İSTANBUL TİCARET ODASI VADELİ İŞLEMLER VE OPSİYON BORSALARI YAYIN NO: 2006-19 İstanbul, 2006
» Bu eserin yayın hakları İstanbul Ticaret Odası'na (İTO) aittir. Eser üzerinde 5846 sayılı FSEK tarafından sağlanan tüm haklar sınırlıdır. İTO'nun ve yazarın adı belirtilmek koşuluyla eserden normal ölçüde alıntı yapılabilir. İTO'nun yazılı izni olmadan eserin tamamı veya bir bölümü fotokopi, faksimile veya başka bir araçla çoğaltılamaz, dağıtılamaz, elektronik ortamlarda ticari ya da başka bir amaçla kullanılamaz. İstanbul Ticaret Odası: 04.02.03 VAD Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsaları. Haz. Hilal Usta İstanbul 2006, 120 sayfa 1. VADELİ İŞLEMLER I. VADELİ İŞLEIVI PİYASALARI II. VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİ III. OPSİYON PİYASALARI IV. İTO ISBN NO: 9944-60-049-0 Türkçe Reşadiye Cad. 34112 Eminönü / İstanbul İTO BİLGİ HATTI (212) 455 61 61 www.ito.org.tr İTO yayınları için ayrıntılı bilgi Bilgi ve Doküman Yönetimi Şubesi Dokümantasyon Servislinden alınabilir. Tel: (212) 455 63 29 Faks: (212) 512 06 41 E. Posta: ito.yayin@ito.org.tr Web: www.ito.org.tr BASKI CAN AJANS Reklam, Tasarım, Matbaacılık Tel:(212)-577 49 12 Faks: (212)-577 49 44 canajans_@liotmail.com
ÖNSÖZ Hızla gelişen globalleşme hareketi kapsamında ekonomik ilişkilerin yapısıda hızla değişmekte, mal-hizmet hareketleri ile finansman ve yatırım kararları ulusal boyuttan uluslararası boyuta taşınmaktadır. Özellikle 80'li yıllardan itibaren sermaye akımlarının dünya genelinde hareketlilik kazanması ve bilgi iletişim teknolojilerindeki gelişmeler ekonomik şartların ve piyasaların bütünleşmesi yönünde etkili olmaktadır. Ancak zaman içinde muhtelif nedenlerle döviz kurları, faiz oranları ve ürün fiyatlarında hızlı ve büyük dalgalanmaların yaşanması, ticari hayatta geleceğe yönelik fiyat tahmini ve buna göre hareket etme zorunluluğu, risk yönetimi ihtiyacını ön plana çıkarmıştır. Bu değişim sürecinde piyasalarda oluşan tıkanmaların aşılması amacıylada Vadeli işlem ve Opsiyon Borsaları etkin risk yönetimi yapmaya imkan verecek ürünleri sunmaya başlamıştır. Gelişmiş bir finansal sistemin vazgeçilmez kurumları arasında yer alan Vadeh İşlem ve Opsiyon Borsaları günümüzde finans piyasalarının gelişmişlik düzeyini artırarak ekonomide kaynakların daha etkin dağılımı ve kullanımına yönelik önemli katkıda bulunmaktadır. Bu gerçekten hareketle ülkemizin ilk ve tek özel borsası olarak kurulan Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş ile finansal piyasalarımızda yeni bir dönem başlamıştır. Avrupa Birliğine girme hazırlıkları içinde yer aldığımız bu dönemde devletin özelleştirmeler sonucu bir çok alandan çekilmesi, fiyatların piyasada belirlenmesine imkan tanıyacak düzenlemelerin hayata geçirilmesi, sermayenin uluslararası dolaşımının önündeki engellerin kalkması ve işletmelerin dünyadaki gelişmelerden daha fazla etkilenmeye başlaması ile Vadeli İşlemler Piyasasının sunabileceği işlemlere duyulan ihtiyacı artırmıştır. Dünyada ve ülkemizde finans piyasalarındaki gelişmeler. Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsalarının tarihsel gelişimi, bu borsalarda işlem gören hisse senedi, döviz, emtia faiz ve altın vadeli sözleşmelerin özellikleri, standartları ve işleyiş esaslarına ilişkin bilgilerin sunulduğu yayınımızda aynı zamanda uygulamalı örneklere de yer verilmiştir. Yayınımızın üyelerimize ve ilgililere yararh olmasını diler, yayını hazırlayan İstatistik Şubesi Araştırma Şefi Hilal Usta'ya teşeklcür ederim. Dr. Cengiz Ersun Genel Sekreter
