TARIM BILIMLERI DERGISI 2002, 8 (3) 227-231 Meyan (Glycyrrhiza glabra L.) Kökünden Elde Edilen Renkler ve Bu Renklerin Baz ı Hasl ık Değerleri Üzerine Bir Ara ştı rma Mustafa ARLI 1 Nuran KAYABAŞ I 1 Süleyman KIZIL2 Geliş Tarihi : 14.12.2001 Özet: Bu ara şt ırmada meyan (Glycyrrhiza glabra L.) kökü kullan ılarak mordans ız ve mordanl ı olmak üzere toplam 22 adet boyama yap ı lm ışt ır. Elde edilen renkler objektif ve subjektif olarak de ğerlendirilmiştir. Renklerin genel olarak ışı k hasl ıklar ı 3 ile 6, sürtünme hasl ıklar ı 2-3 ile 4, yaş su damlas ı hasl ıklar ı 3-4 ile 4-5, kuru su damlas ı hasl ıklar ı 5 olarak bulunmuştur. Anahtar Kelimeler: meyan kökü (Glycyrrhiza glabra L.), bitkisel boyac ı l ı k, renk hasl ıklar ı A Research on the Colours Obtained from Licorice (Glycyrrhiza glabra L.) Plant in Natural Dyeing and Their Some Fastnesses Abstract: In this research totaly 22 dyeing with and without mordant were studied by using roots of Licorice (Glycyrrhiza glabra L.). The colours obtained from plants were determined by objective and subjective methods. The colour fastnesses to light of the plants were found as 3 and 6, to abrasion 2-3 and 4, to wet water spotting 3-4 and 4-5, to dry water spotting 5. Key Words: licorice (Glycyrrhiza glabra L.), vegetable dyeing, colour fastness Giriş Bitkisel boyac ı l ıkta baz ı bitkilerin tamam ı kullan ı l ı rken baz ı bitkilerin ise tohum, çiçek, meyve kabu ğu, yaprak, gövde kabu ğu, toprak alt ı sürgünleri, kökleri vb. gibi k ısımlar ı kullan ı lmaktad ı r. Kökleri kullan ı lan bitkilerden biri de Meyan (Glycyrrhiza glabra L.)'d ı r. Meyan bitkisinden gö ğüs yumuşat ıc ı, balgam söktürücü, idrar art ı r ıc ı, tat düzeltici, öksürük kesici, ses k ısıkl ığı giderici, mide ülserinde, dermatit, egzama, kist tedavisinde, mukoza koruyucu, yara iyile ştirici, deri lezyonlar ı, grip, ba ğırsak ve böbrek hastal ı klar ı n ı iyile ştirici olarak eczac ı l ık alan ında yararlan ılmaktad ır. Ayr ı ca meyan bal ı, meyan şerbeti yap ı m ında, tütün, enfiye ve filtreli sigara imalat ında koku ve tat verici olarak şekerleme ve me şrubat sanayisinde, kozmetikte, tekstil sanayisinde kadife boyanmas ında ve ayakkab ı boya imalinde, yang ın söndürmede köpük yap ı m ında, ha şaret öldürmek için haz ırlanan preparatlarda ve g ı da sanayisinde yiyeceklere koku katmak gibi kullan ı m alanlar ı da bulunmaktad ı r. Geni ş bir kullan ım alan ı olan meyan, köklerinin bitkisel boyac ı l ıkta kullan ı ld ığı bilinmesine ra ğ men kaynaklarda ayr ı nt ı l ı ve kapsaml ı bir çal ışmaya rastlanmam ışt ır. Bu nedenle bu ara şt ırmada meyan köklerinden ön mordanl ı, iki mordanl ı bir arada ve mordans ız boyama teknikleri uygulanarak elde edilen renkler objektif ve subjektif yöntemler belirlenecek ve ayr ıca elde edilen renklerin ışık, sürtünme ve su damlas ı saptanacakt ı r. Meyan Rosaks tak ı m ın ı n Papillionacease