T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ EĞİTİM BİLİMLERİ ANA BİLİM DALI (REHBERLİK VE PSİKOLOJİK DANIŞMANLIK PROGRAMI) AKRAN BASKISI DÜZEYİ FARKLI OLAN LİSE ÖĞRENCİLERİNİN KARAR STRATEJİLERİNİN İNCELENMESİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Seren TORUN Ankara Haziran, 2007
T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ EĞİTİM BİLİMLERİ ANA BİLİM DALI (REHBERLİK VE PSİKOLOJİK DANIŞMANLIK PROGRAMI) AKRAN BASKISI DÜZEYİ FARKLI OLAN LİSE ÖĞRENCİLERİNİN KARAR STRATEJİLERİNİN İNCELENMESİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Seren TORUN Tez Danışmanı: Prof. Dr. Binnur YEŞİLYAPRAK Ankara Haziran, 2007
JÜRİ ÜYELERİ İMZA SAYFASI Eğitim Bilimleri Enstitüsü Müdürlüğü ne, Bu çalışma jürimiz tarafından Eğitim Bilimleri Anabilim Dalı, Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Programında YÜKSEK LİSANS TEZİ ÇALIŞMA RAPORU olarak kabul edilmiştir. Başkan....(imza) Prof.Dr. Binnur YEŞİLYAPRAK Üye.. (imza) Yrd.Doç.Dr. Ömer KUTLU Üye..(imza) Yrd.Doç.Dr. Seher SEVİM Onay, onaylarım. Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu.. /. / 2007 Enstitü Müdürü Prof. Dr. A. ÇAKIR İLHAN
ÖN SÖZ Ergenlik döneminin ergen için olduğu kadar birçok anne-baba için de zorlu bir dönem haline geldiğini görmekteyiz. Ergen birey yaşadığı yoğun duygulanım, çok yönlü değişim ve gelişime ayak uydurmaya çalışırken gittikçe karmaşıklaşan dünyamızda bir çok değişkenin etkisi altında kalmaktadır. Çoğu anne-baba ise çocuğuna yardımcı olmak istemekte; ancak ne yapacağını bilemez hale gelmekte ve danışmanlık hizmeti alma ihtiyacı duymaktadır. Ergenlik dönemi değişkenleri olarak akran baskısı ve karar stratejileri arasındaki ilişkiyi incelediğim çalışmamda ergenlik döneminde önemli görünen değişkenleri ortaya çıkararak bu dönemin daha sağlıklı geçirilmesi için ergen bireye ve anne-babalara verilen psikolojik danışmanlık ve rehberlik hizmetlerinde yararlı olmasını amaçladım. Çalışmamın amacına ulaşmasını umuyorum. Öncelikle iş yoğunluğuna karşın tez danışmanım olmayı kabul eden, daha sonra tez çalışmam süresince emeğini esirgemeyen sevgili hocam Prof. Dr. Binnur YEŞİLYAPRAK a gösterdiği özen ve ciddiyetinden dolayı teşekkürlerimi sunarım. Çalışmamın öneri aşamasında önerimin tartışılması sırasında görüşlerinden yararlandığım tüm bölüm hocalarıma teşekkürlerimi sunarım. Birlikte tez çalışmasına başladığımız ve karşılıklı etkileşimle çalışmalarımızı sürdürdüğümüz arkadaşım Serap ÜNCÜ ye teşekkür ederim. Tez çalışmam boyunca beni daima destekleyen babama, anneme, kardeşlerime teşekkürlerimi sunarım. iii
ÖZET AKRAN BASKISI DÜZEYİ FARKLI OLAN LİSE ÖĞRENCİLERİNİN KARAR VERME STRATEJİLERİNİN İNCELENMESİ Torun, Seren Yüksek Lisans, Eğitim Bilimleri Ana Bilim Dalı Tez Danışmanı: Prof. Dr. Binnur Yeşilyaprak Haziran 2007, XIV-111 sayfa Bu araştırmada akran baskısı düzeyi farklı olan lise öğrencilerinde cinsiyet, sınıf düzeyi ve okul türüne göre karar stratejilerinin farklılaşıp farklılaşmadığı incelenmiştir. Araştırma grubunu 2005-2006 eğitim-öğretim yılı Polatlı Lisesi, Polatlı Anadolu Lisesi, Polatlı Endüstri Meslek Lisesi ve Polatlı Kız Meslek Lisesi lise 1, 2 ve 3. sınıfa devam eden 813 öğrenci oluşturmuştur. Öğrencilere Kıran(2002) tarafından geliştirilen Akran Baskısı Ölçeği ve Kuzgun(1992) tarafından geliştirilen Karar Stratejileri Ölçeği uygulanmıştır. Elde edilen bulgular üzerinde SPSS 13.0 paket programdan yararlanılarak tek yönlü varyans analizi, çift yönlü varyans analizi ve t-testi yapılarak bulgulara ulaşılmıştır. Araştırmanın sonuçları aşağıdaki gibidir: Akran baskısı düzeyine göre; Akran baskısı arttıkça içtepisel ve kararsızlık stratejisi puanları da artmaktadır. Akran baskısı düzeyi farklı olan öğrencilerin mantıklı ve bağımlı karar stratejisi puanları arasında anlamlı fark bulunamamıştır. Akran baskısı düzeyi ve cinsiyetin ortak etkisi açısından; İçtepisel, mantıklı ve bağımlı karar stratejileri puanları arasında anlamlı fark bulunamazken; kararsızlık stratejisi puanları arasında anlamlı fark bulunmuştur. Buna göre akran baskısı kız öğrencilerde kararsızlık stratejisinin kullanımını erkek öğrencilere göre daha fazla arttırmaktadır. iv
