekleriyle açıklanmıştır. Binâ, kelimelerin şekil ve türemelerini 35 kuralla anlatan anonim bir tasrif kitabıdır. Maksûd, Arapça fiil çekim kurallarını anlatan anonim bir ders kitabı olup en önemli şerhi Birgivî şerhidir. İzzî, İzzeddin Zincânî nineseri olup, Dede Cengî Efendi tarafından hazırlanmış haşiyesi vardır. Merâh, Ahmet bin Ali bin Mes ûd un sarf ve nahiv konusundaki eseri olup, Kemalpaşazâde nin yaptığı Felâh adlı şerh ve Bursalı Ahmed Efendi nin Merah Şerhi vardır. Kâfiye, İbni Hâcib in eseri olup (Muhammed Bahşî tarafından eş-şâfiye fî Nazmi l-kâfiye adıyla nazmen düzenlenmiş, Molla Câmî adıyla bilinen şerhini Kurt Muhammed Efendi Türkçeye çevirmiş, Vassaf Abdullah Efendi de bunu İrşâd-ı Ezkiyâ adıyla nazmen tercüme ve şerh etmiştir.), Avâmil ve İzhar ise İmam Birgivî nin eserleridir. (Nahivde ayrıca, İbni Hişâm ın Mugni l-lebîb ve Kavâidü l-i râb adlı eserleri, İbni Mu tî nin ed-dürretü l-elfiyye si ve İbni Melek in bin beyitlik Elfiyye ve üç bin beyitlik el-kâfiyetü ş-şâfiye adlı manzum eserleri sayılabilir.) Şerh-i Şemsiyye, Necmeddin Ömer Kazvinî nin Şemsiyye adlı kitabının Mevlana Kutbüddin Şirâzî tarafından yapılmış şerhidir. Şerhu Metali, Selçuklu müderrisi Kadı Siraceddin Mahmud Urmevî nin Metâliü l-envâr adlı eserinin şerhi olup, Şemseddîn Isfahanî, Kadı Beydâvî, Seyyid Şerif Cürcânî, Şemseddîn Sivasî, Kutbuddîn Muhammed Râzî, Hacı Paşa, Yanyalı Esad Efendi şerhleriyle Kara Davud hâşiyeleri vardır. Şerh-i İsagoci, Mîr İsagûcî Esîrüddîn el-ebherî nin mantık üzerine yazdığı er-risâletü l-esiriyye fi l-mantık adlı yaklaşık 10 sayfalık kitabıdır. Telvîh, İmam Teftazânî nin, Sadrüşşerîa nın Tenkîhu l-usûl adlı kitabına yaptığı şerhtir (Ergün, 1996).
Muhittin ELİAÇIK 543 Belâgatte: Mutavvel, Şerh-i Miftah, Miftahu l-ulûm; kelâmda: Hâşiye-i Tecrîd, Şerh-i Mevâkıf; fıkıhta: Şerh-i Ferâiz, Tenkîh, Tavzîh, Sadru ş-şerîa, Meşârik, Hidâye; usûl-i fıkıhta: Telvîh, Tavzîh Şerh-i Adud; hadiste: Buharî, Mesâbîh; tefsirde: Keşşâf, Beyzâvî. Dersler genellikle sarf, nahiv, mantık, akâid, tefsir, hadis vd. yüksek islâmî bilimler sırasını izlemiştir (Ergün, 1996). 2. Medreselerde Okutulan, Ezberlenen Manzum Ders Kitapları İslâmî bilimlerin genellikle naklî olmasından dolayı, bilginin korunarak aktarılması amacıyla medreselerde okutulan ders kitaplarından çoğu ezberlenmiş ve bunun da en kolay yolu kitapların nazım hâline getirilmesi olmuştur. Medreselerde okutulan ders kitaplarının çoğu çeşitli dönemlerde nazmen yazılmış ve bu yolla hadis, fıkıh, kırâat, sarf-nahiv, belâgat, akâid, kelâm, ferâizvd. konularda birçok eser ortaya konulmuştur. İslâm dünyasında çeşitli dönemlerde medreselerde okutulmak üzere nazmen yazılmış eserlere göz attığımızda şu eserler dikkatimizi çekmektedir: Sarf-nahiv üstadı İbni Hâcib Osman bin Ömer (ö.1174) in Kâfiye adlı eserinin Muhammed Bahşî (ö.1687) tarafından nazmen yazılmış şekli olan eş-şâfiye fî-nazmi l- Kâfiye. İbni Mâlik Muhammed bin Abdullah (ö.1273) ın nahve dair yazdığı bin beyitlik Elfiyye ve üç bin beyitlik el-kâfiyetü