Prof. Dr. Mustafa ARLI danışmanlığında, Hande KILIÇARSLAN tarafından hazırlanan bu çalışma 10/11/006 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oybirliği ile

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ KÖKNAR (Abies) KOZALAKLARINDAN ELDE EDİLEN RENKLER VE BU RENKLERİN YÜN HALI İPLİKLERİ ÜZERİNDEKİ HASLIK DEĞERLERİ Hande KILIÇARSLAN EV EKONOMİSİ (EL SANATLARI) ANABİLİM DALI ANKARA 006 Her hakkı saklıdır

2 Prof. Dr. Mustafa ARLI danışmanlığında, Hande KILIÇARSLAN tarafından hazırlanan bu çalışma 10/11/006 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oybirliği ile Ev Ekonomisi (El Sanatları) Anabilim Dalı nda Yüksek Lisans tezi olarak kabul edilmiştir. Başkan : Prof. Dr. Mustafa ARLI Ankara Üniversitesi Ev Ekonomisi Yüksekokulu Jüri : Prof. Dr. Halide SARIOĞLU Gazi Üniversitesi Mesleki Eğitim Fakültesi Jüri : Yard. Doç. Dr. Feryal SÖYLEMEZOĞLU Ankara Üniversitesi Ev Ekonomisi Yüksekokulu Yukarıdaki sonucu onaylarım Prof. Dr. Ülkü MEHMETOĞLU Enstitü Müdürü

3 ÖZET Yüksek Lisans Tezi KÖKNAR (Abies) KOZALAKLARINDAN ELDE EDİLEN RENKLER VE BU RENKLERİN YÜN HALI İPLİKLERİ ÜZERİNDEKİ HASLIK DEĞERLERİ Hande KILIÇARSLAN Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Ev Ekonomisi Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Mustafa ARLI Beşeriyetin başlangıcından itibaren insan hayatında yer eden önemli hususlardan biri de boyama olmuştur. İnsanlar, tabiatta buldukları her türlü maddeyi boya ve boyarmadde haline getirmişlerdir. Bunlar günümüzdeki bitkisel boyacılığın temelini oluşturmuştur. Ülkemizde bitki çeşitliliğinin fazla olması ve çok kolay elde edilmesinden ötürü bitkisel boyacılık günümüzde halen yapılmaktadır. Avrupa ve ülkemizin bazı yörelerinde yetişen ve içerisinde boyarmadde bulunan köknar kozalağının bitkisel boyacılıkta kullanımına dair bir çalışma daha önceden yapılmamıştır. Bu yüzden ileride doğal boyamacılığa katkı sağlayacağı için böyle bir araştırma planlanmış ve yapılmıştır. Yün iplik ağırlığına göre %100, %10 ve %00 oranlarında alınan köknar kozalağı 1 saat kaynatılarak sıcak ekstrakt elde edilmiştir. İlmelik yün halı ipliklerinin mordansız ve yün iplik ağırlığına göre % oranında alınan 10 farklı mordan ile 1 saat mordanlanması ve hazırlanan sıcak ekstraktla da 1 saat işlem görmesi sonucunda 90 adet boyama yapılmıştır. Boyanmış ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renkler subjektif ve objektif (colorimeter cihazı) yöntemlerle değerlendirilmiştir. Boyamalar sonucu somon ve sütlü kahve renkleri ağırlıklı olarak 1 farklı renk ve tonu elde edilmiştir. Elde edilen renklerin ışık haslığı ile 8, sürtünme haslığı 1 ile -, yaş su damlası haslığı ile, kuru su damlası haslığın da ise ile arasında değişen değerler bulunmuştur. Boyamalarda bitki oranının farklılığı, mordan çeşitliliği ve boyama yöntemleri etkili olmuştur. 006, 70 sayfa Anahtar Kelimeler: Köknar (Abies) kozalağı, ışık haslığı, sürtünme haslığı, su damlası haslığı i

4 ABSTRACT Master Thesis THE COLORS OBTAINED FROM FIR (Abies) CONE AND THE FASTNESS VALUES OF THESE COLORS ON WOOL CARPET YARNS Hande KILIÇARSLAN Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Home Economics Supervisor: Prof. Dr. Mustafa ARLI Dyeing is one of important consideration in people life from start of antiquity. People have made colour and pigment whatever they find in the nature. This compose the base of natural dyeing today. Tha natural dyeing is done still today because of extra herb variation and achieve very easy in our country. The labour about using fir cone which blossoms in Europe and some vicinity in our country and contains pigment, in natural dyeing hadn t been done. Because of this, such a labour has been planned and done for additive natural dyeing in the future. The fır cone, taken in 100 %, 10 % and 00 % ratios according to wool yarn, were conditioned to boiled for 1 hour in hot extract. The wool yarns taken in percent based on to their weights were mordanted by 10 different mordants and for wool yarns without mordant. Then, after boiled in hot extract, totaly 90 unit dyeings were performed. Colours obtained from wool carpet yarns were evaluated by objective (with colorimeter) and subjective methods. The results of the dyeings are 1 different colours mostly peach and milky coffee colours. Situated colours s light fastness is between -8, abrasion fastness is between 1-, wet water spotting fastness is between -, dry water spotting fastness is between -. Difference of herb incidence, mordant variation and technic of dyeing were effective in dyeing. 006, 70 pages Key Words : Fir (Abies) cone, light fastness, abrasion fastness, water spotting fastness ii

5 TEŞEKKÜR Bu araştırma seçiminde ve çalışmaları sırasında tavsiyeleriyle olsun bana ilgi ve alakasını esirgemeyen, değerli kütüphanesinden kaynak kullanımına olanak sağlayan, değerli danışman hocam Sayın Prof. Dr. Mustafa ARLI (Ankara Üniversitesi Ev Ekonomisi Yüksekokulu) ya, tüm çalışmalarım boyunca desteğini ve bilgisini esirgemeden tecrübelerinden yararlanma fırsatı sağlayan, her zorlandığımda hep yanımda olan hocam Sayın Prof. Dr. Nuran KAYABAŞI (Ankara Üniversitesi Ev Ekonomisi Yüksekokulu) na, ilgi ve yardımlarından dolayı; Sayın Doç. Dr. Zeynep ERDOĞAN (Ankara Üniversitesi Ev Ekonomisi Yüksekokulu) a, Sayın Yard. Doç. Dr. Feryal SÖYLEMEZOĞLU (Ankara Üniversitesi Ev Ekonomisi Yüksekokulu) na her türlü yardım ve desteği ile beni yüreklendiren, Sayın Dr. Sema ÖZKAN TAĞI (Ankara Üniversitesi Ev Ekonomisi Yüksekokulu) ya ve boyamalarım ve laboratuvar çalışmalarım sırasında desteklerini esirgemeyen tüm Ankara Üniversitesi Ev Ekonomisi Yüksekokulu Öğretim Üyeleri ve öğrencilerine sonsuz teşekkür ederim. Ayrıca hadi bitmiyor mu? artık diyen arkadaşlarıma, aile üyelerine, ağbilerime ve özellikle maddi ve manevi desteğini esirgemeyen anne ve babama teşekkür ederim. Hande KILIÇARSLAN Ankara, Kasım 006 iii

6 İÇİNDEKİLER ÖZET... i ABSTRACT... ii TEŞEKKÜR... iii ŞEKİLLER DİZİNİ... vi ÇİZELGELER DİZİNİ... vii 1. GİRİŞ KURAMSAL TEMELLER.... KAYNAK ÖZETLERİ MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Yöntem Yün ipliklerinin mordanlanması İlmelik yün halı ipliklerinin ön mordanlama yöntemiyle mordanlanması İlmelik yün halı ipliklerinin çift mordanlama yöntemiyle mordanlanması İlmelik yün halı ipliklerinin son mordanlama yöntemiyle mordanlanması Sıcak ekstraktın hazırlanması Mordanla işlem görmüş yünlerin boyanması Mordansız boyama Elde edilen renklerin belirlenmesi ve adlandırılması Elde edilen renklerin subjektif olarak adlandırılması Elde edilen renklerin colorimeter ile değerlendirilmesi Haslıkların tayini Işık haslığı tayini Sürtünme haslığı tayini Su damlası haslığı tayini.... ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA....1 Köknar Kozalaklarından Elde Edilen Renkler.... Elde Edilen Renklerin Colorimeter ile Değerlendirilmesi Ön mordanlama ile boyanmış yün halı ipliklerinin de değerleri Çift mordanlama ile boyanmış yün halı ipliklerinin de değerleri Son mordanlama ile boyanmış yün halı ipliklerinin de değerleri.... Elde Edilen Renklerin Haslık Değerleri Ön mordanlama ile elde edilen renklerin haslık değerleri Çift mordanlama ile elde edilen renklerin haslık değerleri..... Son mordanlama ile elde edilen renklerin haslık değerleri SONUÇ... KAYNAKLAR... EKLER... 8 EK 1 Alüminyum Potasyum Sülfat İle Boyanmış İlmelik Yün Halı İplikleri... 9 EK Bakır Sülfat İle Boyanmış İlmelik Yün Halı İplikleri iv

7 EK Çinko Klorür İle Boyanmış İlmelik Yün Halı İplikleri EK Demir Sülfat İle Boyanmış İlmelik Yün Halı İplikleri... 6 EK Kalay Klorür İle Boyanmış İlmelik Yün Halı İplikleri... 6 EK 6 Potasyum Bikromat İle Boyanmış İlmelik Yün Halı İplikleri... 6 EK 7 Sodyum Klorür İle Boyanmış İlmelik Yün Halı İplikleri... 6 EK 8 Sodyum Sülfat İle Boyanmış İlmelik Yün Halı İplikleri EK 9 Tannik Asit İle Boyanmış İlmelik Yün Halı İplikleri EK 10 Tartarik Asit İle Boyanmış İlmelik Yün Halı İplikleri EK 11 Mordansız Olarak Boyanmış İlmelik Yün Halı İplikleri ÖZGEÇMİŞ v

8 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil.1 Köknar ağacının genel görünümü... Şekil. Köknar ağacının gövde kabuğu... 6 Şekil. Köknar ağacının yaprak görünümü... 7 Şekil. Köknar kozalağının mihverden ayrılmış hali... 8 Şekil. Köknar kozalağının ağaç üzerindeki görünümü... 9 Şekil.6 Köknar kozalaklarının tohumlarıyla beraber harşeflerle ayrılmış görünümü Şekil.1 Köknar kozalağının havanda dövülmüş hali vi

9 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge.1 Köknar kozalağından elde edilen renklerin frekans dağılımı... Çizelge.1 (Devamı) Köknar kozalağından elde edilen renklerin frekans dağılımı... 6 Çizelge. Ön mordanlama ile boyanmış yün halı ipliklerinin de değerleri (bitki oranı %100)... 7 Çizelge. Ön mordanlama ile boyanmış yün halı ipliklerinin de değerleri (bitki oranı %10)... 8 Çizelge. Ön mordanlama ile boyanmış yün halı ipliklerinin de değerleri (bitki oranı %00)... 9 Çizelge. Çift mordanlama ile boyanmış yün halı ipliklerinin de değerleri (bitki oranı %100)... 0 Çizelge.6 Çift mordanlama ile boyanmış yün halı ipliklerinin de değerleri (bitki oranı %10)... 1 Çizelge.7 Çift mordanlama ile boyanmış yün halı ipliklerinin de değerleri (bitki oranı %00)... Çizelge.8 Son mordanlama ile boyanmış yün halı ipliklerinin de değerleri (bitki oranı %100)... Çizelge.9 Son mordanlama ile boyanmış yün halı ipliklerinin de değerleri (bitki oranı %10)... Çizelge.10 Son mordanlama ile boyanmış yün halı ipliklerinin de değerleri (bitki oranı %00)... Çizelge.11 Ön mordanlama ile boyanmış ilmelik yün halı ipliklerinin haslık değerleri (bitki oranı %100)... 7 Çizelge.1 Ön mordanlama ile boyanmış ilmelik yün halı ipliklerinin haslık değerleri (bitki oranı %10)... 9 Çizelge.1 Ön mordanlama ile boyanmış ilmelik yün halı ipliklerinin haslık değerleri (bitki oranı % 00)... 1 Çizelge.1 Çift mordanlama ile boyanmış ilmelik yün halı ipliklerinin haslık değerleri (bitki oranı % 100)... Çizelge.1 Çift mordanlama ile boyanmış ilmelik yün halı ipliklerinin haslık değerleri (bitki oranı % 10)... Çizelge.16 Çift mordanlama ile boyanmış ilmelik yün halı ipliklerinin haslık değerleri (bitki oranı % 00)... Çizelge.17 Son mordanlama ile boyanmış ilmelik yün halı ipliklerinin haslık değerleri (bitki oranı %100)... 7 Çizelge.18 Son mordanlama ile boyanmış ilmelik yün halı ipliklerinin haslık değerleri (bitki oranı %10)... 9 Çizelge.19 Son mordanlama ile boyanmış ilmelik yün halı ipliklerinin haslık değerleri (bitki oranı %00)... 0 vii

10 1. GİRİŞ Doğal boyamacılık; doğada bulunan taş, toprak, maden, bitki ve hayvanları kullanarak boyarmadde elde etmek ve bu boyarmaddelerin yün, pamuk, ipek gibi çeşitli lif ve kumaşları boyamak amacıyla uygulanan çok eski dönemlerden beri bilinen ve halen süregelen bir sanat dalıdır. Uzun yıllar yapılmış olan doğal boyacılığın boyarmadde olarak hammaddesini sayıları sınırlı olan maden ve toprak, birkaç hayvan ve sayıları oldukça fazla olan bitkiler oluşturmaktadır. Geçmişte göçler dolayısıyla boyacılık denemeleri kaybolmuş gibi görünse de Türkler boyacılıkla çok uzun yıllar uğraşmış ve bu sanatı uygulamışlardır. Osmanlılar zamanında Bursa, İstanbul, Edirne, Tokat, Kayseri, Konya gibi dokumacılığın geliştiği yörelerde bitkisel boyacılık çok gelişmiş ve uygulanmıştır. Bu önemli boyacılık merkezlerinden başka yöresel ihtiyaçları karşılamak amacıyla Anadolu nun hemen her tarafında boyacılık yapılmış ve özel olarak boya bitkileri yetiştirilmiştir. Bazı yörelerimizde Cehrilik, Boyalık gibi yer adlarının bulunması da bu görüşü doğrulamaktadır (Arlı 198). Doğal boyalardan hayvansal gruba giren Koşnil (Coccus cacti) ve Kermes (Kermes ilicis) bir tür böcekten, purpur ise Purpur murex brandalis, Murex turunculus, Purpura haemostana gibi yumuşakçalardan elde edilmekteydi (Kayabaşı 199). Purpur ile ilgili olarak ilk Sümerler de II. Sargon döneminde mor purpur ve kırmızı purpurdan bahsedilmektedir. Ayrı ayrı kullanılmış olabileceği gibi, bu ikisi birlikte kullanılmış da olabilir diye söz edilmiştir (Karadağ 006). Doğal boyamacılıkta bitkisel boyarmaddeler, doğal yaşamda çok kolay bulunması, renk seçeneğinin zenginliği ve çeşitliliği yönünden de diğer hayvansal ve madensel boyarmaddelere göre daha çok tercih edilmiştir. 1