familyas ı n ı n Glycyrrhiza cinsine, Glycyrrhiza glabra türüne ait bir bitkidir. Glycyrrhiza cinsinin dünya da 12, Türkiye'de ise 6 türünün isimleri belirtilmi ştir. 30-160 cm boylanabilen, dik, seyrek tüylerle kapl ı, çok y ı ll ık otsu bir bitkidir. Yapraklar 5-9 yaprakç ıktan olu şur. Eliptik şekildeki yaprakç ı klar 15-45 x 10-20 mm büyüklüktedir. Meyan bitkisinin çiçekleri salk ı m şeklinde olup, çiçek yap ı s ı baklagil çiçe ğine benzer. Çiçek çe şidine göre beyaz, mavi, mor, menek şe mavisi veya aç ık sar ı renktedir. Özellikle Haziran ve Temmuz aylar ında çiçek açar ve çiçekler 5-15 cm uzunlukta ve seyrek olarak toplanm ışt ı r (Baytop 1984). Meyve 15-25x4-5 mm büyüklükte, az çok silindirik şekilde k ı rm ız ı-kahverengi, üzeri yap ışkan veya de ğildir. 1-6 adet tohum bulunur. Meyve üzerlerinin yap ışkan tüylü olup olmamas ına göre 2 varyetesi vard ı r. Yap ışkan varyetesi daha yayg ınd ı r (Tanker ve ark. 1998). Dünyada Rusya, Iran, Irak, Türkiye, Suriye, Çin, Afganistan, Pakistan, Hindistan, İtalya, Ispanya, Cezayir, Güney Fransa ve İngiltere'de, Türkiye'de ise Ege bölgesinde, güney Do ğu Anadolu'da özellikle Ayd ın, Mu ğla, Ankara-Koçhisar yolu, Kahramanmara ş ve Urfa yeti ştirmektedir (Karamano ğlu 1973). Meyan köklerinden suda eriyebilen, kendine has çok hafif bir kokusu olan tatl ı ve hoş lezzette bir madde I Ankara Üniv. Ev Ekonomisi Yüksekokulu-Ankara 2 Dicle Üniv. Ziraat Fak. Tarla Bitkileri Bölümü-Diyarbak ı r
228 TARIM BILIMLERI DERG İ S İ 2002, Cilt 8, Say ı 3 bulunmakta ve tatl ı kök ad ı n ı almaktad ır. Köklerdeki bu tatl ı l ık yap ıs ı nda bulunan Glycyrrhiza asiti ile bu asitin kalsiyum ve potasyum tuzlar ı, sakkaroz ve mannit gibi maddelerden ikisi gelmektedir. Meyan kökünün as ı l boya maddesi tatl ı triterpene glikoziti Glycyrrhizin asitidir. Materyal ve Yöntem Ara şt ı rma materyalini Glycyrrhiza glabra L. türüne ait meyan bitkisinin kök k ısm ı, 2,5 Nm beyaz (boyas ız) yün hal ı ipliği ve alüminyum şap ı, bak ı r sülfat, çinko klorür, demirsülfat, kalay klorür, potasyum bikromat, potasyum, sodyum klorür, sodyum sülfat, sodyum sülfit ve tanen olmak üzere 11 adet kimyasal madde (mordan) olu şturmaktad ı r. Yöntem bölümünde yün hal ı ipliklerinin mordanla i şlem görmesi, boya ekstrakt ı n ın haz ı rlanmas ı, mordanla i şlem görmü ş yünün boyanmas ı, elde edilen renklerin objektif ve subjektif belirlenmesi, ışık, sürtünme ve su damlas ı bast ığı tayini aç ı klanm ışt ı r. Yün hali ipliklerinin mordanla i şlem görmesi: Yün hal ı ipliklerinin mordanlanmas ında ön mordanlama yöntemi uygulanm ışt ı r. Ön mordanlama yönteminde tek mordan ve iki mordan ın ayn ı oranda al ınmas ıyla iki ayr ı yöntem kullan ı lm ışt ı r. 1. Yün hali iplikleri materyal bölümünde belirtilen mordanlar ın herbiriyle ayr ı ayr ı mordanlanm ışt ır. Bunun için yün a ğı rl ığı na göre % 3 oran ındaal ı nan mordan ı l ı k su (1 