Cinsiyete göre kız öğrenciler içtepisel, mantıklı ve kararsızlık stratejilerini erkek öğrencilerden daha fazla kullanırken, erkek öğrenciler bağımlı karar stratejisini kız öğrencilerden daha fazla kullanmaktadır. Akran baskısı ve sınıf düzeyinin ortak etkisi açısından; Gerek sınıf düzeyi ve akran baskısının ortak etkisi açısından, gerekse sınıf düzeyine göre karar stratejileri puanları arasında anlamlı fark bulunamamıştır. Akran baskısı ve okul türünün ortak etkisi açısından; İçtepisel, mantıklı, bağımlı, kararsızlık stratejileri puanları arasında anlamlı fark bulunamamıştır. Okul türüne göre mantıklı ve bağımlı karar stratejileri puanları arasında anlamlı fark bulunamazken; içtepisel ve kararsızlık stratejileri puanları arasında anlamlı fark bulunmuştur. Buna göre Anadolu lisesi öğrencileri içtepisel karar stratejisini endüstri meslek lisesi öğrencilerinden daha fazla kullanmaktadır. Endüstri meslek lisesi öğrencileri kararsızlık stratejisini Anadolu lisesi öğrencilerinden daha az kullanmakla birlikte; genel olarak Anadolu lisesi ve endüstri meslek lisesi öğrencileri kararsızlık stratejisini kız meslek lisesi ve genel lisede okuyan öğrencilerden daha az kullanmaktadır. v
ABSTRACT THE INVESTIGATION OF DECISION MAKING STRATEGIES OF HIGH SCHOOL STUDENTS WHICH HAVE DIFFERENT PEER PRESSURE LEVELS Torun, Seren Master Dissertation, Guidance and Psychological Counseling Department Supervisor: Prof. Dr. Binnur Yeşilyaprak June 2007, XIV-111 pages In this research, it was analyzed whether the decision making strategies of high school students whose peer pressure levels are different, differ from each other in respect of gender, grade level and school type. Research group was composed of 813 students, attending Polatlı High School, Polatlı Anatolian High School, Polatlı Industrial Occupational High School and Polatlı Occupational High School For Girls in the 2005-2006 education-training year. These 813 students are those who attend grade 1, 2 and 3 in their high schools. Peer Pressure Scale, developed by Kıran (2002) and Decision Making Strategies Scale, developed by Kuzgun (1992) were applied to the students. One-way variance analysis, two-way variance analysis and t-test were applied on the findings obtained from the study by making use of the SPSS 13.0 package. The results of the study are as below: In respect of peer pressure level; As the peer pressure increases, intuitive and indecision strategy scores increase too; no meaningful difference was found among the rational and dependent decision making strategy scores of the students whose peer pressure levels are different. In respect of common effect of peer pressure level and gender; Although no meaningful difference was found among the intuitive, rational and dependent decision making strategy scores, meaningful difference was found vi
among the indecision strategy scores. With reference to this, peer pressure increases the use of indecision strategy in girls more than boys. While girls use intuitive, rational and indecision strategies more than boys in respect of gender, boys use dependent decision making strategy more than girls. In respect of common effect of peer pressure and grade level; No meaningful difference was found among the decision making strategies scores both in respect of common effect of grade level and peer pressure and in respect of grade level. In respect of common effect of peer pressure and school type; No difference was found among intuitive, rational, dependent, indecision strategies scores. While no difference was found among the rational and dependent decision making strategy scores in respect of school type, there is meaningful differences among intuitive and indecision strategy scores. With reference to this, students of Anatolian high school use the intuitive decision making strategy more than industrial occupatinal high school students. Industrial occupational high school students use indecision strategy less than Anatolian high school; at large Anatolian high school and industrial occupational high school students use indecision strategy less than the students attending to occupational high school for girls and general high school. vii