11 19. yüzyıl sonu ile 0. yüzyıl başlarında Batı Avrupa ülkelerinde Doğu Halılarına ilişkin bazı yorumlarda, Doğu da çok sayıda boyarmaddelerin kullanıldığı, geleneksel boyamacıların istedikleri tonu verecek boyarmaddeyi tam olarak seçebildikleri ve bu doğal renklerin, halı eskidikçe daha yumuşak tonlara dönüşerek güzelleştiği belirtilmektedir (Kahvecioğlu 00). Bitkisel boyamacılığın, doğuda; eski medeniyetlerin beşiği olan Hindistan, Orta Asya, Çin, Japonya ve Mısır da gelişmiş dokuma sanayisine paralel olarak başladığı ve geliştiği bilinmektedir. M.Ö. 000 tarihine ait bir Çin kaynağında doğal boyalardan söz edilerek, Mısır da Orta Krallık döneminde sadece boyaların elde edilişleri değil, mordan maddelerinin dahi bilindiği belirtilmektedir (Öztürk thsz, Eyüpoğlu vd. 198, Uğur 1988). Avrupa kıtasında ilk boya kullananlar ise büyük bir olasılıkla İ.Ö. 000 lerde Zürih gölü dolaylarında yaşamış olan insanlar olduğu belirtilmektedir (Eyüpoğlu vd. 198). Batik boyacılığı ile tahta kalıplar oyulmak suretiyle yapılan basma boyacılığın ilk defa Hindistan da görüldüğü söylenmiştir (Anonim 1991). Eski Sümerler in en büyük şehirlerinden biri olan Nippur da bulunan kil tabletlerinden eğirme, dokuma ve boyamanın M.Ö. 000 yıllarının sonunda Mezopotamya da gelişmiş olduğu anlaşılmaktadır. Mezopotamya da parlak renkli tekstil ürünlerinde ve Kapadokya tabletlerinde 6 parlak renkli hizmetçi erkek çocuk elbiselerinden bahsedilmektedir. Mısırda bulunan dokumalarda insanların sosyal statülerine ait mavi ve kırmızı şeritler kullanıldığına dair resimler bulunmaktadır. Ayrıca eski Mezopotamya da, küp boyama ve mordanlı boyama yöntemlerinden bahseden tabletler bulunmuştur. Bu tabletlerde; sarı, yeşil, kırmızı-mor ve mavi-mor, kırmızı renklerin boyama yöntemlerinden; beyaz, siyah,gri ve kahverengi için ise naturel renkler kullanılmış olduğundan bahsedilmektedir (Karadağ 006).

12 16. yüzyıla kadar bitkisel boyalar ve boyama sanatı yalnızca doğuda bilinmekte iken, Amerika nın keşfinden sonra özellikle boya bitkisi ve ağaçlarının üretimine başlanılmasıyla birlikte Avrupa ülkelerinde de bitkisel boyamacılık sanatı yaygınlaşmıştır. 17. yüzyılda Fransa da doğal boyarmaddelerin kimyasal yapısının araştırılmasıyla doğal boyamacılıkta önemli gelişmeler yaşanmış, bunu 18. yüzyılda doğal boyarmaddelerle yün, pamuk ve ipek gibi liflerin arasındaki kimyasal ilgi üzerine yapılan çalışmalar izlemiş ve tekstil tarihinde yaşanan büyük buluşların temeli atılmıştır (Kahvecioğlu 00). 19. yüzyılın başlarında kimyasal boyaların bulunması ile endüstrileşmiş ülkelerde doğal boyacılık hızla terkedilmiş; Anadolu da ise doğal boya kullanımı daha yavaş bir süreç içinde, el dokumacılığının gerileyişine paralel olarak azalmıştır (Anonim 1991). Orta çağda çok rağbet gören ve 19. yüzyılda Osmanlı dış ticaretinde tahıl ve ipekten sonra üçüncü gelen Kökboya (Rubia tinctorum L.), Türk kırmızısı, Edirne kırmızısı, Alizari, Lizari adlarıyla anılmaktadır (Öztürk thsz, Eyüboğlu vd. 198). O yıllarda Osmanlı İmparatorluğu nun bu bitkinin dünya ihracatının üçte ikilik kısmının tek başına karşılamakta olduğu tespit edilmiştir. Daha sonra bu bitkinin ana boyar maddelerinden biri olan Alizarinin sentetik olarak elde edilmesiyle bu bitkinin ziraati de hızla terkedilmeğe başlanmıştır (Anonim 1991). Ayrıca aynı şekilde Cehri (Rhamnus tinctoria) de çok tanınmış, tarımı ve ticareti yapılmış bir boya bitkisidir. Boya materyali olarak batmanı bir altın liraya satılan cehrinin, halk arasında altın ağacı adıyla anıldığı ve hemen her yerde yetiştirildiği belirtilmektedir (Kayabaşı 199). Bitki çeşidi bakımından bu kadar zengin olan ülkemizde bitkisel boyalarla yapılan boyama işlemi zor ve zaman alıcıdır. Lifleri boyamak için uzun bir süreye ihtiyaç duyulduğundan boyama esnasında fazla miktarda enerji harcaması olmaktadır. Aktif

13 boyarmadde miktarı bitkide çok az bulunmaktadır. Boyama yapılacak bitkinin en olgun olduğu zaman bitki toplanmaktadır. Geçmişten beri gelenekselleşmiş halı ve kilim ipliklerinin boyanmasında kullanılan ve Anadolu nun her yerinde kendiliğinden yetişen veya yetiştirilen bitkiler, günümüzde yeniden önem kazanmaya başlamıştır. Ayrıca yün ipliklerinin bitkisel boyalarla renklendirilmesiyle oluşturulan, geçmişi yansıtan ve oldukça değerli el dokusu ürünlere, dünya pazarlarında istek giderek artmaktadır. Bu ürünler özel fiyatlarla alıcı bulmakta, dolayısıyla hem üretici hem de ülke ekonomisi önemli bir gelir elde etmektedir. Ülkemiz florasında boyacılıkta kullanılan bitkiler bol ve çeşitlidir. Yerel olarak boyacılıkta kullanılan bu bitkiler arasında; yarpuz, kadın tuzluğu, ceviz, cehri, kökboya, sergil, nar, soğan, sığır kuyruğu, elma, ayva vb. sayılabilir. Köknar bitkisi de bunlardan biridir. Köknar ağacının dişi kozalaklarından boya bitkisi olarak yararlanılmaktadır. Fakat şimdiye kadar bu konuda yapılmış bir çalışmaya rastlanılmamıştır. Dünyada olduğu gibi Türkiye de de büyük bir yayılış gösteren Köknar ağacının kozalakları, başka amaçla kullanılmayıp dalından dökülmektedir. Bu nedenle köknar kozalaklarının halı ve kilimde atkı, çözgü ve ilmelik ipliklerinin boyanmasında kullanım imkanlarının araştırılması önemli görülmektedir. Bu araştırmada köknar (Abies) kozalaklarından elde edilecek renklerin subjektif olarak adlandırılması ve colorimeter cihazı ile objektif olarak belirlenmesi, ayrıca elde edilecek renklerin yün ilmelik halı iplikleri üzerindeki ışık, sürtünme ve su damlası haslıklarının standartlara göre saptanması amaçlanmıştır. Ayrıca değişik boyama yöntemleri ve farklı mordanlar kullanılarak ideal mordan cinsi ve ideal mordanlama yönteminin belirlenmeye çalışılması ve haslık değerlerini gösteren katalogların hazırlanarak ve bu konuda araştırma yapacak kurum, kuruluş ve kişilerin kullanımına sunulması ve çalışmalarına ışık tutması araştırmanın amaçları arasında yer almaktadır.

14 . KURAMSAL TEMELLER Geçmişten günümüze kadar doğal boyamacılık, bir ata zanaatı olarak süre gelmiş, çevrede bulunan hammaddeleri değerlendirmede önemli rol oynamıştır. Ülkemiz florasında da zengin bitki çeşitliliğinin olması doğal boyamacılığı kolaylaştırmıştır. Bu çeşitlilik içerisinde önemli yere sahip olan köknar ağacını da sayabiliriz. Araştırmada materyal olarak kullanılan köknar (Abies), Pinales takımının, Pinaceae (çamgiller) familyasının, Abies cinsini oluşturan ve yapraklarını dökmeyen 0 kadar ağaç türünün ortak adıdır (Anonim 1988). Şekil.1 Köknar ağacının genel görünümü

15 Kuzey yarımkürenin ılıman bölgelerinde yetişen, düzgün gövdeli dalları vertisillat, piramit görünümünde, yaz-kış yeşil, 0-0 metre kadar boylanabilen büyük ağaçlardır (Şekil.1) (Tanker vd. 1998). Köknar yurdumuzda Karadeniz, Marmara ve Toroslarda ormanlar halinde yetişir. Türkiye de ki türleri Toros, Doğu Karadeniz, Kafkasya, Uludağ ve Kazdağı Köknarıdır. Diğer türleri ise Avrupa, Kaliforniya, Yunanistan, İspanya nın güney batısında yetişir (Oksal 19). Gölge yapan ve gölgeye çok dayanıklı olan ağaçlardan olan köknarlar derin, serin ve zengin topraklardan hoşlanırlar. Kökleri uzundur ve çok derine gider (Oksal 19). Olgun odunlu bir ağaç olan köknarın dışodunu sarımsı beyaz, içodunu sarımsı açık kahverengidir (Şekil.) (Şanıvar vd. 1980). Köknarların tohumu bütün Pinaceae lerde olduğu gibi iki kanatlı, sivri uçlu ve üç köşelidir. Kanatların kaidesi, tohumu her taraftan kapladığı için tohumu dövmeden kanadından sıyırmak güçtür. Köknar kerestesi yumuşak beyaz ve hafiftir. Reçine kanalları yoktur ve bu yüzden reçinece fakirdir. Keresteleri göbeksiz olduğu için az dayanır (Oksal 19, Tanker vd. 1998). Şekil. Köknar ağacının gövde kabuğu 6

16 Şekil. Köknar ağacının yaprak görünümü Köknarların koparılan veya kuruyup düşen ibreleri, sürgün üzerinde beyaz noktalar bırakır. Bütün köknarlarda ibreler yassıdır ve alt yüzlerinde normal olarak daima iki beyaz çizgi vardır (Şekil.). Ağaçların tepesinde teşekkül eden dişi köknar kozalakları daima dik durur (Şekil.). Olgunlaşan kozalakların tohumlar harşeflerle beraber dağıldığı için ağaçta yalnız kozalakların mihveri kalır (Şekil., Şekil.6) (Oksal 19). Erkek kozalaklar küçük, yumurta şeklinde ve sarkık; dişi çiçekler 10-0 cm, boyunda silindirik ve dik kozalaklar durumundadır (Tanker vd. 1998). Yurdumuz park ve bahçelerinde süs amacıyla yetiştirilen başka Abies türleri de vardır; örneğin A.pinsapo (parmak çamı, İspanya göknarı), yaprakları sert ve kısa (1-1. cm) olup dalın her tarafından çıkan bir türdür; A.concolor, kokulu göknar veya Kaliforniya göknarı ismiyle anılan bir türdür. Anadolu dışında yetişen Abies türlerinden uçucu yağ ve balsam elde etmede yararlanılmaktadır (Tanker vd. 1998). 7

17 Şekil. Köknar kozalağının mihverden ayrılmış hali 8

18 Şekil. Köknar kozalağının ağaç üzerindeki görünümü Köknarlar mobilyaların iç taraflarında, çekmece yanlarında, çerçeve konstrüksiyonlu işlerin içlerinde olumlu sonuç verir. Yapıların kuru olan iç bölümlerinde, örneğin yağlıboyalı iç kapılarda, gömme dolaplarda kullanılır. Nemli bölümlerde ve yapıların dışında kullanılması sakıncalıdır. Pencere ve dış kapılarda kullanılırsa kısa sürede çürür. Değişen hava koşullarına dayanıklı değildir. Piyasada tomruk ve standart ölçülerde biçilmiş olarak satılır (Şanıvar vd. 1980). Eczacılık alanında önemli bir yere sahip olan anayurdu Avrupa ve Asya olan Ak göknarın ya da Orta Avrupa göknarının kabuklarından (Fransa da) yüksek kaliteli bir terebentin (%10-0 uçucu yağ ve %70-90 reçineden oluşan oluşan bir drog), yapraklarından ise ilaç ve parfüm (Oleum Abietis; göknar esansı) yapımında kullanılan hoş kokulu bir esas maddedir (Şekil.) (Tanker vd. 1998). Dünyada olduğu gibi Türkiyede de büyük bir yayılış gösteren Köknar ağacının kozalakları, başka amaçla kullanılmayıp dişi kozalaklarından boya bitkisi olarak yararlanılmaktadır. 9

19 Şekil.6 Köknar kozalaklarının tohumlarıyla beraber harşeflerle ayrılmış görünümü 10