L) içerisinde eritilmi ş, önceden nemlendirilmi ş yün ipli ğ i bu mordanl ı suya konulmu ş ve 1 saat kaynat ı lm ışt ı r. Bu sürenin sonunda d ışar ıya al ınan yün ipli ğinin suyu s ı k ı larak boyanmaya haz ı r hale getirilmi ştir. 2. Yün hal ı ipliği potasyum bikromat mordan ı n ın % 1.5 ile materyal bölümünde belirtilen mordanlardan her biri % 1.5 oranlar ı nda al ı narak toplam % 3 olacak şekilde e şit oranlarda kullan ı lm ış ve mordanlama yap ı lm ışt ı r. Bunun için yün a ğı rl ığı na göre % 3 oran ı nda hesaplanan mordan miktarlar ı 1/50 oran ı nda ı l ı k su içerisinde eritilmi ş, önceden nemlendirilen yün ipli ği bu mordanl ı suda 1 saat kaynat ı lm ışt ı r. Bu sürenin sonunda d ışar ıya al ınan yün ipli ğ inin suyu s ı k ı larak boyamaya haz ı r hale getirilmi ştir. Boya ekstrakt ı n ın haz ı rlanmas ı : Meyan kökünün içerdi ği boya maddesinin suya geçmesini sa ğ lamak amac ıyla kurumu ş yapraklar elle ufalanarak küçük parçalar haline getirilmi ştir. Daha sonra boyanacak yün ipli ğinin a ğı rl ığı na göre %100 oran ı nda al ınan bitki yine boyanacak yün ipli ğinin a ğı rl ığı na göre 1/50 oran ında su içerisinde 1 saat süreyle kaynat ı lm ışt ı r. 1 saatin sonunda bitki art ıklar ı süzülerek ortamdan uzakla şt ı r ı lm ış ve ekstrakt elde edilmi ştir. s ız boyama: Haz ırlanan ekstrakt içine daha önceden ı slat ı l ı p nemlendirilmi ş olan yün konulmu ş, sonra 1 saat süreyle kaynat ı l ıp, kaynama esnas ında eksilen su ilave edilmi ştir. 1 saat sonunda kendi halinde so ğ umaya b ı rak ılarak, bol so ğukpsu ile durulan ıp gölge ve havadar bir yerde kurutulmu ştur. la i şlem görmüş yünün boyanmas ı : Daha önce belirtilen yöntemlerle mordanlanan yün iplikleri elde edilen ekstrakt içinde 1 saat süreyle kaynat ı l ı p kendi halinde so ğumaya b ı rak ı lm ışt ır. Daha sonra bol so ğuk su ile durulanarak, gölge ve havadar bir yerde kurutulmu ştur. Elde edilen renklerin belirlenmesi: Subjektif de ğerlendirme: Elde edilen renklerin adland ı nlmas ı subjektif olarak yap ı lm ışt ı r. Bunun için bir komisyon olu şturulmu ş, doğal ayd ı nlatma! ı bir mekanda boyal ı yün ipli ği örnekleri beyaz zemin üzerine, birbirine benzeyen renkler grupland ı r ı larak konulmu ş ve Harmanc ıoğlu (1955) esas al ı narak adland ı rma yap ı lm ışt ı r. Objektif de ğerlendirme: Bu boyama sonucunda elde edilen renkler Sodexim 1866 Tristimulus Colorimeter cihaz ıyla objektif olarak de ğerlendirilmi ştir. Objektif değerlendirmede Colorimeter cihaz ı kullan ılarak L (parlakl ık koordinat ı), a (k ı rm ız ı-ye şil koordinat ı) ve b (mavi-sar ı koordinat ı) de ğerleri ölçülmü ş daha sonra de (renk farkl ı l ığı) hesaplanm ışt ır. Colorimeter cihaz ı nda ölçüm yap ı l ı rken boyas ız yün ipli ği referans de ğer olarak kabul edilmi ş, mordans ız ve mordan kullan ılarak yap ı lan boyamalarda elde edilen renkler referans de ğere göre hesaplanm ışt ı r. Ölçülen