ş-şâfiye. İbni Arabşah (ö.1451) ın meânî ve beyân ilimlerinde yazdığı iki bin beyitlik Mir âtü l-âdâb. Şemseddin Ukaylî (ö.1259) nin, Câmiu s-sagîr manzumesi. Devletoğlu Yusuf (ö.1250) un 6960 beyitlik Türkçe manzum Vikâyetü r-rivâye tercümesi. Divrikli Fahreddin Muhammed Efendi nin (ö.1323) Nahiv manzumesi. İbrahim İbni Süleyman Radıyüddin (ö.1380) in fıkıh manzumesi. Karahisarlı Hattab Haydar İbni Ebilkâsım (ö.1414) ın Şerh-i Manzûme-i Nesefî si. Medrese kitaplarına yazdığı şerh ve hâşiyelerle tanınan Amasyalı Dede Cengî Efendi (ö.1567) nin fıkıhtan Vehbâniyye manzumesi. Sirozlu Hüseyin (ö.1591) in manzum Cezerîşerhi olan Dürr-i Meknûn u. Nahiv sahasında Kâfiye ve Elfiyye kitaplarına manzum şerh ve hâşiyeler yazılmıştır. Germiyanlı Hüsamzâde İbrahim Efendi (ö.1607) Fıkh-ı Ekber ve Şâfiye yi, Abdülkadir Feyyumî (ö.1613) beyan üzerine Ferâidü l-belâga yı, Tokatlı İshak İbni Hasan (ö.1688) Akâid i, Hıbrî Ali Efendi (ö.1669) Türkçe bir akâid olarak Zuhru l- Masîr i, İshak Hocası Ahmed Efendi (ö.1708) Akâid i, Ayn-ı Ekber Muhammed
544 Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER Efendi (ö.1722) Türkçe Şemâil-i Şerîf i, Abdürrahim Efendi akâid, ferâiz, tecvîd,nahiv konularını, Abdürrahim Efendi (ö.1885) Kasîde-i Nûniyye, Kasîde-i Tâiyye ve Şerh-i Şâfiye yi, Elbistanlı Hayatî Ahmed Efendi de Kasîde-i Nûniyye yi nazmen yazmışlardır. Kıraat üzerine manzum eserler yazmış olan İbni Cezerî (ö.1429) nin Cezeriyye adı verilen Kitâbü n-neşrfî l-kırâati l-aşr adlı eseri, Tayyibetü n-neşr adıyla manzum hâle getirilip yüzyıllarca ezberlenmiştir. Şâtıbiyye ise, Cezerî nin hocası Endülüslü âmâ âlim Kasım bin Firruh Şâtıbî (1143-1194) nin eseri olup, Kahire de müderrislik yaparken yazdığı Kaside-i Lâmiyye ve Hırzü l-emânî ve Vechü t-tehânî adlı manzum metinleri içermektedir. Şâtıbî nin Kaside-i Râiyye adlı, kıraat ve belâgat alanında ezberlenen bir kitabı daha vardır. Hızır Bey Çelebi nin (ö.1458) Kasîde-i Nûniyye (Cevâhirü l-akâid) si de ezberlenen eserlerden olup birçok hâşiye ve şerhi yazılmıştır. Sirâceddin Ali Ûşî (ö.1180) nin ehl-i sünnet akidesine dair yazdığı Emâlî Kasidesi. Hadis sahasında İbni Ferah manzumesi. İmam Busayrî nin (ö.1295) Kaside-i Bürde si. Medreselerde okutulmuş manzum eserlerin en önemlilerinden birisi de Arapça ve Farsça manzum lügatler olup, bazıları şunlardır: Fatih devri alimi Muhammed İbni Velî nin manzum lügati Kanunî devri âlimi Abdülcelil İbni Yusuf un Sekr-i Sâfî ve Seb atü Ebhur u Muhammet Ali Dede nin Gevher-i Manzûm u Abdürrahim Efendi nin Lügat-i Arabiyye si Sümbülzâde Vehbî (ö.1809) nin Farsça öğretmek için yazdığı Tuhfe-i Vehbî ve Arapça öğretmek için yazdığı Nuhbe-i Vehbî si. Fıkhın ana konularından ferâiz ilminde de birçok manzum eser yazılmış olup bu eserler genellikle Secâvendî (ö.1200) nin el-ferâizü's-sirâciyye ve Şafiî fakihi İbnü'l- Mütefennine'nin el-ferâizü r-rahbiyye adlı eserlerine dayanmışlardır. Bu sahada büyük kısmı Ferâiz-i Sirâciyye ye dayalı olarak yazılan eserlerden bazıları şunlardır: Abdülmuhsin Kayseri (ö.1354) nin Manzûmetü l-ferâiz i (Arapça) Muhammed bin Mes'ûd el-kayserî (ö.1354) nin Nazmü's-Sirâciyye si (Arapça) Abdurrahman Câmî (ö.1492) nin Manzûme-i Ferâiz-i Sirâciyye si (Farsça) Dursunzâde Abdullah Feyzî (ö.1610) nin Manzûme-i Sirâciyye si (Türkçe) Abdülmelik bin Abdülvehhab el-fettenî nin Hulâsatü l-ferâiz i (Arapça) Muvakkıt ın el-levâmiü'z-ziyâiyye fî-nazmi's-sirâciyye si (Arapça)