20 . KAYNAK ÖZETLERİ Canatar (Thsz), bitkisel boyalar ve boyacılık hakkında tarihsel bilgi vermiştir. Bitkisel boyaların en önemlilerinden ve ekonomik açıdan da değeri olan kökboya ve cehri bitkilerinden bahsetmiştir. Milattan 00 sene evvelinden beri kullanılan çok önemli bitkisel kumaş boyası olan mavirengi veren Çivitten de bahsetmiştir. Bitkisel boyaları ve boyacılığın Osmanlı ekonomisindeki yerini açıklamıştır. Öztürk (Thsz), boya ve boyarmaddenin tanımı ve tarihçesi, boyama işlemleri, Dünya daki ve Türkiye deki boyarmaddelerin tarihçesi ve kullanım alanlarından söz ederken, liflerin doğal ve yapay olarak sınıflandırmasını yapmıştır. Ayrıca doğal boyarmaddelerin yapay boyarmaddelere geçiş sürecinden de bahsetmiştir. Yazar, bitkisel boyacılıkta materyal olarak kullanılan yün ve ipeğin fiziksel ve kimyasal yapılarını açıklayarak bitkisel boyacılıkta kullanılan bitkileri, mordanları, boyama işlemlerini ve haslık kavramını açıklamıştır. Örnek bir çalışma olan DOBAG projesinden ve uygulanan reçetelerden örnekler vermiştir. Araştırmasında yazar bitkisel boyarmaddeleri ele alırken, daha çok geleneksel anlamda Türkiye genelinde kullanımı yaygın olan bitkileri seçmiştir. Doğal boyamacılığın yapılış biçimiyle ilgili bir çok yayının ise, sıradan ve konuyla, kültürel ve ticari boyutuyla ilgilenen yayınların oluşturduğuna dikkat çekmiştir. İnsan sağlığına ve çevre kirliliğine verilen önem, boyama sisteminin seçiminden geçtiğini ifade etmiştir. Eyüboğlu vd. (198), doğal boyacılığın başlangıcı ve tarihçesinden, doğal boyarmadde içeren bitkilerden ve bunların başlıcalarını sağladıkları renklere göre incelemişlerdir. Bunları morlar, eflatunlar, kırmızılar, maviler, lacivertler olarak gruplandırarak tarihsel süreçlerini ve bu renkleri elde ettikleri bitkilerden söz etmişlerdir. Bu araştırmada ayrıca lif boyama yöntemlerinin olabildiğince büyük bir kısmını saptamak, öte yandan doğal boya kullanmak isteyen herkese bunun kolaylıklarını göstermek amaçlanmıştır. Uğur (1988), Eskiden kullanılan doğal bitkileri tekrar kullanarak yeni yöntemlerle beraber günümüze kaynak oluşturmuştur. Yabancı literatürde adı geçen birkaç bitkiyi de Latince isimleriyle tanıtmıştır. Mordanlama ve boyama, renklerin elde edilişi hakkında 11

21 bilgi vermiştir. Boya veren bitkilerin ilkbahar ve yaz aylarında yaş iken toplamanın, yararlanmak açısından en uygun yöntem olduğunu ve bunların kurutularak saklanması gerektiğini vurgulamıştır. Mordanı açıklayarak doğal ve kimyasal olarak iki grupta incelemiş ve bunları örneklerle açıklamıştır. En uygun mordanlama işlemini, mordan miktarını, boyamada kullanılan malzemeleri ve boyamada öncelik tanınan işlemleri açıklamıştır. Ayrıca boyalarda solma olgusu yani ışık haslığından bahsederek ışık haslığının nasıl yapılacağını da anlatmıştır. Renkleri sarılar, kırmızılar, maviler, morlar, kahverengiler, yeşiller, bejler, toprak renkleri, siyahlar ve griler olarak gruplandırmış ve bunları elde ederken en uygun bitkiyle hangi oranda ve hangi mordanla kullanılacağına ilişkin bilgiler vermiştir. Canikli (1989), boyacılık tarihi açısından büyük önemi olan Kökboya bitkisini kullanarak çeşitli mordan ve boyama yöntemleriyle boyama yapmıştır. Kiremit, sumak, tarçın, taba, vişne çürüğü, şarap, bordo, acıkırmızı biber, kuşburnu, ağaç kökü, olgun şeftali, pişmiş ayva, kızıl kahve, gül kurusu, kızıl kahve, üzüm pestili gibi Türk el halılarının dokunmasında kullanılan renkler elde edilmiştir. Bu renkler üzerinde ışık ve sürtünme haslıkları değerlendirilmiştir. Işık haslığı ile 8, sürtünme haslıkları ile arasında değişen sonuçlar elde etmiştir. Soysaldı (1990), yaptığı araştırmada Anadolu da yetişen ve boyacılıkta da kullanılan Kurtbağrı bitkisini kullanmıştır. Bitki yapraklarını boyarmadde haline getirmek için sıcak su, soğuk su ve alkol ile işleme tabii tutmuştur. Her üç boyarmadde ile %1, %, %, % oranında mordan kullanılarak ve mordansız olmak üzere 6 boyama yapılmıştır. Kurtbağrı bitkisinden sıcak su ile; hardal beji, fıstık yeşili, kum yeşili v.b., soğuk su ile elde edilen renkler ise sarı, bej, koyu kum yeşili, koyu saman sarısı, kurumuş tütün yeşili v.b., alkol ekstraksiyonu ile ise, filizi yeşil, yaprak yeşili, ceviz yeşili, çimen yeşili gibi renkler elde edilmiştir. Elde edilen renkler sonucundaki haslılar üç değişik boyarmaddeye göre farklılık göstermiştir. Anonim (1991), bitkisel boyacılığın tarihçesi, boya bitkileri, bitkilerin toplanması, kurutulması, kullanılması, tanınması ve öneminden bahsetmiştir. Yün ipliklerinin boyanmasında kullanılan bazı bitkilerin botanik özellikleri ve bu bitkilerden elde edilen 1

22 renkler, yünün yapısı, boyamaya hazır hale getirilmesi, mordan ve mordanlama yöntemleri açıklanmıştır. Boyarmadde tanımı ve özellikleri, gruplandırılması, boyama teorileri ve genel boyama metodu, haslık deneyleri incelenmiştir. Kılıç (199), araştırmasında meyve olarak yararlanılan, fakat boyamacılıkta da önemli yere sahip olan nar bitkisini kullanmıştır. Nar bitkisinin meyve kabuğunu %0, %100 ve %10 oranlarında kullanarak %1, % ve % oranlarında 10 adet mordanla ve mordansız da olmak üzere 9 adet boyama yapmıştır. Yapılan çalışma sonucunda elde edilen renkler; hardal, açık sarı, açık sızma zeytinyağı, toprak rengi, yeşil kahve gibi renkler elde edilmiştir. Işık haslıkları 1 ile 8, sürtünme haslıkları ise 1- ile - arasında değişmiştir. Aydın (199), soğan kabuğunu kullanarak farklı mordanlar ve boyama teknikleriyle açık kiremit, tarçın tütün rengi, kiremit, açık tarçın, turuncu, yeşil kahve, kuru meşe yaprağı, koyu kahve, koyu kına, açık turuncu, meşe palamudu gibi çok çeşitli renkler elde etmiştir. Yapılan araştırmada ışık ve sürtünme haslıkları incelenmiştir. Işık haslığı 1 ile 6, sürtünme haslıkları ise 1 ile arasında değişen değerler olarak tespit edilmiştir. Kayabaşı (199), araştırmasında uzun yıllardan beri boyamacılıkta boya bitkisi olarak kullanılan Cehri bitkisini kullanmıştır. Cehriyi, yüne göre %, %0 ve %100 oranlarında ½ ve 1 saat kaynatarak sıcak ekstrat elde etmiştir. Yüne göre %1, %, % oranlarında alınan 1 adet mordan kullanarak 78 adet mordanlı 9 adet mordansız boyama yapmıştır. Yapılan çalışma sonucunda elde edilen renkler açık saman sarısı, kehribar, zerdeçal, pişmiş elma gibi renklerden salamura yaprağına kadar farklı renkler elde edilmiştir. Bu renkler üzerinde ışık, sürtünme, yıkama, su damlası gibi haslıkları tespit edilmiştir. Işık haslığı 1-8, sürtünme haslığı -, yıkama haslığı akma (pamuklu ve yünlü beze) ve solma -, su damlası haslığında - arasında değişen değerler bulunmuştur. Etikan (1996), yaptığı araştırmasında doğal boyalar içerisinde, boya bitkisi olarak önemli yere sahip olan Sergil bitkisini kullanarak yün halı iplikleriyle boyama yapmıştır. Yüne göre %100 oranında Sergil bitkisi ve % oranında asit kullanılarak 1

23 farklı boyama yöntemiyle %, %, % oranlarında 10 farklı mordanla toplam 90 boyama yapmıştır. Kuru kayısı, yeşil kahve, sütlü kahve, deve tüyü, kızıl kahveye kadar geniş renk yelpazesi elde edilmiştir. Bu renklerin ışık haslıkları 1 ile 6, sürtünme haslıkları 1 ile - arasında değişmektedir. Basat (1997), yaptığı araştırmasında Türkiye de hemen hemen her bölgede yetişen 00 kadar türü olan sığırkuyruğu bitkisinin yaprak ve çiçeklerini kullanmıştır. Sığırkuyruğunu, yüne göre %100 - %00 oranlarında % - % oranlarında ise mordan kullanılmıştır. Buna göre yün halı iplikleri önce mordanlanmış sonra boyama işlemi 1- saat süre ile uygulanmıştır. Bu araştırmada 80 adet boyama yapılmış, elde edilen renkler kirli sarıdan hardal rengine kadar değişiklik göstermiştir. Bu renklere göre de ışık haslıkları ile 8, sürtünme haslıkları 1 ile - arasında değişmiştir. Kayabaşı vd. (1999), araştırmada yün halı ipliklerinin mordan ile işlem görme şeklinin ön ve son mordanlama yöntemlerinin Mürver (Sambucus nigra L.) bitkisinin meyveleri, kökboya bitkisinin toprak altı sürgünleri ve sığırkuyruğu bitkisinin tamamı kullanılarak elde edilen renklere ve bu renklerin ışık ve sürtünme haslıkları üzerine etkileri belirlenmiştir. Yün halı ipliğine göre %100 oranında alınan bitkiler % oranında farklı mordanla ön ve son mordanlama yöntemlerinin 0 dak., 0 dak., 60 dak. süreler ile uygulanması sonucunda nefti yeşil, limon küfü, toprak rengi, koyu gül kurusu, tarçın, sarı gibi farklı renkler elde edilmiştir. Yapılan araştırma sonucunda elde edilen renklerin ışık haslıklarının düşük, sürtünme haslıklarının orta değerde olduğu saptanmıştır. Mordanlama sürelerinin 0 dak., 0 dak., 60 dak. olarak uygulanmasının fazla etkili olmadığı saptanmıştır. Ve mordanlama yönteminin de ön mordanlama yöntemi ile yapılması önerilmiştir. Aydın (001), araştırmasında belirlenen 10 bitkiyi, ilmelik ipek halı iplikleri ve saf ipek beyaz gömleklik kumaşlara göre %100 oranında alarak farklı mordan ile 0 dak. ve 60 dak. işlem görmelerini sağlamıştır. Ayrıca mordansız boyama da yaparak 0 boyama elde etmiştir. Boyama sonucunda elde edilen renkler; ipliklerde, sarı, koyu sarı, krem, hardal, haki, kızıl kahve gibi renkler elde edilirken, kumaşlarda ise; sarı ve tonları, krem, çağla yeşili, gül kurusu, toprak rengi gibi renkler elde edilmiştir. Bu renklerin 1

24 ışık, sürtünme, su damlası, yıkama ve ter haslıkları incelenmiş ve haslık değerleri bitki çeşitliliği, mordan ve mordan oranı, mordanlama süresinin etkili olduğunu belirlenmiştir. Kahvecioğlu (00), yurdumuzun hemen hemen her yöresinde yetişen ve içerisinde boyarmadde bulunan at kestanesi bitkisini araştırmasında kullanmıştır. Yün iplik ağırlığına göre % 100 oranında alınan at kestanesinin yaprak, meyve iç ve meyve dış kabuklarıyla mordansız ve % oranında 10 adet mordan ile sıcak ve soğuk ekstraktlarla 10 boyama yapmıştır. Yapraktan kimyon ve hardal ağırlıklı olmak üzere 1, meyve iç kabuğundan kahverengi ve tonları olmak üzere 1, meyve dış kabuğundan ise sarı ve tonları olmak üzere 16 farklı renk ve tonlarını elde etmiştir. Elde edilen renklerin ışık haslığı 1 ile 8, sürtünme haslığında 1 ile, su damlası haslığında ise ile arasında değişen değerler olarak tespit edilmiştir. Bu değerlerde bitki bölümleri, boyama yöntemleri, mordan çeşidi ve mordan oranları etkili olmuştur. 1

25 . MATERYAL VE YÖNTEM.1 Materyal Araştırmanın materyalini; Köknar ağacının (Abies) dişi kozalakları, yün halı ilmelik iplikleri, mordanlar ve köknar hakkında daha önceden yayımlanmış yazılı kaynaklar oluşturmaktadır. Araştırmada kullanılan köknar kozalakları, Şubat ve Mart ayları arasında Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi kampüs alanından toplanmıştır. Toplanan köknar kozalakları, fazla ışık olmayan bir ortamda kurutularak, bez torbalarda korunmuştur. Kurutulan köknar kozalakları parçalanarak (havanda dövülerek), sadece havanda ufalanmış kısımları alınmış ve boyaya hazır hale getirilmiştir (Şekil.1). Şekil.1 Köknar kozalağının havanda dövülmüş hali 16