L, a ve b de ğerleri L-Lx, a-ax ve b-bx şeklinde hesaplanarak karelerinin toplam ı n ı n karekökü de de ğeri olarak belirlenmi ştir. Böylece boyas ız yüne göre boyanm ış diğer yünlerin renk farkl ı l ı klar ı hesaplanm ış, de de ğeri dü şük ise farkl ı l ığı n az oldu ğunu, de de ğeri yüksek ise farkl ı l ığı n çok oldu ğunu göstermektedir. de: \/(L-Lx) 2 + (a-a x)2 + (b-b xj 2 de de ğerlerini hesaplarken kullan ı lan simgelerin anlam ı : L: boyas ız yün ipliği parlakl ı k koordinat ı Lx: boyal ı her bir ipli ğin parlakl ı k koordinat ı Lmax: 100 beyaz L-n in: 10 siyah a: boyas ız yün ipli ğ inin k ı rm ız ı-yeşil koordinat ı ax: boyal ı her bir ipli ğ in k ı rm ızı -ye şil koordinat ı +392: koyu k ı rm ız ı -392: koyu ye ş il b: boyas ız yün ipliğinin mavi-sar ı koordinat ı bx: boyal ı her bir ipli ğin mavi-sar ı koordinat ı +157: koyu sar ı -157: koyu mavi I şık hasl ığı tayini: Boyal ı yün ipliklerinin ışı k hasl ığı tayini Türk Standartlar ı Enstitüsü taraf ından haz ı rlanan TS 867 (Gün I şığına Karşı Renk Hasl ığı Tayini Metodu) (Anonim 1984 a) ve DIN 5033 (Fabmessung Begriffe der Farbmetrik) (Anonymous 1970) standartlar ına göre yap ı lm ışt ı r. Sürtünme hasl ığı tayini: Boyal ı yün ipliklerinin sürtünme hasl ığı tayini Türk Standartlar ı Enstitüsü taraf ından haz ı rlanan TS 717 (Sürtünmeye Kar şı Renk
ARLI, M., N. KAYABA ŞI ve S. KIZIL, "Meyan (Glycyrrhiza glabra L.) kökünden elde edilen renkler ve bu renklerin baz ı değ erleri üzerine bir ara şt ı rma" 229 Hasl ığı Tayini) (Anonim 1978a) ve TS 423 (Tekstil Mamüllerinde Renk Hasl ığı Tayinlerinde Lekelenmenin (boya akmas ı) ve Solman ın (renk de ğ i şmesi) Değerlendirilmesi İçin Gri Skalalar ı n Kullanma Metodlar ı ) (Anonim 1984 b) standartlar ına göre yap ılm ışt ı r. Su damlas ı hasl ığı tayini: Boyal ı yün ipliklerde su damlas ı hasl ığı tayini Türk Standartlar ı Enstitüsü taraf ı ndan haz ırlanan TS 399 (Su Damlas ı na Kar şı Renk Hasl ığı Tayini) (Anonim 1978b) ve TS 423 (Tekstil Mamüllerinde Renk Hasl ığı Tayinlerinde Lekelenmenin (boya akmas ı) ve Solman ın (renk de ğ işmesi) Değerlendirilmesi için Gri Skalalar ı n Kullanma Metodlar ı ) (Anonim 1984b)'e göre yap ı lm ışt ı r. Bulgular ve Tart ışma Meyan kökünden 11 mordan kullan ılarak ön mordanlama yönteminin iki de ğ işik şekildeki uygulanmas ıyla ve mordans ız olarak toplam 22 boyama yap ı lm ışt ı r. Elde edilen renkleri subjektif ve objektif olarak değerlendirilmi ş ve Çizelge 1 ve Çizelge 2'de verilmi ştir. Çizelge 1, subjektif olarak de ğerlendirildi ğinde aç ı k saman sar ıs ı, aç ı k k ına ye şili, bal rengi, sütlü kahve, civciv sar ı s ı, ye şil sar ı, kirli sar ı, kuru meşe yapra ğı, aç ık kirli sar ı, aç ık toprak ve saman sar ı gibi renklerin elde edildi ğ i görülmektedir. Objektif de ğerlendirmede beyaz yünün L:76.516, a:- 7.866, b:8.703 de ğerleri referans kabul edilip mordans ız ve mordanl