Muhittin ELİAÇIK 545 Mollacıkzâde Mehmed Râif in Manzûme-i Ferâiz-i Sirâciyye si (Türkçe) Hâcibzâde Muhammed bin Mustafa el-istanbulî nin Ferâiz-i Vâfiye si (Türkçe) Filibeli Ahmed Hulusi Efendi nin Sirâciyye Tercümesi (Türkçe) Hasan bin Nasûh el-bosnevî nin Tercümetü'l-Ferâizi's-Sirâciyye si (Türkçe) Ebû Bekir Sıdkı Hafız ın Sirâciyye Tercümesi (Türkçe) Köralizade Esad Efendi nin Mir ât-ı Ferâiz i (Türkçe) (Ergün 1996, Hızlı, 2008: 33-40) Sonuç İslâm dünyasında medreselerde okutulan ders kitapları ve ders programları genellikle ezberleme usulüne göre düzenlenmiş ve ezberlemede de kısa, özlü, ahenge dayalı, akılda tutucu bir anlatım olan manzum anlatım en uygun yol olarak öne çıkmıştır. Çünkü, nazmen anlatımda bir musiki ve bediî zevk de bulunduğundan öğrencinin o derse yaklaşımı da daha ilgili ve istekli olmuştur. Birçok ders kitabının nazmen okutulduğu medreselerde, ilimlerin öğretilmesinde dinî ilimler merkezde tutulup, diğer ilimler bunlara yardımcı ilimler olarak okutulmuştur. Osmanlı da ilk dönem medreseleri Selçuklu geleneğinin izlerini taşırken, Fatih ve Kanuni dönemlerinde yeni bir yapılanma içine girilmiştir. Osmanlı da medreselerde müderrislerin okuttuğu kitaplar genellikle önceki devirlerde yaşamış imam ve âlimlerin yazdıkları kitaplar olmuş, bazen de müderrisler kendi yazdıkları, şerh, haşiye, talikat, ihtisar türü eserleri okutmuşlardır. Bu durum ise Osmanlı da büyük bir şerh ve haşiye zenginliğinin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Şerh ve haşiye, aslı manzum olan eserlerde de uygulanmış ve beyitlerin kenarlarına birçok not ve açıklama yazılmıştır. Kaynakça Ahmed Cevdet Paşa, Tarih, I, İstanbul 1309. Akgündüz, Murat, Osmanlı Medreseleri -XIX. Asır-, İstanbul 2004. Atay, Hüseyin, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, İstanbul 1983. Bilge, Mustafa, İlk Osmanlı Medreseleri, İstanbul 1984. Ergün, Mustafa, Ders Programları ve Ders Kitapları Tarihi - I: Medreselerde Okutulan Dersler ve Ders Kitapları, A.K.Ü. Anadolu Dil-Tarih ve Kültür Araştırmaları Dergisi, Afyon 1996. Hızlı, Mefail, Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler, U.Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi, C.17, S.1, 2008, ss.25-46.
546 Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER İzgi, Cevat, Osmanlı Medreselerinde İlim, I-II, İstanbul 1997. Özkan, Şerife, Medrese Tâbirinin İlk Defa Ortaya Çıkışı, Selçuklular Zamanında Medreselerin Kuruluş Sebebleri ve Medrese Eğitimi (Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Ünv. SBE, 2007. Uzunçarşılı, İ. H., Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilâtı, Ankara 1988.