26 Boyanacak materyal olarak bitkisel boyarmaddeleri bünyesine daha çabuk kabul eden yün lifi materyal olarak seçilmiştir. Boyamada,. Nm boyasız (beyaz) ilmelik yün halı ipliği, Sümerhalı, Sümer Halıcılık ve El Sanatları Tic. A.Ş. den sağlanmıştır. Araştırmada kullanılan mordanlar ise; Ankara Üniversitesi Ev Ekonomisi Yüksekokulu El Sanatları Bölümü Laboratuvarı ndan temin edilmiştir. Bu mordanlar; 1. Alüminyum potasyum sülfat Al K(SO ).1H O. K Cr O 7. Demir sülfat (karaboya) FeSO 7H O. Bakır sülfat (göztaşı) CuSO.H O. Sodyum klorür (yemek tuzu) Na Cl 6. Çinko klorür (tuz ruhu) ZnCl 7. Kalay klorür Sn Cl 8. Sodyum sülfat Na SO 9. Tannik asit C 76 H O Tartarik asit C H 6 O 6 dir.. Yöntem Bu bölümde, araştırma esnasında ilmelik yün halı ipliklerinin mordanla işlem görmesi, sıcak ekstraktın hazırlanması, mordanlı veya mordansız yün halı ipliklerinin boyanması, elde edilen renklerin subjektif ve objektif olarak belirlenmesi, ışık, sürtünme, yaş ve kuru su damlası haslıklarının belirlenmesi yöntemleri açıklanmıştır...1 Yün ipliklerinin mordanlanması İlmelik yün halı ipliklerinin mordanlanmasında; ön mordanlama, çift mordanlama ve son mordanlama olmak üzere üç ayrı mordanlama yöntemleri kullanılmıştır. 17

27 ..1.1 İlmelik yün halı ipliklerinin ön mordanlama yöntemiyle mordanlanması İlmelik yün halı iplikleri materyal bölümünde belirtilen mordanların her biriyle ayrı ayrı mordanlanmıştır. Boyanacak ilmelik yün halı ipliğinin ağırlığına göre % oranında mordanla 1 e 0 oranında su içerisinde eritilmiştir. Daha önceden çile haline getirilmiş ve nemlendirilmiş ilmelik yün halı iplikleri, hazırlanan mordanlı çözelti içerisinde 1 saat kaynatılarak mordanlanmıştır. Mordanlanan çileler mordanlı su içerisinden alınarak durulamadan sıkılarak boyamaya hazır hale getirilmiştir...1. İlmelik yün halı ipliklerinin çift mordanlama yöntemiyle mordanlanması Çift mordanlama yönteminde, potasyum bikromat; güzel renk vermesi, lifin boya alımını kolaylaştırılması ve ışık haslık değerinin yüksek çıkması nedeniyle sabit tutulmuştur (Kayabaşı ve Ölmez 000). mordanı ile materyal bölümünde belirtilen diğer mordanlardan her biri %1. oranlarında eşit miktarda alınarak toplam mordan oranı % olacak şekilde mordan kullanılmıştır. Bunun için önceden nemlendirilmiş yün halı ipliği, yün ağırlığına göre % oranında çift mordanla 1 e 0 oranında su içerisinde çözelti haline getirilerek 1 saat kaynatılmıştır. Mordanlanan yün iplik çileleri, mordanlı su içerisinden çıkartılarak durulanmadan sıkılmış ve boyamaya hazır hale getirilmiştir...1. İlmelik yün halı ipliklerinin son mordanlama yöntemiyle mordanlanması Mordanlamanın üçüncü yönteminde, daha önceden mordansız olarak boyanan yün çileleri materyal bölümünde belirtilen mordanların her biriyle tek tek mordanlanmıştır. Bunun için önceden sıcak ekstratla boyanmış yün çileleri, yün ağırlığına göre % oranında mordanla her biri 1 e 0 oranında su içerisinde 1 saat kaynatılarak mordanlanmıştır. Mordanlanan yün iplik çilelerini durulamadan sıkılarak kurutulmuştur. 18

28 .. Sıcak ekstraktın hazırlanması Köknar (Abies) kozalakları toplandıktan sonra, örtü pulları eksenden ayrılmış, kurutulmuş ve içerdikleri boyarmaddelerin suya daha çabuk geçmesini sağlamak amacıyla parçalanarak (havanda dövülerek) boyamada kullanıma hazır hale getirilmiştir. Daha sonra boyanacak ilmelik yün halı ipliğinin ağırlığına göre %100, 10, 00 oranlarında alınan köknar kozalakları yine yün halı ipliğine göre 1 e 0 oranında su içerisinde bir saat süre ile kaynatılmıştır. Bu sürenin sonunda bitki artıkları süzülerek ayrılmış ve sıcak ekstrakt elde edilmiştir. Kaynama sırasında kaybolan su miktarı ilave edilmiştir... Mordanla işlem görmüş yünlerin boyanması Daha önceden belirtilen mordanlama yöntemleriyle mordanlanmış yün iplikleri; sıcak ekstrakt içerisinde bir saat süreyle kaynatılarak boyanmıştır. Boyanan yün iplik çileleri kendi halinde soğumaya bırakılmış ve daha sonra durulanarak az ışıklı ve havadar bir yerde kurutulmuştur... Mordansız boyama Daha önceden çile haline getirilmiş ve nemlendirilmiş yün halı iplikleri, sıcak ekstraktın içerisine konularak 1 saat süreyle kaynatılmıştır. Kaynama sırasında eksilen su ilave edilmiştir. Bir saat sonunda çileler ekstraktın içinden alınarak kendi halinde soğumaya bırakılmıştır. Soğumuş olan yün iplik çileleri bol soğuk su ile durulanarak, gölge ve havadar bir yerde kurutulmuştur... Elde edilen renklerin belirlenmesi ve adlandırılması...1 Elde edilen renklerin subjektif olarak adlandırılması Araştırmada ilmelik yün halı ipliklerinin; mordansız ve mordanlı olarak köknar kozalaklarıyla sıcak ekstraktla boyanmasıyla toplam 90 adet boyama yapılmıştır. 19

29 Boyamalar sonucu elde edilen renkler, Ankara Üniversitesi Ev Ekonomisi Yüksekokulu El Sanatları Bölümü öğretim elemanlarından oluşan bir komisyon tarafından subjektif olarak adlandırılmıştır. Subjektif olarak adlandırılan boyanmış yün halı iplikleri, beyaz zemin üzerine yanlardan doğal ışık gelecek şekilde yayılmıştır. Renk farklılıklarına göre gruplandırılarak ayrı ayrı olarak renk adları verilmiştir. Bu gruplarda kendi aralarında 1,, olarak numaralandırılmıştır. Aynı gruptaki en açık renge 1, en koyu renge de numara verilmiştir.... Elde edilen renklerin colorimeter ile değerlendirilmesi İlmelik yün halı ipliklerinin köknar kozalaklarıyla boyanması sonucunda elde edilen renkler, renk ölçüm cihazı (Tristimulus Colorimeter Sodexim 1866) kullanılarak objektif olarak değerlendirilmiştir. Boyanmış ilmelik yün halı iplikleri düzgün ve paralel hale getirilerek beyaz bir zemin üzerine konulmuş ve her birinin üç farklı bölgesinden L (parlaklık koordinatı), a (kırmızı-yeşil koordinatı) ve b (mavi-sarı koordinatı) değerleri ölçülmüştür. Elde edilen üç değerin ortalamaları alınmış ve daha sonra de (renk farklılığı) değeri hesaplanmıştır. Aynı işlem boyasız ilmelik yün halı ipliği için de yapılmış ve elde edilen değerler referans değeri olarak kabul edilmiştir. Mordansız ve mordan kullanılarak yapılan tüm boyamalarda elde edilen renkler referans değere göre hesaplanmıştır. Ölçülen L, a ve b değerleri, L-Lx, a-ax ve b-bx şeklinde hesaplanılarak karelerinin toplamının karekökü de değeri olarak belirlenmiştir. Hesaplanan de değerinin düşüklüğü referans değere göre renk farklılığının az olduğunu, yüksekliği ise renk farklılığın çok olduğunu göstermektedir (Anonim Thsz). 0

30 L : Boyasız ilmelik yün halı ipliğinin parlaklık koordinatı Lx : Boyalı her ipliğin parlaklık koordinatı L max : 100 beyaz L min : 10 siyah a : Boyasız ilmelik yün halı ipliğinin kırmızı-yeşil koordinatı ax : Boyalı her ipliğin kırmızı-yeşil koordinatı +9 : Koyu kırmızı -9 : Koyu yeşil b : Boyasız ilmelik yün halı ipliğinin mavi-sarı koordinatı bx : Boyalı her ilmelik ipliğin mavi-sarı koordinatı +17 : Koyu sarı -17 : Koyu mavi de : (L-Lx) +(a-ax) +(b-bx)..6 Haslıkların tayini..6.1 Işık haslığı tayini Boyalı ilmelik yün halı ipliğinin ışık haslığı tayini; Türk Standartları Enstitüsü tarafından hazırlanan TS 867 Işığa Karşı Renk Haslığı - Gün Işığı (Anonim 00) ve DIN 0 Farbmessung Begriffe der Farbmetrik (Anonim 1970) standartları esas alınarak yapılmıştır. Işık haslığı tayini için mavi skala ile boyanmış ilmelik yün halı iplik örnekleri kullanılmıştır. Mavi yün skala; 1 den 8 e kadar derecelendirilmiş 1 en açık mavi rengi, 8 ise en koyu mavi rengi gösteren yün kumaş şeritlerdir. Bu şeritler; bir karton üzerine mavi yün skalayı 1 den 8 e kadar sıra ile 1 cm. boyunda 6 cm. eninde olacak şekilde kesilerek yapıştırılmıştır. Boyanmış ilmelik yün halı iplik örnekleri de 1 cm. boyunda, 6cm. eninde birbirine paralel olacak şekilde bir karton üzerine sarılmıştır. Işık haslık tayini, paralel çalışılacağı için ilmelik yün halı ipliklerinden ikişer örnek sarılmıştır. Mukavvadan 7 cm. ve cm. eninde şeritler kesilmiştir. cm. eninde olan parça 7 cm. eninde olan parçanın üzerine konularak cilt yapılmıştır. Paralelli olarak hazırlanmış 1

31 ilmelik yün halı iplik örnekleri mavi skala ile birlikte, hazırlanan bu cilt içerisine yerleştirilmiştir. Hazırlanan örnekler ile mavi skalanın yarısı cm. eninde olan parçanın altında kalacak şekilde gün ışığının etkisinden korunmasını sağlarken, diğer yarısını da o lik açı oluşturulacak şekilde gün ışığına maruz bırakılmıştır. Boyalı yün örnekleri günün belli saatlerinde kontrol edilerek, mavi yün skaladaki solmaya göre değerlendirilmiştir. Oluşan değerler 8 e yaklaştıkça boyanmış yün halı iplik örneklerinin ışığa karşı dayanıklı olduğu görülmektedir...6. Sürtünme haslığı tayini Boyalı ilmelik yün halı ipliklerin sürtünme haslığı tayini; Türk Standartları Enstitüsü tarafından hazırlanan TS 717 Sürtünmeye Karşı Renk Haslığı Tayini (Anonim 000) ve TS - Tekstil-Renk Haslığı Tayin Metodları Solmanın Değerlendirilmesinde Gri Skalanın Kullanılması (Anonim 1996) standartlarına göre yapılmıştır. Boyalı ilmelik yün halı iplikleri, 1x cm. boyutlarında hazırlanmış kartonların üzerine birbirine paralel olacak şekilde sarılmıştır. Her bir boyalı ilmelik yün halı iplik örneklerinden ikişer örnek hazırlayarak paralelli çalışılmıştır. Deney cihazında 900 gr lık yük altında sürtünmeyi oluşturacak şekilde parmağın ucuna x cm. boyutlarında kesilmiş bezayağı dokulu, beyaz pamuklu bir bez yerleştirilmiştir. Daha sonra ağırlığın yün iplik örneklerine 10 cm lik kısmı üzerinde, 10 saniyede 10 defa ileri geri hareketle sürtünmesi sağlanmıştır. Bu işlem her bir örneğe paralel olacak şekilde uygulanmıştır. Sürtünme haslık değerleri, boyasız pamuklu beze renk akması gri skala ile TS - ye göre tespit edilmiştir (Anonim 1996)...6. Su damlası haslığı tayini Boyalı ilmelik yün halı ipliklerinin su damlası haslığı tayini; Türk Standartları Enstitüsü tarafından hazırlanan TS 99 Lekelenmeye Karşı Renk Haslığı - Su (Anonim 001) ve TS - Tekstil-Renk Haslığı Tayin Metodları Solmanın Değerlendirilmesinde Gri Skalanın Kullanılması (Anonim 1996) standartlarına uygun olarak yapılmıştır.

32 Su damlası haslığı tayininde, daha önceden hazırlanan sürtünme haslığı tayini için kartonlara sarılmış olan yün iplik örneklerinin her iki kenarda kalan cm lik kısımları kullanılmıştır. İki paralelli olarak hazırlanmış örneklerin üzerine oda sıcaklığında 0,1 ml lik saf su damlatılmış ve cam bir çubuk yardımıyla örneğin suyu emmesi sağlanmıştır. İki dakika bekledikten sonra damlatılan yerle dış kenarlarındaki renk değişmesi gri skala ile TS - ye göre değerlendirilmiştir. Bu şekilde ipliklerin yaş su damlası haslığı değerlendirilmiş olurken kuru su damlası haslığı ise; örneklerin oda sıcaklığında kurutulduktan sonra damlatılan yerle dış kenarlarındaki renk değişiminin TS - ye göre gri skala ile değerlendirilmesi yapılmıştır.