ı boyamalarda elde edilen renklerin L, a, b de ğerleri buna göre de ğerlendirilmi ş ve de (renk farkl ı l ığı ) hesaplanm ışt ır. Çizelge 1 objektif de ğerlendirme yönünden incelenirse meyan kökünden elde edilen renklerin boyas ız yüne göre renk farkl ı l ığında, en dü şük değeri (12.897) alüminyum şap ı, en yüksek de ğeri ise (54.058) kalay klorür mordan ı vermi ştir. Çizelge 2 incelendi ğinde potasyumbikromat mordan ı n ın sabit tutulmas ı iki mordan ın yün a ğı rl ığı na göre toplam % 3 olacak şekilde e şit oranlarda kullan ı larak mordanlanm ış yün ipliklerle yap ı lan boyamalarda elde edilen renklerin subjektif olarak de ğerlendirilmesinde aç ı k ayva tüyü, koyu ayva tüyü, aç ı k kuru me şe yapra ğı, koyu kuru me şe yapra ğı gibi renkler elde edildi ği görülmektedir. Yine ayn ı çizelgede objektif renk de ğerlendirilmesi incelendi ğinde meyan bitkisinden elde edilen renklerin boyas ız yüne göre renk farkl ı l ığı nda en dü şük de ğeri (25.944) potasyum + alüminyum şap ı, en yüksek de ğeri (32.965) ise potasyum tanen mordanlar ı n ı n verdi ğ i belirlenmi ştir. Meyan kökünden elde edilen renklerin ışı k, sürtünme ve su damlas ı de ğerleri: Renklerin d ış etkilere kar şı gösterdi ği direnç şeklinde tan ımlanan, tekstil ürünlerinde aranan bir özelliktir. El dokumas ı yün hali ve kilim ipliklerinde en çok aranan lar ışı k, sürtünme ve su damlas ı lar ı d ır. Hasl ı klar ı n değerlendirilmesinde mavi yün skala ve gri skala kullan ı lmaktad ır. I şık lar ı n ı değerlendirmede mavi yün skala kullan ılmakta ve 1 ile 8 aras ı nda derecelendirilmektedir. 1 en dü şük değeri gösterirken 8 en iyi değeri göstermektedir. Di ğer tüm lar ı n de ğerlendirilmesinde gri skala kullan ılmakta ve 1 ile 5 aras ında derecelendrilmektedir. 1 en dü şük değeri 5 ise en iyi de ğeri göstermektedir. Meyan kökünden mordans ız ve mordan kullan ı larak mordanlama yönteminin iki de ğ iş ik şekilde uygulanmas ı yla mordanlanm ış yün ipliklerle yap ı lan boyamalarda elde edilen renklerin ışık, sürtünme ve su damlas ı de ğerleri Çizelge 3 ve Çizelge 4'de verilmi ştir. Çizelge 3 incelendi ğinde meyan kökünden mordans ız ve materyal bölümünde belirtilen mordanlar ı n her biri % 3 oran ı nda kullan ılarak ön mordanlama yönteminin uygulanmas ıyla elde edilen renklerin ışı k 3 ile 6 aras ı nda de ğ i şti ği görülmektedir. Dü şük değer olan 3 çinko klorür, kalay klorür, sodyum sülfat, sodyum sülfit mordanlar ı ve mordans ız boyamalardan elde edilen renkler, yüksek olan 6 de ğerini ise bak ı r sülfat mordan ı vermi ştir. I şı k 6 değerini veren bak ır sülfat d ışı nda orta düzeyde bulunmu ştur. Çizelge 1. Meyan kökünden elde edilen renklerin subjektif ve objektif de ğerlendirilmesi Subjektif değerlendirme Objektif değerlendirme oran ı (%) Elde edilen renkler L a b L-Lx a-ax b-bx de Alüminyum şap ı 3 Aç ı k saman sar ı s ı 68.42-1.30 17.79 8.096-9.166-9.087 12.897 Bak