105 22) Arkadaşlarımla birlikte olmak için eve geç giderim. 23) Arkadaşlarım ilgilenmediği için ben de derslerle ilgilenmem. 24) Arkadaşlarım istemediğim bir çok şeyi yapmam için baskı yaparlar. 25) Arkadaşlarımla eğlenmeye daha fazla zaman ayırdığım için ders çalışmaya daha az zaman kalıyor. 26) Arkadaşlarım kavga çıkarınca zorunlu olarak ben de karışırım. 27) Arkadaşlarım küfürlü ve argo konuştuğu için ben de onlar gibi konuşurum. 28) Arkadaşlarım küfür etmemi onaylar. 29) Kavga edince arkadaşlarım beni ciddiye alırlar. 30) Arkadaşlarım istediği için zamanımın çoğunu arkadaşlarımla birlikte internet kafede veya atari salonlarında geçiririm. 31) Arkadaşlarım ailemden izinsiz araba almam ve onlarla gezmem için baskı yaparlar. 32) Arkadaşlarım girdiği için ben de internette porno sitelerine gizlice girerim. 33) Arkadaşlarım siyasi amaçlı mitinglere katılmam için baskı yaparlar. 34) Arkadaşlarım anne-babalarına karşı çıktığı için ben de çıkarım.
106 EK 2 ABÖ CEVAP KAĞIDI Cinsiyetiniz: K ( ) E ( ) Sınıfınız: 9.sınıf ( ) 10. sınıf ( ) 11. sınıf ( ) A: Hiçbir zaman B: Arasıra C: Bazen D: Sık sık E: Her zaman Soru Numaraları A B C D E 1. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 2. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 3. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 4. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 5. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 6. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 7. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 8. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 9. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 10. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 11. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 12. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 13. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 14. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 15. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 16. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 17. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 18. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 19. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 20. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 21. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 22. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 23. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 24. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 25. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 26. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 27. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 28. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 29. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 30. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 31. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 32. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 33. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 34. ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
107 EK 3 KSÖ Açıklama Bu ölçek karar vermede benimsenen davranış biçimlerini ölçmek amacı ile hazırlanmıştır. karalamanızdır. Sizden istenen, soruları dikkatle okuyup size uygun olan seçeneğin altındaki aralığı Aşağıdaki örnek soruyu birlikte yanıtlayalım: Karar verirken başkalarının size yardımcı olmasını ister misiniz? Eğer siz her karar verme durumunda yanınızda size yardımcı kişilerin bulunmasının istiyorsanız Her zaman, bunu çok kere istiyorsanız ama olmadığı zaman da karar verebiliyorsanız Sıklıkla, genellikle kararlarınızı yalnız veren bir kişi iseniz ama önemli karar durumlarında yardımcı istiyorsanız Ara sıra, ne durumda olursanız olun, karar vereceğiniz zaman size yardımcı olmak isteyen hiç kimseyi yanınızda görmek istemezseniz Hiçbir zaman seçeneğini işaretlemelisiniz. Hiçbir soruyu atlamadan, içinizden geldiği gibi cevaplamaya çalışınız. 