33 . ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA.1 Köknar Kozalaklarından Elde Edilen Renkler Köknar kozalakları, ilmelik yün halı ipliğinin ağırlığına göre %100, %10, %00 oranlarında alınarak sıcak ekstraktlar hazırlanmış, ilmelik yün halı iplikleri öncelikle mordansız ve materyal bölümünde belirtilen mordanların her biriyle % oranında alınarak ön, çift ve son mordanlama yöntemleriyle mordanlanmış, daha sonra da mordanlama yöntemlerine göre ekstraktla bir saat kaynatılarak boyanmış ve çok farklı renk ve renk tonları elde edilmiştir. Farklı alınan kozalak miktarı, değişik mordanlar ve üç farklı boyama yöntemi ile elde edilen renk ve renk tonlarının frekans dağılımları Çizelge.1 de verilmiştir. Ayrıca farklı oranlarda alınan kozalaklardan elde edilmiş sıcak ekstraktla mordansız ve mordanlı boyama yapılarak elde edilen renklerin adları ve boyanmış ilmelik yün halı ipliği örnekleri araştırmanın sonunda ekler bölümünde verilmiştir. Köknar kozalaklarının bitkisel boyacılıkta kullanımına dair yapılan literatür taramasında daha önceden yapılmış bir araştırmaya rastlanılmamıştır. Fakat yapılan literatür taramasında ilmelik yün halı ipliklerinin, bitkisel boyalarla boyanması konusunda çok sayıda kaynağa ulaşılmıştır. Yalnız materyallerin farklı olmasından dolayı farklı renk ve renk tonları elde edildiğinden, yapılan araştırma sonucunda ortaya çıkan renklerle benzerlik göstermektedir. İlmelik yün halı ipliklerinin köknar kozalağı ile boyanması sonucunda elde edilen renklerin frekans dağılımları Çizelge.1 de verilmiştir. Çizelge.1 incelendiğinde, ilmelik yün halı ipliklerinin köknar kozalağı ile boyanması sonucu farklı renk ve tonları elde edilmiştir. Çizelge.1 e göre, %8.89 açık somon, %0 açık sütlü kahve, %7.78 koyu somon, %6.67 koyu kemik, %.6 kemik ve bej, %. somon, %. koyu nefti, yeşil kahve, nefti ve kirli kahve, %. açık nefti, sütlü kahve ve yeşil bej, %1.11 oranında ise açık yeşil kahve rengi elde edilmiştir.

34 Çizelge.1 Köknar kozalağından elde edilen renklerin frekans dağılımı Renkler Renk No Sayı % Toplam % Açık Somon 1 T Açık Sütlü Kahve 1 T Koyu Kemik 1 T Kemik 1 T Koyu Somon 1 T Bej 1 T Somon 1 T Yeşil Kahve 1 T Koyu Nefti 1 T

35 Çizelge.1 (Devamı) Köknar kozalağından elde edilen renklerin frekans dağılımı Renkler Renk No Sayı % Toplam % Sütlü Kahve 1 T Açık Nefti 1 T Nefti.. Kirli Kahve.. Yeşil Bej.. Açık Yeşil Kahve Köknar kozalağı ile yapılan 90 boyamadan %8.89 oranında en çok açık somon rengi elde edildiği görülmektedir. Yapılan boyamadan sonra elde edilen renk ve tonlarının çok yakın renkler olduğu da anlaşılmaktadır.. Elde Edilen Renklerin Colorimeter ile Değerlendirilmesi Köknar kozalaklarından elde edilen renk ve renk tonlarının subjektif değerlendirilmesi mordanlama, ısı, ışık, su ve kişisel faktörler gibi nedenlere bağlı olarak kişiden kişiye değişmektedir. Bu sebeple araştırmada elde edilen renklerin objektif değerlendirilebilmesi için renk ölçüm cihazı colorimeter kullanılmıştır. 6

36 ..1 Ön mordanlama ile boyanmış yün halı ipliklerinin de değerleri Köknar kozalaklarının %100 oranında alınarak, ilmelik yün halı ipliklerinin mordansız ve ön mordanlama sıcak ekstrakt yöntemiyle bir saat kaynatılarak boyanması sonucu elde edilen renklerin de (beyaz ilmelik yün halı ipliğine göre renk farklılığı) değerleri çizelge. de verilmiştir. Çizelge. Ön mordanlama ile boyanmış yün halı ipliklerinin de değerleri (bitki oranı %100) Mordan Adı L a b L-Lx a-ax b-bx (L-Lx)² (a-ax)² (b-bx)² de Boyasız İplik (referans eğerleri) Alüminyum potasyum sülfat Bakır sülfat Çinko klorür Demir sülfat Kalay klorür Sodyum klorür Sodyum sülfat Tannik asit Tartarik asit Mordansız Çizelge. incelendiğinde, en yüksek de değerini 0.9 ile demir sülfat, en düşük de değerini ise.68 ile sodyum klorür ile mordanlanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin verdiği görülmektedir. Bu sonuca göre, demir sülfatla mordanlanmış yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin daha koyu, sodyum klorür ile mordanlanmış 7

37 ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin ise daha açık olduğunu göstermektedir. Köknar kozalaklarının %10 oranında alınarak, ilmelik yün halı ipliklerinin mordansız ve ön mordanlama sıcak ekstrakt yöntemiyle bir saat kaynatılarak boyanması sonucu elde edilen renklerin de değerleri çizelge. de verilmiştir. Çizelge. Ön mordanlama ile boyanmış yün halı ipliklerinin de değerleri (bitki oranı %10) Mordan Adı L a b L-Lx a-ax b-bx (L-Lx)² (a-ax)² (b-bx)² de Boyasız İplik (referans eğerleri) Alüminyum potasyum sülfat Bakır sülfat Çinko klorür Demir sülfat Kalay klorür Sodyum klorür Sodyum sülfat Tannik asit Tartarik asit Mordansız Çizelge.. incelendiğinde, en yüksek.9 de değerini demir sülfat, en düşük.8 de değerini kalay klorür ile mordanlanmış yün halı ipliklerinden elde edilen renkler vermektedir. Buna göre, demir sülfatla mordanlanan iplikler daha koyu, kalay klorür ile mordanlanan yün halı iplikleri ise daha açık olduğunu görmekteyiz. 8

38 Köknar kozalaklarının %00 oranında alınarak, ilmelik yün halı ipliklerinin mordansız ve ön mordanlama sıcak ekstrakt yöntemiyle bir saat kaynatılarak boyanması sonucu elde edilen renklerin de değerleri çizelge. de verilmiştir. Çizelge. Ön mordanlama ile boyanmış yün halı ipliklerinin de değerleri (bitki oranı %00) Mordan Adı L a b L-Lx a-ax b-bx (L-Lx)² (a-ax)² (b-bx)² de Boyasız İplik (referans eğerleri) Alüminyum potasyum sülfat Bakır sülfat Çinko klorür Demir sülfat Kalay klorür Sodyum klorür Sodyum sülfat Tannik asit Tartarik asit Mordansız Çizelge. incelendiğinde, en yüksek de değerini. ile demir sülfat, en düşük de değerini ise.10 ile kalay klorür ile mordanlanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin verdiği görülmektedir. Bu sonuca göre, demir sülfatla mordanlanmış yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin daha koyu, kalay klorür ile mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin ise daha açık olduğunu göstermektedir. 9

39 .. Çift mordanlama ile boyanmış yün halı ipliklerinin de değerleri Köknar kozalaklarının %100 oranında alınarak, ilmelik yün halı ipliklerinin potasyum bikromat mordanı sabit kalmak şartıyla çift mordan kullanılarak sıcak ekstrakt yöntemiyle boyanması sonucu elde edilen renklerin de değerleri çizelge. de verilmiştir. Çizelge. Çift mordanlama ile boyanmış yün halı ipliklerinin de değerleri (bitki oranı %100) Mordan Adı L a b L-Lx a-ax b-bx (L-Lx)² (a-ax)² (b-bx)² de Boyasız İplik (referans eğerleri) Alüminyum pot.sül Bakır sülfat Çinko klorür Demir sülfat Kalay klorür Sodyum klorür Sodyum sülfat Tannik asit Tartarik asit Çizelge. incelendiğinde, en yüksek de değerini 7.7 ile potasyum bikromat-çinko klorür, en düşük de değerini ise.8 ile potasyum bikromat-kalay klorür ile mordanlanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin verdiği görülmektedir. Bu sonuca göre, potasyum bikromat-çinko klorür ile mordanlanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin referans değere göre daha koyu, potasyum bikromatkalay klorür ile mordanlanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin ise daha açık olduğunu göstermektedir. 0

40 Köknar kozalaklarının %10 oranında alınarak, ilmelik yün halı ipliklerinin potasyum bikromat mordanı sabit kalmak şartıyla çift mordan kullanılarak sıcak ekstrakt yöntemiyle boyanması sonucu elde edilen renklerin de değerleri çizelge.6 da verilmiştir. Çizelge.6 Çift mordanlama ile boyanmış yün halı ipliklerinin de değerleri (bitki oranı %10) Mordan Adı L a b L-Lx a-ax b-bx (L-Lx)² (a-ax)² (b-bx)² de Boyasız İplik (referans eğerleri) Alüminyum pot.sül Bakır sülfat Çinko klorür Demir sülfat Kalay klorür Sodyum klorür Sodyum sülfat Tannik asit Tartarik asit Çizelge.6 incelendiğinde, en yüksek de değerini 1.19 ile potasyum bikromat-demir sülfat, en düşük de değerini ise.98 ile potasyum bikromat-alüminyum potasyum sülfat ile mordanlanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin verdiği görülmektedir. Bu sonuca göre, potasyum bikromat-demir sülfat ile mordanlanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin referans değere göre daha koyu, potasyum bikromat-alüminyum potasyum sülfat ile mordanlanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin ise daha açık olduğunu göstermektedir. Köknar kozalaklarının %00 oranında alınarak, ilmelik yün halı ipliklerinin potasyum bikromat mordanı sabit kalmak şartıyla çift mordan kullanılarak sıcak ekstrakt 1

41 yöntemiyle boyanması sonucu elde edilen renklerin de değerleri çizelge.7 de verilmiştir. Çizelge.7. Çift mordanlama ile boyanmış yün halı ipliklerinin de değerleri (bitki oranı %00) Mordan Adı L a b L-Lx a-ax b-bx (L-Lx)² (a-ax)² (b-bx)² de Boyasız İplik (referans eğerleri) Alüminyum pot.sül Bakır sülfat Çinko klorür Demir sülfat Kalay klorür Sodyum klorür Sodyum sülfat Tannik asit Tartarik asit Çizelge.7 incelendiğinde, en yüksek de değerini 0. ile potasyum bikromat-sodyum sülfat, en düşük de değerini ise.10 ile potasyum bikromat-bakır sülfat ile mordanlanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin verdiği görülmektedir. Bu sonuca göre, potasyum bikromat-sodyum sülfat ile mordanlanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin referans değere göre daha koyu, potasyum bikromatbakır sülfat ile mordanlanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin ise daha açık olduğunu göstermektedir... Son mordanlama ile boyanmış yün halı ipliklerinin de değerleri Köknar kozalaklarının %100 oranında alınarak, ilmelik yün halı ipliklerinin son mordanlama sıcak ekstrakt yöntemiyle bir saat kaynatılarak boyanması sonucu elde

42 edilen renklerin de (beyaz ilmelik yün halı ipliğine göre renk farklılığı) değerleri çizelge.8 de verilmiştir. Çizelge.8 Son mordanlama ile boyanmış yün halı ipliklerinin de değerleri (bitki oranı %100) Mordan Adı L a b L-Lx a-ax b-bx (L-Lx)² (a-ax)² (b-bx)² de Boyasız İplik (referans eğerleri) Alüminyum potasyum sülfat Bakır sülfat Çinko klorür Demir sülfat Kalay klorür Sodyum klorür Sodyum sülfat Tannik asit Tartarik asit Çizelge.8 incelendiğinde, en yüksek de değerini.86 ile demir sülfat, en düşük de değerini ise ile sodyum sülfat ile mordanlanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin verdiği görülmektedir. Bu sonuca göre, demir sülfat ile mordanlanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin referans değere göre daha koyu, sodyum sülfat ile mordanlanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin ise daha açık olduğunu göstermektedir. Köknar kozalaklarının %10 oranında alınarak, ilmelik yün halı ipliklerinin son mordanlama sıcak ekstrakt yöntemiyle bir saat kaynatılarak boyanması sonucu elde

43 edilen renklerin de (beyaz ilmelik yün halı ipliğine göre renk farklılığı) değerleri çizelge.9 da verilmiştir. Çizelge.9 Son mordanlama ile boyanmış yün halı ipliklerinin de değerleri (bitki oranı %10) Mordan Adı L a b L-Lx a-ax b-bx (L-Lx)² (a-ax)² (b-bx)² de Boyasız İplik (referans eğerleri) Alüminyum potasyum sülfat Bakır sülfat Çinko klorür Demir sülfat Kalay klorür Sodyum klorür Sodyum sülfat Tannik asit Tartarik asit Çizelge.9 incelendiğinde, en yüksek de değerini 0.8 ile demir sülfat, en düşük de değerini ise ile sodyum sülfat ile mordanlanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin verdiği görülmektedir. Bu sonuca göre, demir sülfat ile mordanlanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin referans değere göre daha koyu, sodyum sülfat ile mordanlanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin ise daha açık olduğunu göstermektedir. Köknar kozalaklarının %00 oranında alınarak, ilmelik yün halı ipliklerinin son mordanlama sıcak ekstrakt yöntemiyle bir saat kaynatılarak boyanması sonucu elde

44 edilen renklerin de (beyaz ilmelik yün halı ipliğine göre renk farklılığı) değerleri çizelge.10 da verilmiştir. Çizelge.10 Son mordanlama ile boyanmış yün halı ipliklerinin de değerleri (bitki oranı %00) Mordan Adı L a b L-Lx a-ax b-bx (L-Lx)² (a-ax)² (b-bx)² de Boyasız İplik (referans eğerleri) Alüminyum potasyum sülfat Bakır sülfat Çinko klorür Demir sülfat Kalay klorür Sodyum klorür Sodyum sülfat Tannik asit Tartarik asit Çizelge.10 incelendiğinde, en yüksek de değerini.88 ile demir sülfat, en düşük de değerini ise 0.7 ile sodyum sülfat ile mordanlanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin verdiği görülmektedir. Bu sonuca göre, demir sülfat ile mordanlanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin referans değere göre daha koyu, sodyum sülfat ile mordanlanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin ise daha açık olduğunu göstermektedir. Köknar kozalağıyla boyanmış ilmelik yün halı ipliklerinin demir sülfatla mordanlanarak elde edilen renklerin de değerinin yüksek çıktığı saptanmış, sadece % 100 oranında