ı r sülfat 3 Aç ı k k ı na yeşili 52.34 2.09 18.86 24.176-9.956-10.157 28.049 Çinko klorür 3 Bal rengi 83.10 29.99 34.74-6.584-37.856-26.037 46.414 Demir sülfat 3 Sütlü kahve 60.57-1.88 18.81 15.946-9.746-10.107 21.246 Kalay klorür 3 Civciv sar ı s ı 89.32 32.71 42.05-12.804-40.576-33.347 54.058 bi kromat 3 Yeşil sar ı 81.51 33.05 25.60-4.994-40.916-16.897 44.548 3 Kirli sar ı 62.70-3.53 23.22 13.816-11.396-14.517 23.054 Sodyum klorür 3 Kuru meşe yapra ğı 81.54 35.46 20.99-5.024-43.326-12.287 45.313 Sodyum sülfat 3 Kirli sar ı 87.47 4.12 27.21-10.954-11.986-18.507 24.620 Sodyum sülfit 3 Aç ı k kirli sar ı 90.18 3 26.43-13.664-10.866-17.727 24.603 Tanen 3 Aç ı k toprak 77.61-4.91 18.94-1.094-12.776-10.237 16.756 s ı z Saman sar ı s ı 83.34-8.66 23.79-6.824-16.526-15.087 23.394
230 TARIM BILIMLERI DERGISI 2002, Cilt 8, Say ı 3 Çizelge 2. Meyan kökünden iki mordan (% 1.5 + % 1.5) kullan ı larak elde edilen renklerin subjektif ve objektif de ğerlendirilmesi bi kromat + Alüminyum şap ı bi kromat + Bak ı r sülfat bi kromat + Çinko klorür bi kromat + Demir sülfat bi kromat + Kalay klorür bi kromat + bi kromat + Sodyum klorür bi kromat + Sodyum sülfat bi kromat + Sodyum sülfit bi kromat + Tanen oran ı (%) Subjektif de ğ erlendirme Objektif de ğerlendirme Elde edilen renkler L a b L-Lx a-ax b-bx DE 1.5+1.5 Aç ı k ayva tüyü 67.49 1.48 31.16 9.026-9.346-22.457 25.944 1.5+1.5 Koyu ayva tüyü 67.10 5.89 29.50 9.416-13.756-20.797 26.653 1.5+1.5 Aç ı k kuru meşe yapra ğı 58.47 6.61 25.57 18.046-14.476-16.867 28.630 1.5+1.5 Koyu kuru meşe yapra ğı 55.02 7.30 23.34 21.496-15.166-14.637 30.221 1.5+1.5 Aç ı k ayva tüyü 59.62 3.98 24.48 16.896-11.846-15.777 25.975 1.5+1.5 Aç ı k ayva tüyü 60.10 7.51 24.49 16.416-15.376-15.787 27.479 1.5+1.5 Koyu ayva tüyü 53.69 10.27 27.36 22.826-18.136 18.657 34.612 1.5+1.5 Aç ı k ayva tüyü 58.29 6.90 25.05 18.226-14.766-16.347 28.590 1.5+1.5 Koyu ayva tüyü 55.26 8.23 28.09 21.256-16.096-19.387 32.965 1.5+1.5 Koyu ayva tüyü 79.83 30.77 37.30-3.314-38.636-28.597 48.181 Çizelge 3. Meyan kökünden elde edilen renklerin ışı k, sürtünme ve su damlas ı de ğerleri oran ı I şı k Sürtünme Su damlas ı değ erleri (%) değ erleri de ğ erleri Ya ş Kuru Alüminyum şap ı 3 4 3-4 4 5 Bak ı r sülfat 3 6 3-4 4-5 5 Çinko klorür 3 3 2-3 4-5 5 Demir sülfat 3 4 3 4-5 5 Kalay klorür 3 3 3 4 5 bi kromat 3 4 3 4 5 3 4 3-4 4 5 Sodyum klorür 3 4 4 3-4 5 Sodyum sülfat 3 3 3-4 4 5 Sodyum sülfit 3 3 4 4-5 5 Tanen 3 4 2-3 4-5 5 s ı z 3 4 4-5 5 Sürtünme de ğ erleri incelendi ğinde 2-3 ile 4 aras ı nda de ğ iştiğ i görülmektedir. Dü şük de ğer olan 2-3'ü çinko klorür, yüksek de ğer olan 4'ü ise sodyum klorür, sodyum sülfit mordanlar ı ve mordans ız mordanlar ı vermi ştir. Sürtünme hasl ık genel olarak orta düzeyde bulunmu ştur. Yine ayn ı çizelge incelendi ğinde su damlas ı ya ş hasl ık 3-4 ile 4-5 aras ında değ i ştiğ i görülmektedir. Dü şük de ğer