İÇİNDEKİLER L VADELİ İŞLEM PİYASALARININ GENEL ÖZELLİKLERİ 9 1. VADELİ İŞLEM PİYASALARININ TARİHSEL GELİŞİMİ 9 l.l Türkiye'de Vadeli İşlem Piyasasının Genel Tarihçesi 11 2. SPOT İLE VADELİ İŞLEM PİYASALARININ TANIMI VE FONKSİYONLARI.13 3. VADELİ İŞLEM PİYASALARINDA RİSKLER VE TEMİNATLANDIRMA 15 3.1 Vadeli İşlem Piyasalarında Riskler 15 3.2 Risk Önleme (Hedging) Yöntemleri ve Kullanılan Enstrümanlar 16 4. VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİNİN KULLANIM AMAÇLARI 17 4.1 Korunma Amaçlı İşlemler (Hedging) ve Baz Riski 17 4.2 Spekülasyon Amaçlı İşlemler 21 4.3 Arbitraj 22 5. VADELİ İŞLEM SÖZLEMELERİ VE ÖZELLİKLERİ 23 5.1 Dünyada Vadeli İşlem Sözleşmelerine Konu Olan Varlıklar 23 5.2 Ülkemizde Vadeli İşlem Borsalarında İşlem Gören Sözleşmeler....24 5.3 Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Standart Özellikleri 24 5.4 Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Dizayn Edilmesi ve Sözleşme Unsurları 25 6. ALİVRE (FORWARD) SÖZLEŞMELERİ 28 7. VADELİ İŞLEM (FUTURES) SÖZLEŞMELERİ 29 7.1. Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Fiyatlandırılması 30 7.2. Vadeli İşlem Piyasalarında Teminatların Kaldıraç Etkisi 32 7.3. Vadeli İşlem Sözleşmelerinde Yayılma İşlemleri 33 7.4. Vadeli İşlem Piyasasında Emir Tipleri 34 ILTARLMA DAYALI VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİ VE BORSALAR 35 l.tarihsel Gelişimi 35 2.Tarıma Dayalı Vadeli İşlem Piyasasının Kesimler Üzerine Etkileri 37 3.Pamuk ve Buğday Vadeli İşlem Sözleşmeleri 39
4.Tanma Dayalı Sözleşmelerde Risk Yönetimi 43 4.1. Buğday ve Pamuk Vadeli İşlem Sözleşmelerinde Korunma Amaçlı İşlemler (Alım Yönünde) 43 4.2. Spekülasyon Amaçlı İşlemler 45 5. Tarıma Dayalı Vadeli İşlem Sözleşmelerinde Teslimat 46 m. DÖVİZ VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİ VE BORSALAR.. _ 46 1. Tarihsel Gelişimi 47 2. Döviz Piyasaları 48 2.1. Döviz Piyasalarını Etkileyen Faktör 49 3. VOB'da İşlem Gören Döviz Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Özellikleri 50 4. Döviz Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Fiyatlandırılması 51 5. Döviz Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Kullanım Amaçları 52 5.1 Riskten Korunma (Hedging) 52 5.2 Spekülasyon ve Kaldıraç Etkisi 53 5.3 Arbitraj Amaçlı Kullanım. 55 IV. FAİZ VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİ VE PİYASALARI 56 1. Tarihsel Gelişimi.59 2. VOB'da İşlem Gören Faiz Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Özellikleri 61 3. Faiz Vadeli İşlem Sözleşmelerinde Fiyatın Hesaplanması ve Kotasyon Şekilleri..64 3.1 Kısa Vadeli FVİS-Hazine Bonoları 64 3.2 Eurodolar Mevduat Sertifikası Üzerine Faiz Vadeli İşlemler 65 3.3 Orta ve Uzun Vadeli FVİS İşlemleri 65 4. Faiz Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Kullanım Amaçları 66 4.1. Riskten Korunma 67 4.2. Spekülasyon Amaçlı Korunma 76 4.3. Arbitraj Amaçh Korunma.77