45 köknar kozalağı ile çift mordanlama yapılarak boyanmış yün halı ipliklerinde de değerinin daha düşük çıktığı görülmektedir. Köknar kozalağını %100, 10, 00 oranlarında alınarak son mordanlama yöntemiyle mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerde de değerinin sodyum sülfatla en düşük değeri verdiği görülmektedir.. Elde Edilen Renklerin Haslık Değerleri Boyanmış elyafın ışığa, ısıya, sürtünmeye ve yıkanmaya karşı gösterdiği dirence haslık denir. Her çeşit boyanın güneş ışığı, sürtünme, su damlası, yıkama, deniz suyu, ağartma, ter, kuru temizleme, asit alkali, ütü gibi tüm mekaniksel, fiziksel ve kimyasal etkilere karşı kısa veya uzun süre dayanıklılık gösterebilmesi ve renginin değişmemesi yani has bir boya olması istenmektedir (Uğur 1988, Kahvecioğlu 00). Halı ve kilim ilmelik ipliklerinin sürekli ışık alan ortamda bulunması, sürtünme ve yıkanma gibi dış etkilere maruz kalması sebebiyle haslık değerlerinin özellikle ışık, sürtünme ve su damlası haslıklarının yüksek olması istenmektedir. Bu nedenle köknar kozalakları ile ön, çift ve son mordanlama yapılarak sıcak ekstrakt yöntemiyle boyanmış ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin ışık, sürtünme ve su damlası haslık değerleri; %100, %10, %00 kozalak miktarına göre ayrı ayrı çizelgeler halinde verilmiştir. Ancak köknar kozalaklarından elde edilen ekstraktlarla ilmelik yün halı ipliklerinin boyanarak elde edilen renklerin haslık değerlerinin belirlenmesi çalışması ilk olması nedeniyle, araştırmada elde edilen renklerin bu sebeple karşılaştırılması yapılamamıştır. 6

46 ..1 Ön mordanlama ile elde edilen renklerin haslık değerleri İlmelik yün halı ipliklerinin köknar kozalaklarının %100 oranında alınması ile ön mordanlamayla boyama sonucu elde edilen renklerin haslık değerleri çizelge.11 de verilmiştir. Çizelge.11 Ön mordanlama ile boyanmış ilmelik yün halı ipliklerinin haslık değerleri (bitki oranı %100) MORDAN ADI Alüminyum potasyum sülfat IŞIK SÜRTÜNME SU DAMLASI YAŞ KURU Bakır sülfat 7 Çinko klorür Demir sülfat Kalay klorür - - Sodyum klorür - Sodyum sülfat - - Tannik asit - - Tartarik asit Mordansız Çizelge.11 incelendiğinde, %100 oranında köknar kozalağı alınarak ön mordanlama yapılarak elde edilen renklerin ışık haslık değerlerinin ile 7 arasında değiştiği görülmektedir. En düşük ışık haslık değerini ile tannik asit ile mordanlanmış ilmelik yün halı iplikleri verirken, en yüksek haslık değerini ise 7 ile bakır sülfat ve demir sülfat ile mordanlanmış ilmelik yün halı iplikleri vermiştir. 7

47 Aynı çizelgede sürtünme haslık değerleri incelendiğinde, değerlerin 1ile - arasında değiştiği görülmektedir. En düşük sürtünme haslık değerini 1 ile demir sülfatla mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinden, en yüksek sürtünme haslık değeri ise - ile potasyum bikromat, sodyum klorür, sodyum sülfat ve tartarik asit ile mordanlanmış ilmelik yün halı iplikleri vermiştir. En yüksek ışık haslık değerini 7 ile bakır sülfat mordanının yanında demir sülfat mordanı da verirken, en düşük sürtünme haslık değerini de 1 ile yine demir sülfat mordanının verdiğini görmekteyiz. Su damlası haslık değerleri incelendiğinde, yaş su damlası haslık değerinin ile, kuru su damlası haslık değerinin ise - ile arasında değiştiği görülmektedir. Yaş su damlası haslığında en düşük değeri ile alüminyum potasyum sülfat, bakır sülfat, potasyum bikromat ve sodyum sülfatla mordanlanmış ilmelik yün halı iplikleri verirken, en yüksek değeri ile mordansız ve sodyum klorürle mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinin verdiği görülmektedir. Kuru su damlası haslığında; en düşük değeri - ile çinko klorür, kalay klorür, sodyum sülfat, tannik asit ve tartarik asitle mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinde görülürken, en yüksek değeri ise ile mordansız ve alüminyum potasyum sülfat, bakır sülfat, demir sülfat, potasyum bikromat ve sodyum klorürle mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinde görülmektedir. Köknar kozalaklarının %10 oranında alınması ile ön mordanlamayla ilmelik yün halı ipliklerinin boyanması sonucu elde edilen renklerin haslık değerleri çizelge.1 de verilmiştir. Çizelge.1 incelendiğinde, ilmelik yün halı ipliklerinin köknar kozalaklarının %10 oranında alınarak ön mordanlamayla boyanması sonucu elde edilen renklerin ışık haslık değerlerinin ile 7 arasında değiştiği görülmektedir. En düşük ışık haslık değerini ile 8

48 tannik asit verirken, en yüksek ışık haslık değerini 7 ile bakır sülfat ve demir sülfat ile mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinden elde edildiği görülmektedir. Çizelge.1 Ön mordanlama ile boyanmış ilmelik yün halı ipliklerinin haslık değerleri (bitki oranı %10) MORDAN ADI Alüminyum potasyum sülfat Bakır sülfat Çinko klorür Demir sülfat Kalay klorür Sodyum klorür Sodyum sülfat Tannik asit Tartarik asit Mordansız IŞIK 7 7 SÜRTÜNME SU DAMLASI YAŞ KURU Sürtünme haslık değeri incelendiğinde ise, değerin 1 ile - arasında değiştiği görülmektedir. Sürtünme haslık değeri en düşük 1 ile demir sülfatla mordanlanmış ilmelik yün halı iplikleri verirken, en yüksek değeri - ile kalay klorür, sodyum klorür ve tartarik asitle mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinden elde edildiği görülmektedir. En yüksek ışık haslık değerini 7 ile bakır sülfat ve demir sülfatla mordanlanmış ilmelik yün halı iplikleri verirken, en düşük sürtünme haslık değerini de 1 ile yine demir sülfatla mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinin verdiği görülmektedir. 9

49 Su damlası haslık değerleri incelendiğinde, yaş su damlası haslık değerinin - ile, kuru su damlası haslık değerinin ise ile arasında değiştiği görülmektedir. Yaş su damlası haslığında en düşük değeri - ile demir sülfatla mordanlanmış ilmelik yün halı iplikleri verirken, en yüksek değeri ile mordansız ve sodyum sülfatla mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinin verdiği görülmektedir. Kuru su damlası haslığında; en düşük değeri ile tannik asitle mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinde görülürken, en yüksek değeri ise ile mordansız ve alüminyum potasyum sülfat, bakır sülfat, çinko klorür, kalay klorür ve potasyum bikromatla mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinde görülmektedir. Köknar kozalaklarının % 00 oranında alınması ile ön mordanlamayla ilmelik yün halı ipliklerinin boyanması sonucu elde edilen renklerin haslık değerleri çizelge.1. de verilmiştir. Çizelge.1 incelendiğinde, ilmelik yün halı ipliklerinin köknar kozalaklarının % 00 oranında alınarak ön mordanlamayla boyanması sonucu elde edilen renklerin ışık haslık değerlerinin ile 8 arasında değiştiği görülmektedir. En düşük ışık haslık değerini ile çinko klorür verirken, en yüksek ışık haslık değerini 8 ile demir sülfat ile mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilmiştir. Aynı çizelgede sürtünme haslık değerleri incelendiğinde ise, değerlerin 1 ile arasında değiştiği görülmektedir. Sürtünme haslık değeri en düşük 1 ile demir sülfatla mordanlanmış ilmelik yün halı iplikleri verirken, en yüksek değeri ile tartarik asitle mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilmiştir. En yüksek ışık haslık değerini 8 ile demir sülfatla mordanlanmış ilmelik yün halı iplikleri verirken, en düşük sürtünme haslık değerini de 1 ile yine demir sülfatla mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinin verdiği görülmektedir. 0

50 Çizelge.1 Ön mordanlama ile boyanmış ilmelik yün halı ipliklerinin haslık değerleri (bitki oranı % 00) MORDAN ADI Alüminyum potasyum sülfat Bakır sülfat Çinko klorür Demir sülfat Kalay klorür Sodyum klorür Sodyum sülfat Tannik asit Tartarik asit Mordansız IŞIK 7 8 SÜRTÜNME SU DAMLASI YAŞ KURU Yine çizelge.1 su damlası haslık değerleri incelendiğinde, yaş su damlası haslık değerinin - ile, kuru su damlası haslık değerinin ise - ile arasında değiştiği görülmektedir. Yaş su damlası haslığında en düşük değeri - ile demir sülfatla mordanlanmış ilmelik yün halı iplikleri verirken, en yüksek değeri ile mordansız ve tartarik asitle mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinin verdiği görülmektedir. Kuru su damlası haslığında; en düşük değeri - ile çinko klorür ve demir sülfatla mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinde görülürken, en yüksek değeri ise - değerinin dışındaki tüm boyamalarda kuru su damlası haslık değeri olarak bulunmuştur. 1

51 .. Çift mordanlama ile elde edilen renklerin haslık değerleri Köknar kozalaklarının %100 oranında alınması ile potasyum bikromat mordanı sabit kalmak şartıyla çift mordanlama yapılarak ilmelik yün halı ipliklerinin boyanması sonucu elde edilen renklerin haslık değerleri çizelge.1 de verilmiştir. Çizelge.1 incelendiğinde, ilmelik yün halı ipliklerinin köknar kozalaklarının % 100 oranında alınarak potasyum bikromat sabit tutularak çift mordanlamayla boyanması sonucu elde edilen renklerin ışık haslık değerlerinin ile 7 arasında değiştiği görülmektedir. En düşük ışık haslık değerini ile potasyum bikromat-kalay klorür, potasyum bikromat-sodyum klorür, potasyum bikromat-sodyum sülfat, potasyum bikromat-tannik asit, potasyum bikromat-tartarik asit verirken, en yüksek ışık haslık değerini 7 ile potasyum bikromat-demir sülfat ve potasyum bikromat-alüminyum potasyum sülfatla mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilmiştir. Aynı çizelgede sürtünme haslık değerleri incelendiğinde ise, değerlerin - ile - arasında değiştiği görülmektedir. Sürtünme haslık değeri en düşük - ile potasyum bikromat-demir sülfat, potasyum bikromat-sodyum sülfat, potasyum bikromat-tannik asitle mordanlanmış ilmelik yün halı iplikleri verirken, en yüksek değeri - ile potasyum bikromat-sodyum klorürle mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilmiştir. Su damlası haslık değerleri çizelge.1. incelendiğinde, yaş su damlası haslık değerinin - ile, kuru su damlası haslık değerinin ise - ile arasında değiştiği görülmektedir. Yaş su damlası haslığında en düşük değeri - ile potasyum bikromat-sodyum sülfatla mordanlanmış ilmelik yün halı iplikleri verirken, en yüksek değeri ile potasyum bikromat-alüminyum potasyum sülfat, potasyum bikromat-kalay klorür, potasyum bikromat-tannik asitle mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinin verdiği görülmektedir. Kuru su damlası haslığında; en düşük değer olan -, ilmelik yün halı ipliklerinin potasyum bikromat-bakır sülfat, potasyum bikromat-sodyum sülfat ve potasyum

52 bikromat-sodyum klorür ile mordanlanması sonucu elde edilirken, diğer tüm boyamalarda kuru su damlası haslık değeri olarak bulunmuştur. Çizelge.1 Çift mordanlama ile boyanmış ilmelik yün halı ipliklerinin haslık değerleri (bitki oranı % 100) MORDAN ADI Alüminyum pot.sül Bakır sülfat Çinko klorür Demir sülfat Kalay klorür Sodyum klorür Sodyum sülfat Tannik asit Tartarik asit IŞIK 7 7 SÜRTÜNME SU DAMLASI YAŞ KURU Köknar kozalaklarının %10 oranında alınması ile potasyum bikromat mordanı sabit kalmak şartıyla çift mordanlama yapılarak ilmelik yün halı ipliklerinin boyanması sonucu elde edilen renklerin haslık değerleri çizelge.1 de verilmiştir. Çizelge.1 incelendiğinde, ışık haslık değerlerinin ile 7 arasında değiştiği görülmektedir. En düşük ışık haslık değerini ile potasyum bikromat-çinko klorür, potasyum bikromat-kalay klorür, potasyum bikromat-sodyum klorür, potasyum bikromat-sodyum sülfat ve potasyum bikromat-tannik asitle verirken, en yüksek ışık haslık değerini 7 ile potasyum bikromat-alüminyum potasyum sülfatla mordanlanmış ilmelik yün halı iplikleri vermiştir.