1) Bir konuda karar verirken içinizden gelen sese göre davranır mısınız? 2) Bir şey almak için pek çok mağazayı gezer, kaliteyi ve fiyatları karşılaştırır mısınız? 3) Bir konuda karar vermeden önce durumu çok iyi inceler, seçenekleri inceden inceye araştırır mısınız? 4) Beğenerek satın aldığınız bir şeyi başkaları sizin kadar beğenmezse aldığınızdan soğur musunuz? 5) Her konuda güç karar veren bir kişi olarak tanınır mısınız? 6) Bir konuda karar vermeniz gerektiğinde her sorunun olumlu ve olumsuz yanlarını uzun uzadıya araştırır mısınız? 7) Bir konuda karar verdikten hemen sonra kararınızın doğruluğundan kuşku duyar, değiştirme isteği duyar mısınız? 8) Bir geziye çıkacağınız sırada programınızı sık sık değiştirdiğiniz, yanınıza neleri almanız gerektiğine bir türlü karar veremediğiniz olur mu? 9) Seçenekler hakkında etraflı bilgi toplamadan karar verme durumunda kaldığınızda rahatsızlık duyar mısınız? 10) Sizin hakkınızda başkaları karar vermeye kalktığı zaman rahatsızlık duyar, tepki verir misiniz?
108 11) Uzun kararsızlık döneminden sıkılır, hemen o an için uygun bulduğunuz bir seçeneği kabul eder, onunla mutlu olmaya bakar mısınız? 12) Kendi başınıza karar vermek zorunda kaldığınızda kaygı ve sıkıntı yaşar mısınız? 13) Mektuplarınızı postaya vermeden önce birkaç defa okuyup yazdıklarınızı değiştirir misiniz? 14) Bir karar verirken, başkalarının size yol göstermesini, akıl vermesini ister misiniz? 15) Bir konuda karar vermeden önce seçenekleri çok iyi incelemenin, her birinin istenen ve istenmeyen yönlerini tartmanın yorucu ve gereksiz bir işlem olduğunu düşünür müsünüz? 16) Sınavlarda yanıtlarınızı sık sık değiştirdiğiniz için sınav süresinin bitiminde kağıdınızı hala veremediğiniz olur mu? 17) Sınavlardan çıktıktan sonra, hatalarınızı öğrenmekle canınızın sıkılacağını düşünerek, yanıtlarınızın doğru olup olmadığını araştırmaktan kaçınır mısınız? 18) Seçenekleri inceden inceye araştırmanın vakit kaybı olduğunu, çok inceledikçe karar vermenin güçleşeceğini düşünür, ilk anda size çekici gelen seçeneğe yönelmeyi rahatlatıcı bulur musunuz? 19) Kendi bildiğine giden bir kişi olarak tanınır mısınız? 20) Güç karar veren bir insan olduğunuz için çok güzel fırsatları kaçırdığınız oldu mu? 21) İnsanın içinden gelen sesin onu doğruya götürdüğüne inanır mısınız? 22) Kendi başınıza karar verir, başkaları kararınızın sakıncalarını söyleseler de kararınızda ısrar eder misiniz? 23) Karar vermeden önce seçenekler hakkında bilgi toplamaya kalktığınızda, birbiri ile çelişen bilgilerle karşılaşınca ne yapacağınızı şaşırır mısınız? 24) Karar verirken acele eder, ondan sonra da verdiğiniz kararı beğenmeyip değiştirmeye kalkar mısınız? 25) Karar verirken başkalarının o konuda nasıl davrandığına bakar, ona göre davranır mısınız? 26) Karar vermeden önce uzun araştırma döneminin yarattığı sıkıntıya hemen son vermek için o anda size çekici gelen seçeneğe yönelir misiniz? 27) İnsanın karar verirken ne istediğini çok iyi bilmesi gerekir diye düşünür müsünüz? 28) Bir karar verme durumunda, bir seçeneğe yönelirken, kazanç ve kayıpları uzun uzadıya düşünmenin yararı yoktur, çünkü geleceğin ne getireceğini kimse bilemez. Bu nedenle o anda aklın yattığı seçeneğe yönelmek en doğrudur diye düşünür müsünüz? 29) Hakkında etraflı araştırma yapmadan bir kimseyle yakın arkadaşlık kurmayı sakıncalı bulur musunuz? 30) Herkesi hoşnut edecek karar almak mümkün olmadığı için kararlarınızın öncelikle sizi hoşnut etmesinin yeterli olduğunu düşünür müsünüz? 31) İnsan kararlarını kendisi vermeli ve bunun sorumluluğunu da taşımalıdır diye düşünür müsünüz? 32) Bir şeyi çok istersem güzel tesadüfler sonucu ona ulaşabilirim diye düşünür ve karar verirken, gerçekleşme olasılığı diğer seçeneklere göre daha zayıf olsa da size çekici gelen seçeneğe yönelir misiniz?