V, HİSSE SENEDİ ENDEKS VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİ VE BORSALAR...78 1. Hisse Senedi Piyasalarının Tarihsel Gelişimi 79 2. Hisse Senetlerinin Genel Özellikleri 80 3. Endeks Vadeli İşlem Sözleşmelerinde Fiyatlama 83 4. Endeks Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Kullanım Amaçları 85 4.1. Korunma Amaçlı İşlemler 86 4.2. Yatırım Amaçlı İşlemler... 89 4.3. Arbitraj Amaçlı Yapılan İşlemler 90 5. VOB-İMKB 30 Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Özellikleri 91 VI. VOB-ALTIN VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMESİ 93 1. Vob Altın Vadeli İşlem Sözleşmesinin Özellikleri 93 VIL OPSİYON PİYASALARI VE İŞLEYİŞLERİ 95 1. Opsiyon Piyasalarının Tanımı 95 2. Opsiyon Piyasalarının Tarihçesi 96 3. Opsiyon Türleri 97 4. Opsiyon Tipleri.99 5. Opsiyonlarm Alabileceği Durumlar 100 6. Opsiyon İşlemlerinde Teminatlandırma 101 7. Opsiyonlarm Kullanımı ve Takas İşlemleri 102 8. Opsiyon Sözleşmesi Çeşitleri» 102 9. Opsiyon Sözleşmelerinin Fiyatlandırılması 104 10. Opsiyon Fiyatını Etkileyen Faktörler 107 11. Opsiyon Stratejileri 110 Kaynakça 116
VADELİ İŞLEMLER VE OPSİYON BORSALARI L VADELİ İŞLEM PİYASALARININ GENEL ÖZELLİKLERİ 1, VADELİ İŞLEM PİYASALARININ TARİHSEL GELİŞİMİ Liberal ekonomik sistemlerin vazgeçilmez kurumlarmdan biri olan vadeli işlem ve opsiyon borsaları finans piyasalarının gelişmişlik seviyelerini artırarak, ekonomide kaynakların etkin dağılımı ve kullanımını sağlamada önemli rol oynadığı bilinmektedir. Vadeli İşlem Piyasaları bu günkü seviyesine uzun bir tarihsel gelişim sonucu ulaşmıştır. Söz konusu süreç ilk aşamada spot işlemlere, ara aşamada forward işlemlere daha sonra vadeli işlem ve options'lara dayalı vadeli kontrat piyasalarına dönüşüm şeklinde birbirini tamamlayan üçlü bir yapı içersinde gerçekleşmiştir. Dünyada ilk piyasa sayılabilecek örgütlenme 1730 yılında Osaka'da kurulan Dojimina Pirinç Ticaret Borsası olurken, günümüz anlamıyla modern vadeh işlem borsalarının kurulması 1848 yılında Chicago Board Of Trade (CBOT) olarak bilinen tahıl borsasının kurulması ile sağlanmıştır. Buğday ve mısır alım satımının nakit ve vadeli olarak yapıldığı söz konusu borsada, iç savaş sebebiyle oluşan fiyat değişimlerinden kısacası riskten korunmak (hedging) ve spekülasyon yapmak için forward sözleşmeleri kullanılmaya başlanmıştır. Ancak forward işlemler bir kurumun denetimi olmaksızın karşılıklı güvene dayandığından zaman içinde tarafların yükümlülüklerini yerine getirmemesi bazı sorunları da beraberinde getirmiştir. 1865 yılında kurulan Chicago Ticaret Borsası (CBOT)'da modern vadeh işlemler piyasalarının ilk adımı atılmıştır. Böylelikle sözleşmeye konu olan varlıklar ve bu varlıkların özellikleri, miktarı, vadesi ve teslimat prosedürleri gibi forward sözleşmelere konu olan şartlar standartlaştırılmıştır.