53 Aynı çizelgede sürtünme haslık değerleri incelendiğinde ise, değerlerin 1- ile - arasında değiştiği görülmektedir. Sürtünme haslık değeri en düşük 1- ile potasyum bikromat-demir sülfatla mordanlanmış ilmelik yün halı iplikleri verirken, en yüksek değeri - ile potasyum bikromat-kalay klorürle mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilmiştir. Su damlası haslık değerleri çizelge.1. incelendiğinde, yaş su damlası haslık değerinin ile -, kuru su damlası haslık değerinin ise ile arasında değiştiği görülmektedir. Yaş su damlası haslığında en düşük değeri ile potasyum bikromat-sodyum klorürle mordanlanmış ilmelik yün halı iplikleri verirken, en yüksek değeri - ile potasyum bikromat-çinko klorür ile mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinin verdiği görülmektedir. Çizelge.1 Çift mordanlama ile boyanmış ilmelik yün halı ipliklerinin haslık değerleri (bitki oranı % 10) MORDAN ADI Alüminyum pot.sül Bakır sülfat Çinko klorür Demir sülfat Kalay klorür Sodyum klorür Sodyum sülfat Tannik asit Tartarik asit IŞIK 7 6 SÜRTÜNME SU DAMLASI YAŞ KURU

54 Kuru su damlası haslığında ise; en düşük değeri ile potasyum bikromat-demir sülfat ve potasyum bikromat-tartarik asit ile mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilirken, en yüksek değeri ile potasyum bikromat-çinko klorür, potasyum bikromatkalay klorür, potasyum bikromat-sodyum sülfat ve potasyum bikromat-tannik asit ile mordanlanması sonucu elde edilmiştir. Köknar kozalaklarının %00 oranında alınması ile potasyum bikromat mordanı sabit kalmak şartıyla çift mordanlama yapılarak ilmelik yün halı ipliklerinin boyanması sonucu elde edilen renklerin haslık değerleri çizelge.16 da verilmiştir. Çizelge.16 Çift mordanlama ile boyanmış ilmelik yün halı ipliklerinin haslık değerleri (bitki oranı % 00) MORDAN ADI Alüminyum pot.sül Bakır sülfat Çinko klorür Demir sülfat Kalay klorür Sodyum klorür Sodyum sülfat Tannik asit Tartarik asit IŞIK 7 6 SÜRTÜNME SU DAMLASI YAŞ KURU Çizelge.16 incelendiğinde, ışık haslık değerlerinin ile 7 arasında değiştiği görülmektedir. En düşük ışık haslık değerini ile potasyum bikromat-tartarik asitle

55 verirken, en yüksek ışık haslık değerini 7 ile potasyum bikromat-bakır sülfatla mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilmiştir. Sürtünme haslık değerleri çizelge.16 incelendiğinde, değerlerin ile - arasında değiştiği görülmektedir. Sürtünme haslık değeri en düşük ile potasyum bikromat-bakır sülfat ve potasyum bikromat-demir sülfatla mordanlanmış ilmelik yün halı iplikleri verirken, en yüksek değeri - ile potasyum bikromat-kalay klorürle mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilmiştir. Aynı çizelgede su damlası haslık değerleri incelendiğinde, yaş su damlası haslık değerinin - ile -, kuru su damlası haslık değerinin ise - ile arasında değiştiği görülmektedir. Yaş su damlası haslığında en düşük değeri - ile potasyum bikromat-bakır sülfat ve potasyum bikromat-sodyum klorür ile mordanlanmış ilmelik yün halı iplikleri verirken, en yüksek değeri - ile potasyum bikromat-demir sülfat ve potasyum bikromat-kalay klorür ile mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinin verdiği görülmektedir. Kuru su damlası haslığında; en düşük değer olan -, ilmelik yün halı ipliklerinin potasyum bikromat-bakır sülfat, potasyum bikromat-sodyum klorür ile mordanlanması sonucu elde edilirken, diğer tüm boyamalarda kuru su damlası haslık değeri olarak bulunmuştur... Son mordanlama ile elde edilen renklerin haslık değerleri İlmelik yün halı ipliklerinin köknar kozalaklarının %100 oranında alınması ile son mordanlamayla boyanması sonucu elde edilen renklerin haslık değerleri çizelge.17 de verilmiştir. Çizelge.17 incelendiğinde, %100 oranında köknar kozalağı alınarak son mordanlama yapılarak elde edilen renklerin ışık haslık değerlerinin ile 7 arasında değiştiği görülmektedir. En düşük ışık haslık değerini ile tannik asit ile mordanlanmış ilmelik 6

56 yün halı iplikleri verirken, en yüksek haslık değerini ise 7 ile bakır sülfatla mordanlanmış ilmelik yün halı iplikleri vermiştir. Çizelge.17 Son mordanlama ile boyanmış ilmelik yün halı ipliklerinin haslık değerleri (bitki oranı %100) MORDAN ADI Alüminyum potasyum sülfat Bakır sülfat Çinko klorür Demir sülfat Kalay klorür Sodyum klorür Sodyum sülfat Tannik asit Tartarik asit IŞIK 7 8 SÜRTÜNME SU DAMLASI YAŞ KURU Aynı çizelgede sürtünme haslık değerleri incelendiğinde, değerlerin 1 ile - arasında değiştiği görülmektedir. En düşük sürtünme haslık değerini 1 ile demir sülfatla mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinden, en yüksek sürtünme haslık değeri ise - ile alüminyum potasyum sülfatla mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilmiştir. Su damlası haslık değerleri incelendiğinde, yaş su damlası haslık değerinin ile, kuru su damlası haslık değerinin ise ile arasında değiştiği görülmektedir. 7

57 Yaş su damlası haslığında en düşük değeri ile bakır sülfat ve tannik asitle mordanlanmış ilmelik yün halı iplikleri verirken, en yüksek değeri ile potasyum bikromatla mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinin verdiği görülmektedir. Kuru su damlası haslığında; en düşük değeri ile demir sülfatla mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinde görülürken, en yüksek değeri ise ile çinko klorür, kalay klorür, potasyum bikromat, sodyum klorür, tannik asit ve tartarik asitle mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinde görülmektedir. İlmelik yün halı ipliklerinin köknar kozalaklarının %10 oranında alınması ile son mordanlamayla boyanması sonucu elde edilen renklerin haslık değerleri çizelge.18 de verilmiştir. Çizelge.18 incelendiğinde, %10 oranında köknar kozalağı alınarak son mordanlama yapılarak elde edilen renklerin ışık haslık değerlerinin ile 8 arasında değiştiği görülmektedir. En düşük ışık haslık değerini ile tannik asit ile mordanlanmış ilmelik yün halı iplikleri verirken, en yüksek haslık değerini ise 8 ile bakır sülfat ve demir sülfatla mordanlanmış ilmelik yün halı iplikleri vermiştir. Aynı çizelgede sürtünme haslık değerleri incelendiğinde, değerlerin 1 ile arasında değiştiği görülmektedir. En düşük sürtünme haslık değerini 1 ile demir sülfatla mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinden, en yüksek sürtünme haslık değeri ise ile kalay klorür ve tartarik asitle mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilmiştir. Çizelge.18 e göre bitkisel boyacılıkta zor elde edilen 8 en yüksek ışık haslık değerini de bakır sülfat ve demir sülfatla elde edilirken, en düşük sürtünme haslık değerini 1 ile demir sülfatla mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilmiştir. Su damlası haslık değerleri incelendiğinde, yaş su damlası haslık değerinin ile -, kuru su damlası haslık değerinin ise ile arasında değiştiği görülmektedir. 8

58 Çizelge.18 Son mordanlama ile boyanmış ilmelik yün halı ipliklerinin haslık değerleri (bitki oranı %10) MORDAN ADI Alüminyum potasyum sülfat Bakır sülfat Çinko klorür Demir sülfat Kalay klorür Sodyum klorür Sodyum sülfat Tannik asit Tartarik asit IŞIK 8 8 SÜRTÜNME SU DAMLASI YAŞ KURU Yaş su damlası haslığında en düşük değeri ile bakır sülfat ve tannik asitle mordanlanmış ilmelik yün halı iplikleri verirken, en yüksek değeri - ile kalay klorürle mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinin verdiği görülmektedir. Kuru su damlası haslığında; en düşük değeri ile demir sülfatla mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilirken, en yüksek değeri ise ile alüminyum potasyum sülfat, çinko klorür, kalay klorür, potasyum bikromat, sodyum klorür ve tartarik asitle mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilmiştir. İlmelik yün halı ipliklerinin köknar kozalaklarının %00 oranında alınması ile son mordanlamayla boyanması sonucu elde edilen renklerin haslık değerleri çizelge.19 da verilmiştir. 9

59 Çizelge.19 Son mordanlama ile boyanmış ilmelik yün halı ipliklerinin haslık değerleri (bitki oranı %00) MORDAN ADI Alüminyum potasyum sülfat Bakır sülfat Çinko klorür Demir sülfat Kalay klorür Sodyum klorür Sodyum sülfat Tannik asit Tartarik asit IŞIK 7 7 SÜRTÜNME SU DAMLASI YAŞ KURU Çizelge.19 incelendiğinde, ışık haslık değerlerinin ile 7 arasında değiştiği görülmektedir. En düşük ışık haslık değerini ile tannik asit ile mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinde bulunurken, en yüksek haslık değerini ise 7 ile bakır sülfat ve demir sülfatla mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilmiştir. Sürtünme haslık değerleri çizelge.19 a göre incelendiğinde, değerlerin 1- ile - arasında değiştiği görülmektedir. En düşük sürtünme haslık değerini 1- ile demir sülfatla mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinden, en yüksek sürtünme haslık değeri ise - ile çinko klorür, kalay klorür, sodyum klorür, sodyum sülfat ve tartarik asitle mordanlanmış ilmelik yün halı iplikleri vermiştir. Su damlası haslık değerleri incelendiğinde, yaş su damlası haslık değerinin ile -, kuru su damlası haslık değerinin ise ile arasında değiştiği görülmektedir. 0

60 Yaş su damlası haslığında en düşük değeri ile sodyum sülfatla mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinde bulunurken, en yüksek değeri - ile alüminyum potasyum sülfat ve kalay klorürle mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinin verdiği görülmektedir. Kuru su damlası haslığında; en düşük değeri ile sodyum klorür ve tannik asitle mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilirken, en yüksek değeri ise ile çinko klorür, potasyum bikromat, sodyum sülfat ve tartarik asitle mordanlanmış ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilmiştir. Elde edilen tüm boyamalara baktığımızda, genel olarak en düşük ışık haslık değerini tannik asitle yapılan boyalamalardan elde edildiğini görüyoruz. Kuru su damlası değerlerinde ise ortalama ile arasında değiştiğini ve bu sonucun bitkisel boyacılıkta istenen bir özellik olduğunu göstermektedir. 1

61 6. SONUÇ Araştırmada köknar kozalakları ile boyanan ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen renklerin de (renk farklılığı) değerleri, ışık, sürtünme, yaş ve kuru su damlası haslıkları belirlenmiştir. Köknar kozalağı ile boyanmış ilmelik yün halı ipliklerinden; açık somon, somon, koyu somon, açık sütlü kahve, koyu kemik, kemik, bej, koyu nefti, nefti, yeşil kahve, kirli kahve, açık nefti, sütlü kahve, yeşil bej ve açık yeşil kahve renkleri elde edilmiştir. Boyama sonucunda elde edilen renkler arasında açık somon rengi hakimken, en fazla renk farklılığı alüminyum potasyum sülfat mordanı ile boyanmış ilmelik yün halı ipliklerinde görülmektedir. Tüm boyamalarda 1 farklı renk ve tonları elde edilmiştir. İlmelik yün halı ipliklerinin köknar kozalağı ile boyanması sonucu elde edilen renklerin de değerlerinde, %100 bitki oranı kullanılarak, potasyum bikromat ve çinko klorür mordanlarının çift mordanlama yöntemi uygulanarak boyanması sonucu en yüksek de değeri olan 7.7 nin, %10 bitki oranı kullanılarak son mordanlama yöntemiyle sodyum sülfattan en düşük de değeri elde edildiği görülmüştür. Köknar kozalağıyla boyanmış ilmelik yün halı ipliklerinin demir sülfatla mordanlanarak boyanması sonucu elde edilen de değerlerinin yüksek çıktığı görülmektedir. İlmelik yün halı ipliklerinin köknar kozalağı ile boyanması sonucu elde edilen en yüksek ışık haslık değeri olan 7 ve 8 i elde edildiği tespit edilmiştir. Tüm boyamalarda ışık haslık değeri ağırlıklı olarak ile değerlerinin elde edildiği görülürken, en düşük değeri ise genel olarak tannik asitle boyanmış ilmelik yün halı ipliklerinden elde edildiği görülmüştür. Işık haslık değeri en yüksek 8 i bakır sülfat ve demir sülfatla boyanmış ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilmiştir.

62 Köknar kozalağı ile elde edilen renklerin sürtünme haslıklarına genel olarak bakıldığında, 1 ile - arasında değiştiği belirlenmiştir. Boyamalar sonucunda elde edilen renklerin sürtünme haslıkları ile ışık haslıkları ters orantılı olup, özellikle demir sülfatla boyanmış ilmelik yün halı ipliklerinin en yüksek ışık haslık değeri olan 8 i verirken, en düşük sürtünme haslık değeri olan 1 elde edildiği belirlenmiştir. Köknar kozalak oranı %100 alınmış, son mordanlama yöntemi ile boyanmış ilmelik yün halı ipliklerinden elde edilen en yüksek sürtünme haslığı alüminyum potasyum sülfattan elde edilmiştir. İlmelik yün halı ipliklerinin köknar kozalağı ile boyanmasından elde edilen renklerin su damlası haslık değerleri; yaş su damlası haslığı değerleri ile arasında, kuru su damlası haslık değerlerinin ortalama ile arasında değişmiştir. Kuru su damlası haslık değerlerinin ortalama ile arasında olması bitkisel boyacılıkta istenen bir özellik olması avantaj sağlanmıştır. Mordansız boyamalarda yaş ve kuru su damlası haslık değerlerinin tüm bitki oranlarında en yüksek olan değerini verdiği görülmüştür. Tüm boyamaların haslık değerlerinde; mordan çeşitliliği, bitki oranlarının farklılığı ve boyama yöntemleri etkili olmuştur. Dolayısıyla bu bitkiyle yapılmış araştırmada, ışık haslık değerleri ve üstünde olan, sürtünme haslık değerleri ve yukarısı bulunan mordan cinsi ve boyama yöntemlerinin el dokusu halı ve kilimlerin dokunmasında kullanılacak ilmelik yün halı ipliklerinin boyanmasında kullanılması önerilebilir. Ayrıca köknar kozalağının su damlası haslık değerlerinin de iyi düzeyde olması avantaj sağlayacağı için el dokusu halılarda ilmelik halı ipliklerinin boyanmasında kullanılabilir.

63 Köknar kozalağı bitkisel boyacılıkta önemli bir bitki olarak sayılabilir. İleride yapılacak araştırmalarda mordan miktarı, mordan cinsi ve yöntemi, bitki oranlarının farklılığı değiştirilerek yapılacak çalışmalarla daha çok renk ve tonları elde edilerek bitkisel boyacılığa katkı sağlanabilir.