olan 3-4 sodyum klorür mordan ı, yüksek olan 4-5 de ğerini ise bak ı r sülfat, çinko klorür, demir sülfat, sodyum sülfit, tanen mordanlar ı ve mordans ız vermi ştir. Ya ş su damlas ı hasl ık genellikle iyi düzeydedir. Kura su damlas ı mordans ız ve tüm mordanlarla 5 olarak bulunmu ştur. Bu değer hasl ığın iyi düzeyde oldu ğunu yani su damlas ı kurudu ğunda hiçbir leke kalmad ığı n ı göstermektedir. Çizelge 4 incelendi ğinde potasyum bikromat mordan ı sabit, materyal bölümünde belirtilen mordanlar ı n herbiri ayr ı ayr ı % 1.5 oran ı nda al ınarak yün a ğı rl ığı na göre toplam % 3 olacak şekilde e şit oranlarda kullan ı larak yap ı lan boyamalarda elde edilen renklerin ışı k 2 ile 4 aras ında değ i şti ği görülmektedir. 2 değerini potasyum tanen mordanlar ı, 4 değerini ise potasyum alüminyum şap ı, potasyum bak ı r sülfat, potasyum çinko klorür, potasyum demir sülfat, potasyum kalay klorür, potasyum potasyum mordanlar ı vermi ştir. Bu de ğerler dü şük ve orta düzeydedir. Sürtünme incelendi ğ inde 2-3 ile 3-4 aras ı nda de ğ i ştiği, en dü şük değer olan 2-3 potasyum tanen, en yüksek değeri olan 3-4 ise potasyum kalay klorür, potasyum potasyum ve potasyum sodyum sülfat mordanlar ı n ı n verdi ğ i görülmektedir. Yine ayn ı çizelgede su damlas ı ya ş değ erleri incelendi ğinde 3-4 ile 4-5 aras ı nda de ğ i ştiği görülmektedir. Dü şük de ğer olan 3-4'ü potasyum alüminyum şap ı, potasyum bak ı r sülfat, potasyum bikromat + demir sülfat, potasyum sodyum sülfat, potasyum sodyum sülfit mordanl ı ; yüksek olan 4-5 de ğerini ise potasyum çinko klorür ve potasyum kalay klorür mordanlar ı vermi ştir. bu değerler orta ve iyi düzeydedir. Bitkisel boyac ı l ı kta meyan kökünün kullan ı lmas ıyla ilgili bu kapsamda bir çal ışma olmad ığı için tart ışma yap ı lmam ışt ı r.
ARLI, M., N. KAYABA ŞI ve S. KIZIL, "Meyan (Glycyrrhiza glabra L.) kökünden elde edilen renkler ve bu renklerin baz ı de ğ erleri üzerine bir ara şt ı rma" 231 Çizelge 4. Meyan kökünden potasyum bikromat mordan ı sabit tutulmas ıyla iki mordan kullan ı larak elde edilen renklerin ışık, sürtünme ve su damlas ı Alüminyum şap ı Bak ı r sülfat Çinko klorür Demir sülfat Kalay klorür Sodyum klorür Sodyum sülfat Sodyum sülfit Tanen Sonuç oran ı ışı k Sürtünme Su damlas ı Yaş Kuru 1.5+1.5 4 3 4-5 5 1.5+1.5 4 3-4 4-5 5 1.5+1.5 4 3-4 4 5 1.5+1.5 3 3 4 5 1.5+1.5 3 3-4 3-4 5 1.5+1.5 3 3 3-4 1.5+1.5 2 2-3 4 5 Meyan kökünden mordans ız, mordanlar ın tek ve potasyum bikromat mordan ın sabit tutularak iki mordan kar ışt ı r ı larak yap ılan boyamalarda aç ık saman sar ıs ı, aç ı k k ına ye şili, bal rengi, sütlü kahve, civciv sar ıs ı, yeşil sar ı, kirli sar ı, kuru meşe yapra ğı, aç ık kirli sar ı, aç ı k toprak, saman sar ısı, aç ık ayva tüyü, koyu ayva tüyü, aç ı k kuru me şe yapra ğı, koyu kuru me şe yapra ğı gibi renkler elde edilmiştir. Bu renkler el dokumas ı hal ı ve kilimlerde en