1919 yılında ise değişik ürünlerin işlem gördüğü Chicago Merchantile Exchange (CME) borsasının kurulması ile vadeh işlemler (alivre işlemler) kurumsal bir yapıya taşınmış, tüccar ve çiftçiler arasında hazırlanan sözleşmelerin alım satım şartları hukuki bir düzene oturtulmuştur. Geleceğe yönelik sözleşmelerde (forward) taraflar kalite, miktar, fiyat, teslim yeri ve vadeyi aralarında şerbetçe belirlerken, vadeh işlem sözleşmesi ile alım satıma konu ürünün kalitesi, miktarı, vadesi ve tesfim yeri standart hale getirilmiştir. Sözleşmelerin standart hale getirilmesi ve teminat sistemi ile piyasaya spekülatörler girmeye başlamıştır. Vadeli işlemler piyasalarında yapılan işlemler uzun bir dönem içinde tarım ve sanayi ürünlerinin konu olduğu mala dayalı işlemler şeklinde devam etmiş, ancak 20.yüzyılın ikinci yarısından itibaren liberalizasyon yönünde meydana gelen önemli gelişmeler karşısında finansman teknikleri yetersiz kalmıştır. Öncelikle ülkelerin para birimlerinin birbirine sabitlenme politikasına kaynak teşkil eden Bretton Woods anlaşmasının 1971 yıhnda fesh edilmesiyle para birimlerinin birbirine olan eşitfiği pohtikasmdan vazgeçilmiştir. Sermayenin çok çabuk ve kolay yer değiştirdiği bu dönemde yatırımcılar ve finansal mucitler (financial innovators) büyük imkanlara kavuşmuştur. Bu dönemde hızla gelişen teknolojik imkanlarla sınırh bulunan dünya ticareti, hem bu belirsizhği mümkün olduğunca ortadan kaldırmak, hem de doğan fırsatları değerlendirmek için yeni finansal araçlar ve yeni stratejiler gehştirmek durumunda kalmıştır. Zaman içinde kademeh olarak artan döviz kurları ve faiz oranlarındaki dalgalanmaların yanında ticari hayatta geleceğe yönelik fiyat tahmini ve buna göre hareket etme zorunluluğu 1970'li yılların sonlarında risk yönetimi anlayışını ön plana çıkarmıştır. Bu değişim sürecinde piyasalarda oluşan tıkanmaların aşılması amacıyla vadeh işlemler piyasalarında faiz, döviz, borsa endeksi, devlet tahvili ve hazine bonosu üzerine de vadeh işlem kontratları yazılmaya başlanmıştır. 1972 yılında ilk finansal vadeli işlem piyasa ürünü olan dövize dayalı vadeli işlem sözleşmeleri
International Monetary Market'in (IMM) kurulması ile piyasaya sürülmüştür. Bunu 1975 yılında Chicago Board of Trade'de (CBT) piyasaya sürülen konut sertifikalarına dayalı vadeli işlem sözleşmeleri izlemiştir. 1980' h yıllardan sonra ise faiz üzerine yazıh vadeli işlem sözleşmeleri borsalarda işlem görmeye başlamış ve yıllar içinde artan işlem hacmiyle vadeli işlem piyasaları dünyadaki en aktif piyasalar haline gelmiştir. 1982 yılında ise Chicago Merchantile Exchange de SXP 500 endeksine dayah vadeh işlem sözleşmeleri hazırlanarak piyasaya sunulmuş, böylece vadeli işlem piyasalarında borsa endeksleri de konu olmaya başlamıştır. Finansal devrim olarak adlandırabileceğimiz bu süreç finansal piyasalarda rekabeti ve performansı artırırken piyasalar arası entegrasyon ve küreselleşmeye koşut olarak bu piyasalardaki riski büyük ölçüde artırmıştır.döviz kurları, faiz oranları,menkul kıymet ve varlık fiyatları çok daha oynak (volatil) hale gelirken, kredi, fiyat, likitide, kur ve faiz riski gibi bir çok risk de artmıştır. 80'li yıllarda elektronik işlem sistemlerinin gelişmesi ile hızlanan sermaye piyasalarının globalleşme eğilimi türev enstrümanlar piyasasına olumlu etki yapmış ve bu piyasaların hızla büyümesine yol açmıştır. Günümüzde dünyada bir çok gelişmiş ülkedeki vadeli işlem ve opsiyon borsaları faaliyetlerini artan işlem hacimleri ile sürdürürken, gelişmekte olan ülkelerde de bu borsaların faaliyetleri devam etmekte yada açılması için çalışmalar sürdürülmektedir. 1-1.Türkiye'de Vadeli İşlemler Piyasasının Genel Tarihçesi Türkiye'de 1994 yılı ekonomik kriz sonrasında Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası tarafından açılan döviz forward piyasaları daha çok kambiyo piyasasında kontrolü yeniden sağlamak amacıyla kullanılmıştır. İthal veya ihraç edilen ürünlerde (altın,pamuk vs) karşılaşılabilecek risklerden korunmak amacıyla yurtdışı vadeli işlem borsalarında yapılan işlemler ile vergiye tabii olmadan gerçekleştirilen forward işlemler dışında ülkemizde vadeli işlem ve