109 33) Hoşunuza giden bir seçeneğe yönelmeden önce neler kazanıp neler kaybedeceğinizi etraflıca değerlendirir misiniz? 34) Gerçekleşme olasılığı zayıf olan seçenekler üzerinde durmaz, canınız çok çekmese de sizi kesin olarak sonuca götürecek seçeneği tercih eder misiniz? 35) Karar verirken seçeneklerin gerçekleşme olasılıklarını dikkate almaz, sadece ne derece hoşunuza gittiğine bakar mısınız? 36) Bir karar verdikten sonra seçtiğiniz yolun yararlarından çok sakıncalarını görmeye başlar ve değiştirme isteği duyar mısınız? 37) Başkalarına danışmadan verdiğiniz kararlardan pişman olur musunuz? 38) Bir karar verme durumunda, bir seçeneğe yönelirken neler kazanıp neler kaybedeceğinizi etraflıca düşünür müsünüz? 39) Verdiğiniz kararı biraz sonra beğenmez Acaba öbür yolu deneseydim der misiniz? 40) Karar vermeden önce çeşitli kaynaklardan aldığınız bilgiler arasında çelişki varsa nedenini araştırır mısınız?
110 EK 4 KSÖ CEVAP KAĞIDI Cinsiyetiniz: K ( ) E ( ) Sınıfınız: 9.sınıf ( ) 10. sınıf ( ) 11. sınıf ( ) A: Hiçbir zaman B: Arasıra C: Sıklıkla D: Her zaman Soru Numaraları A B C D 1) ( ) ( ) ( ) ( ) 2) ( ) ( ) ( ) ( ) 3) ( ) ( ) ( ) ( ) 4) ( ) ( ) ( ) ( ) 5) ( ) ( ) ( ) ( ) 6) ( ) ( ) ( ) ( ) 7) ( ) ( ) ( ) ( ) 8) ( ) ( ) ( ) ( ) 9) ( ) ( ) ( ) ( ) 10) ( ) ( ) ( ) ( ) 11) ( ) ( ) ( ) ( ) 12) ( ) ( ) ( ) ( ) 13) ( ) ( ) ( ) ( ) 14) ( ) ( ) ( ) ( ) 15) ( ) ( ) ( ) ( ) 16) ( ) ( ) ( ) ( ) 17) ( ) ( ) ( ) ( ) 18) ( ) ( ) ( ) ( ) 19) ( ) ( ) ( ) ( ) 20) ( ) ( ) ( ) ( ) 21) ( ) ( ) ( ) ( ) 22) ( ) ( ) ( ) ( ) 23) ( ) ( ) ( ) ( ) 24) ( ) ( ) ( ) ( ) 25) ( ) ( ) ( ) ( ) 26) ( ) ( ) ( ) ( ) 27) ( ) ( ) ( ) ( ) 28) ( ) ( ) ( ) ( ) 29) ( ) ( ) ( ) ( ) 30) ( ) ( ) ( ) ( ) 31) ( ) ( ) ( ) ( ) 32) ( ) ( ) ( ) ( ) 33) ( ) ( ) ( ) ( ) 34) ( ) ( ) ( ) ( ) 35) ( ) ( ) ( ) ( ) 36) ( ) ( ) ( ) ( ) 37) ( ) ( ) ( ) ( ) 38) ( ) ( ) ( ) ( ) 39) ( ) ( ) ( ) ( ) 40) ( ) ( ) ( ) ( )
111