çok kullan ılan renklerdir. Renk aç ısından meyan kökü bitkisel boyac ı l ı kta kullan ı lmas ı önerilmektedir. Meyan kökünden elde edilen renkler objektif olarak değerlendirildi ğinde de (renk farkl ı l ığı) de ğerleri mordans ız ve tek mordanla 12.897 ile 54.058 aras ı nda, iki mordan ı n kar ışt ı r ı lmas ıyla 25.944 ile 32.965 aras ında değ işti ğ i belirlenmi ştir. Elde edilen renklerin ışık lar ı mordans ız ve tek mordanla 3 ile 6, iki mordan ın kar ışt ı r ı lmas ıyla 2 ile 4 aras ında değ iştiği, mordanlar ın tek olarak kullan ı lmas ı n ı n daha uygun olaca ğı saptanm ışt ı r. I şık hasl ığı bak ı m ı ndan meyan kökünden elde edilen renkler genellikle orta düzeydedir. Bu nedenle renklerin hali ve kilimde kullan ılmas ı uygundur. Sürtünme hasl ığı aç ısından meyan kökünden elde edilen renkler incelendi ğinde mordans ız ve tek mordanla 2-3 ile 4, iki mordan ı n kar ışt ı r ı lmas ıyla 2-3 ile 3-4 aras ı nda değerler bulundu ğu anla şı lmaktad ı r. Bu değerler orta ve iyi düzeydedir. Yaş su damlas ı hasl ığı mordans ız ve hem tek mordanla hem de iki mordan ı n kar ışt ı r ı lmas ıyla elde edilen renklerde 3-4 ile 4-5 aras ında oldu ğu görülmektedir. Bu değerler ise orta ve iyi düzeydedir. Kuru su damlas ı hasl ığı 5 olarak bulunmu ştur. Bu da su damlad ığı nda kurudu ğ u zaman hiçbir leke b ı rakmad ığı n ı göstermektedir. Sonuç olarak meyan kökünden elde edilen renklerin, gerek renk yönünden gerekse hasl ıklar ı yönünden el dokumas ı hal ı ve kilimlerde kullan ı lmas ı uygun olacakt ı r. Kaynaklar Anonim, 1978a. Boyal ı ya da Bask ı l ı Tekstil Mamülleri için Renk Hasl ığı Deney Metodlar ı-sürtünmeye Kar şı Renk Hasl ığı Tayini. TSE Yay ı nlar ı. TS 717, Anonim, 1978b. Boyal ı ya da Bask ı l ı Tekstil Mamülleri İçin Renk Hasl ığı Deney Metodlar ı-su Damlas ı na Karşı Renk Hasl ığı Tayini. Türk Standartlar ı Enstitüsü Yay ı nlar ı. TS 399, Anonim, 1984a. Boyal ı ve Bask ı l ı Tekstil Mamülleri İçin Renk Hasl ığı Deney Metodlar ı-gün I şığı na Karşı Renk Hasl ığı Tayini Metodu. TSE Yay ı nlar ı. TS 867, Anonim, 1984b. Tekstil Mamullerinin Renk Hasl ığı Tayinlerinde Lekelenmenin ve Solman ın Değerlendirilmesi İçin Gri Skalalar ı n Kullanma Metodlar ı. TSE Yay ı nlar ı. TS 423, Anonymous, 1970. DIN 5033 Farbmesung Begriffe der Farbmetrik Deutschland. Baytop, T. 1984. Türkiye'de Bitkiler ile Tedavi. İstanbul Üniversitesi Yay ı nlar ı No: 3255 Eczac ı l ı k Fakültesi No: 40 Saral Matbaac ı l ı k. Istanbul. Harmanc ı oğlu, M. 1955. Türkiye'de Bulunan Önemli Bitki Boyalar ı ndan Elde Olunan Renklerin Çe şitli Müessirlere Karşı Yün Üzerinde Hasl ık Dereceleri. Ankara Üniv. Yay ı n ı : 77/41. Ankara Üniv. Bas ımevi. Karamanoğlu, K. 1973. Farmasotik Botanik. Eczac ı l ı k Fak. Yay ı nlar ı Say ı : 24, Tanker, N., M. Koyuncu, ve M. Co şkun, 1998. Farmasotik Botanik Ders Kitab ı. Ankara Üniv. Eczac ı l ı k Fak. Yay ı nlar ı. No: 70,