64 KAYNAKLAR Anonim. Thsz. Sodexim 1866 Tristimulus Colorimeter Kullanım Kılavuzu Anonim DIN 0 Farbmessung Begriffe der Farbmetrik Deutschland. Anonim Temel Britannıca Temel Eğitim ve Kültür Ansiklopedisi. C., 11, s.,. Ana Yayıncılık A.Ş. İstanbul. Anonim Bitkilerden Elde Edilen Boyalarla Yün Liflerinin Boyanması. T.C. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Küçük Sanatlar Sanayi Bölgeleri ve Siteleri Genel Müdürlüğü. Ankara. Anonim Tekstil-Renk Haslığı Tayin Metodları Bölüm A0 Solmanın Değerlendirilmesinde Gri Skalanın Kullanılması. Türk Standartları Enstitüsü Yayınları. TS - EN 010-A0/Nisan 1996, Ankara. Anonim Tekstil-Renk Haslığı Deneyleri Bölüm X1: Sürtünmeye Karşı Renk Haslığı Tayini. Türk Standartları Enstitüsü Yayınları. TS 717 EN ISO 10- X1/Şubat 000, Ankara. Anonim Tekstil-Renk Haslığı Deneyleri Bölüm E07: Lekelenmeye Karşı Renk Haslığı Su. Türk Standartları Enstitüsü Yayınları. TS 99 EN ISO 10- E07/Kasım 001, Ankara. Anonim. 00. Tekstil-Renk Haslığı Deneyleri Bölüm B01: Işığa Karşı Renk Haslığı Gün Işığı. Türk Standartları Enstitüsü Yayınları. TS 867 EN ISO 10- B01/Nisan 00, Ankara. Arlı, M Doğal Boyalarla Boyama Yöntemi Üzerinde Düşünceler. II. Ulusal El Sanatları Sempozyumu Bildirileri. Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Yayınları:19, s.,1-, İzmir. Aydın, S Soğan (Allium cepa L.) Bitkisinden Elde Edilen Renkler ve Bu Renklerin Yün Halı İplikleri Üzerindeki Işık ve Sürtünme Haslıkları. Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Ev Ekonomisi Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi (Basılmamış). Ankara. Aydın, H. S Bazı Boya Bitkileriyle İpekli Tekstil Ürünlerinin Boyanması Ve Haslık Değerlerinin Belirlenmesi. Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Ev Ekonomisi Anabilim Dalı Doktora Tezi (Basılmamış). Ankara. Basat, S Sığırkuyruğu (Verbascum mucronatum) Bitkisinden Elde Edilen Renkler ve Bu Renklerin Yün Halı İplikleri Üzerindeki Işık ve Sürtünme Haslıkları. Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Ev Ekonomisi Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi (Basılmamış). Ankara.

65 Canatar, M Osmanlılarda Bitkisel Boya Sanayii ve Boyahaneler Üzerine. Osmanlı Araştırmaları 18. Kitap Matbaacılık, İstanbul. Canikli, N Kökboya (Rubia tinctorium L.) dan Elde Edilen Renkler ve Bu Renklerin Yün Halı İplikleri Üzerindeki Işık ve Sürtünme Haslıkları. Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Ev Ekonomisi Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi (Basılmamış). Ankara. Etikan, S Sergil (Plumbago europaea L.) Bitkisinden Elde Edilen Renkler ve Bu Renklerin Yün Halı İplikleri Üzerindeki Işık ve Sürtünme Haslıkları. Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Ev Ekonomisi Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi (Basılmamış). Ankara. Eyüboğlu, Ü., Okaygün, I., Yaraş, F Doğal Boyalarla Yün Boyama. Uygulamalı ve Geleneksel Yöntemler. Özkur Basımevi, 18 s., İstanbul. Kahvecioğlu, H. 00. At Kestanesi (Aesculus hippocastanum L.) Bitkisinden Elde Edilen Renkler ve Bu Renklerin Yün Halı İplikleri Üzerindeki Haslık Değerleri. Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Ev Ekonomisi Anabilim Dalı Doktora Tezi (Basılmamış). Ankara. Kayabaşı, N Cehri (Rhamnus petiolaris) den Elde Edilen Renkler ve Bunların Yün Halı İplikleri Üzerindeki Haslık Dereceleri Üzerinde Bir Araştırma. Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Ev Ekonomisi Anabilim Dalı Doktora Tezi (Basılmamış). Ankara. Kayabaşı, N., Etikan, S. ve Şanlı, S., Yün Halı İpliğinin Mordan İle İşlem Görme Şekillerinin Bazı Bitkilerinin Renkleri ve Haslıkları Üzerine Etkisi. 000 li Yıllarda Türkiye de Geleneksel El Sanatlarının Sanatsal, Tarımsal ve Ekonomik Boyutu Sempozyumu Bildirileri. Kültür Bakanlığı Yayınları:01, s Ankara. Kayabaşı, N. ve Ölmez, F Elma Yapraklarından Elde Edilen Renkler ve Bu Renklerin Bazı Haslık Değerleri. Tarım Bilimleri Dergisi. Sayı:1, Cilt:6, S,16-. Ankara. Karadağ, R Doğal Boyamacılığın Tarihsel Serüveni. Denizli 1. El Sanatları Kongresi Bildirileri. Denizli Ticaret Odası Kültür Yayınları:1, s., 8-6. Denizli. Kılıç, B Nar (Punica granatum L.) Meyve Kabuğundan Elde Edilen Renkler ve Bu Renklerin Yün Halı İplikleri Üzerindeki Işık ve Sürtünme Haslıkları. Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Ev Ekonomisi Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi (Basılmamış). Ankara. Oksal, E. M. 19. Orman ve Park Ağaçlarımız. T.C. Tarım Bakanlığı Orman Genel Müdürlüğü Yayınlarından Sıra No:7, Seri No:1 Silvikültür Serisi. C., II, fasikül II. Akın Matbaası, Ankara. 6

66 Öztürk, İ. Thsz. Doğal Bitkisel Boyalarla Yün Boyama. Ürün Yayınları: 1. Temel Kaynaklar Dizisi: 0. Ankara. Soysaldı, A Kurtbağrı (Ligustrum Vulgare L.) Bitkisi Yapraklarından Çeşitli Çözücüler Ve Mordanların Kullanımı İle Yün Halı İpliği Üzerinde Elde Edilen Renkler Ve Bu Renklerin Bazı Haslıkları. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yüksek Lisans Tezi (Basılmamış). Ankara. Şanıvar, N. ve Zorlu, İ Ağaç İşleri Gereç Bilgisi. Mesleki ve Teknik Öğretim Kitapları Etüd ve Programlama Dairesi Yayınları No:. Milli Eğitim Basımevi. İstanbul. Tanker, N., Koyuncu, M. ve Çoşkun, M Farmasötik Botanik. Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Yayınları Ders Kitabı. No:78. Ankara Üniversitesi Basımevi. Ankara. Uğur, G Türk Halılarında Doğal Renkler ve Boyalar. Türkiye İş Bankası Yayınları Genel Yayın No.8 Sanat Dizisi., Ajans Türk Matbaacılık Sanayi A.Ş., Ankara. 7

67 EKLER EK 1 Alüminyum Potasyum Sülfat İle Boyanmış İlmelik Yün Halı İplikleri... 9 EK Bakır Sülfat İle Boyanmış İlmelik Yün Halı İplikleri EK Çinko Klorür İle Boyanmış İlmelik Yün Halı İplikleri EK Demir Sülfat İle Boyanmış İlmelik Yün Halı İplikleri... 6 EK Kalay Klorür İle Boyanmış İlmelik Yün Halı İplikleri... 6 EK 6 Potasyum Bikromat İle Boyanmış İlmelik Yün Halı İplikleri... 6 EK 7 Sodyum Klorür İle Boyanmış İlmelik Yün Halı İplikleri... 6 EK 8 Sodyum Sülfat İle Boyanmış İlmelik Yün Halı İplikleri EK 9 Tannik Asit İle Boyanmış İlmelik Yün Halı İplikleri EK 10 Tartarik Asit İle Boyanmış İlmelik Yün Halı İplikleri EK 11 Mordansız Olarak Boyanmış İlmelik Yün Halı İplikleri

68 EK 1 Alüminyum Potasyum Sülfat İle Boyanmış İlmelik Yün Halı İplikleri MORDANLAMA ŞEKLİ MORDAN ORANI % YÜN ORANI % BİTKİ ORANI % ÖRNEK RENK ADI de DEĞERLERİ IŞIK SÜRTÜNME SU DAMLASI YAŞ KURU 100 Açık Somon.96 Ön Mordanlama 10 Açık Somon Kemik.06-9 Çift Mordanlama (Potasyum bikromat) Bej Açık Sütlü Kahve Koyu Kemik Açık Somon Son Mordanlama 10 Açık Somon. 00 Açık Somon.0 - -

69 EK Bakır Sülfat İle Boyanmış İlmelik Yün Halı İplikleri MORDANLAMA ŞEKLİ MORDAN ORANI % YÜN ORANI % BİTKİ ORANI % ÖRNEK RENK ADI de DEĞERLERİ IŞIK SÜRTÜNME SU DAMLASI YAŞ KURU 100 Nefti.0 7 Ön Mordanlama 10 Nefti Nefti Çift Mordanlama (Potasyum bikromat) Açık Nefti Açık Nefti Açık Yeşil Kahve Koyu Nefti Son Mordanlama 10 Koyu Nefti Koyu Nefti.7 7 -

70 EK Çinko Klorür İle Boyanmış İlmelik Yün Halı İplikleri MORDANLAMA ŞEKLİ MORDAN ORANI % YÜN ORANI % BİTKİ ORANI % ÖRNEK RENK ADI de DEĞERLERİ IŞIK SÜRTÜNME SU DAMLASI YAŞ KURU 100 Koyu Kemik Ön Mordanlama 10 Açık Somon Açık Sütlü Kahve Çift Mordanlama (Potasyum bikromat) Koyu Kemik Koyu Kemik Koyu Kemik Açık Somon. - Son Mordanlama 10 Kemik Açık Sütlü Kahve.0 -

71 EK Demir Sülfat İle Boyanmış İlmelik Yün Halı İplikleri MORDANLAMA ŞEKLİ MORDAN ORANI % YÜN ORANI % BİTKİ ORANI % ÖRNEK RENK ADI de DEĞERLERİ IŞIK SÜRTÜNME SU DAMLASI YAŞ KURU 100 Kirli Kahve Ön Mordanlama 10 Kirli Kahve Kirli Kahve Çift Mordanlama (Potasyum bikromat) Açık Sütlü Kahve Sütlü Kahve Sütlü Kahve Yeşil Kahve Son Mordanlama 10 Yeşil Kahve Yeşil Kahve

72 EK Kalay Klorür İle Boyanmış İlmelik Yün Halı İplikleri MORDANLAMA ŞEKLİ MORDAN ORANI % YÜN ORANI % BİTKİ ORANI % ÖRNEK RENK ADI de DEĞERLERİ IŞIK SÜRTÜNME SU DAMLASI YAŞ KURU 100 Bej.9 - Ön Mordanlama 10 Bej.8-00 Bej Çift Mordanlama (Potasyum bikromat) Kemik Kemik Kemik Bej 1. Son Mordanlama 10 Açık Sütlü Kahve Açık Somon

73 EK 6 Potasyum Bikromat İle Boyanmış İlmelik Yün Halı İplikleri MORDANLAMA ŞEKLİ MORDAN ORANI % YÜN ORANI % BİTKİ ORANI % ÖRNEK RENK ADI de DEĞERLERİ IŞIK SÜRTÜNME SU DAMLASI YAŞ KURU 100 Yeşil Bej Ön Mordanlama 10 Açık Sütlü Kahve Açık Sütlü Kahve Açık Sütlü Kahve Son Mordanlama 10 Yeşil Bej Açık Sütlü Kahve 9.00

74 EK 7 Sodyum Klorür İle Boyanmış İlmelik Yün Halı İplikleri MORDANLAMA ŞEKLİ MORDAN ORANI % YÜN ORANI % BİTKİ ORANI % ÖRNEK RENK ADI de DEĞERLERİ IŞIK SÜRTÜNME SU DAMLASI YAŞ KURU 100 Açık Somon.68 - Ön Mordanlama 10 Açık Somon Açık Somon Çift Mordanlama (Potasyum bikromat) Açık Sütlü Kahve Açık Somon Somon Açık Somon Son Mordanlama 10 Açık Somon Açık Somon

75 EK 8 Sodyum Sülfat İle Boyanmış İlmelik Yün Halı İplikleri MORDANLAMA ŞEKLİ MORDAN ORANI % YÜN ORANI % BİTKİ ORANI % ÖRNEK RENK ADI de DEĞERLERİ IŞIK SÜRTÜNME SU DAMLASI YAŞ KURU 100 Açık Somon Ön Mordanlama 10 Açık Somon Somon Çift Mordanlama (Potasyum bikromat) Açık Sütlü Kahve Açık Somon Açık Sütlü Kahve Açık Somon Son Mordanlama 10 Açık Somon Açık Somon 0.7 -

76 EK 9 Tannik Asit İle Boyanmış İlmelik Yün Halı İplikleri MORDANLAMA ŞEKLİ MORDAN ORANI % YÜN ORANI % BİTKİ ORANI % ÖRNEK RENK ADI de DEĞERLERİ IŞIK SÜRTÜNME SU DAMLASI YAŞ KURU 100 Koyu Somon Ön Mordanlama 10 Koyu Somon Koyu Somon Çift Mordanlama (Potasyum bikromat) Somon Somon Koyu Somon Koyu Somon 0. - Son Mordanlama 10 Koyu Somon Koyu Somon 8.9 -

77 EK 10 Tartarik Asit İle Boyanmış İlmelik Yün Halı İplikleri MORDANLAMA ŞEKLİ MORDAN ORANI % YÜN ORANI % BİTKİ ORANI % ÖRNEK RENK ADI de DEĞERLERİ IŞIK SÜRTÜNME SU DAMLASI YAŞ KURU 100 Açık Sütlü Kahve Ön Mordanlama 10 Açık Somon Koyu Kemik.9 68 Çift Mordanlama (Potasyum bikromat) Açık Sütlü Kahve Açık Sütlü Kahve Açık Sütlü Kahve Açık Sütlü Kahve.0 Son Mordanlama 10 Açık Sütlü Kahve Açık Somon.77 -

78 EK 11 Mordansız Olarak Boyanmış İlmelik Yün Halı İplikleri YÜN ORANI % BİTKİ ORANI % ÖRNEK RENK ADI de DEĞERLERİ IŞIK SÜRTÜNME SU DAMLASI YAŞ KURU 100 Açık Somon Açık Somon Açık Somon