opsiyon uygulaması konusunda ilk düzenleme 23.07.1995 tarih ve 22352 sayıh Resmî Gazete'de yayımlanan "Vadeh İşlem ve Opsiyon Borsalarının Kuruluş ve Çahşma Esasları Hakkında Genel Yönetmelik" ile yapılmıştır. Bu düzenlemenin ardından, 18.10.1996 tarih ve 22791 sayıh Resmî Gazete'de çıkarılan "İstanbul, Altın Borsası Vadeh İşlemler ve Opsiyon Piyasası Yönetmeliği" ile İstanbul Altın Borsası'nda altın ve dövize dayalı vadeh işlem ve opsiyon sözleşmelerinin alım satımına ihşkin ilkeler belirlenmiş, 29.01.1997 tarih ve 22892 sayıh Resmî Gazete'de çıkarılan "İMKB Vadeh İşlemler Piyasası İşlem ve Üyeliğine İhşkin Yönetmelik" ve "İMKB Vadeli İşlemler Piyasası Takas Merkezi Üyehği ve İşlemlerine İhşkin Yönetmelik" ile de hisse senedi, faiz getirili menkul kıymetler, endeks ve diğer fmansal göstergeler üzerine vadeli ve opsiyonlu işlemlerin yapılmasına ve takasına ihşkin esaslar düzenlenmiştir. Söz konusu yönetmelikler, 23.02.2001 tarih ve 24327 sayıh Resmi Gazetede yayınlanan "Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsalarının Kuruluş ve Çahşma Esasları Hakkında Yönetmelik"in 56 maddesi ile yürürlülükten kaldırılmış, daha sonra yeni yönetmelikler 19.07.2001 tarih ve 24467 sayılı resmi gazetede yayınlanmıştır.04.07.2002 yılında Vadeh İşlemler Borsası dünyadaki gelişmelere paralel olarak anonim şirket şeklinde yapılandırılmış ve Ticaret sicihne tescil ettirilmiştir. Sermaye Piyasası Kurulu'ndan 5 Mart 2004 tarihi itibariyle gerekli yasal izinler alınarak kurulan Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası AŞ. Ülkemizin ilk ve tek özel borsasıdır. 4 Şubat 2005 tarihinde faaliyete geçen VOB ile finansal piyasalarımızda yeni bir dönem başlamıştır. Faaliyete geçtiğinde 35 üyesi olan VOB'un bugün ülkemizin önde gelen banka ve aracı kurumlarından oluşan 57 üyesi vardır.
VOBA.Ş. Kurucular Pay Tutan (Bin YTL) Pay Oram % Akbank TAŞ 360 6 Koçbank A.Ş. 360 6 Garanti Bankası 360 6 Vakıflar Bankası T.A.O 360 6 İş Yatırım Menkul Değerler 360 6 İzmir Ticaret Borsası 1.020 17 TOBB 1.500 25 IMKB 1.080 18 Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşlar Birliği 360 6 Sanayi ve Kalkınma Bankası A.Ş. 60 1 TAKASBANK 180 3 TOPLAM 6.000 100 2. SPOT İLE VADELİ İŞLEM PİYASALARININ TANIMI VE FONKSİYONLARI Finansal piyasalar gerçekleştirilen alım-satım işlemi sonunda el değiştiren kıymetlerin vadesine göre spot ve vadeli işlemler (türev piyasalar) olarak ikiye ayrılmaktadır. Spot Piyasalar; Belirli miktarda mal veya kıymetin ve bunların karşılığı olan paranın işlemin ardından el değiştirildiği piyasalar olup, alim satım işlemlerinde teslim ve ödeme yükümlülüğünün aynı anda veya çok kısa bir süre içinde gerçekleştirilmesi en önemli özelliğidir. Spot piyasalarda oluşan fiyatların o an için geçerli olması sonucu katılımcılar gelecekteki fiyat değişimlerinden olumlu veya olumsuz etkilenmektedir. Vadeli işlem Piyasalan ( Türev Piyasalar); Bir malın (tarımsal ürün, değerli maden, döviz hazine bonosu devlet tahvili, borsa endeksi) taraflar arasında yapılan anlaşma sonucu behrli bir fiyattan ileriki bir tarihte teshm edilmek üzere
alım satım sözleşmelerinin yapıldığı ve bu sözleşmelerin el değiştirdiği borsalardır. Türev ürünlerin (Forward, Futures, Options ve Swap) işlemlerinin tamamı bu borsalarda gerçekleştirilmektedir. Ayrıca türev piyasalar; V Finansal piyasalarda dolaşan para için alternatif yatırım olanakları sunarak hem paranın piyasalardaki dolaşım hızının artmasına hem de piyasaya gelen bilgilerin fiyatlara daha hızlı yansımasına yol açmaktadır. V Türev piyasalar spot piyasanın daha likit olmasını sağlarken, gelecekte oluşabilecek olumsuz fiyat hareketlerine karşı korunma olanağı vermekte, spot piyasada işlem gören mal ve kıymetlere olan yatırımcı ilgisini de artırmaktadır. V Vadeh piyasalardaki yatırımcılar, spot piyasalara göre daha düşük miktarlarda sermaye ile işlem yapabilme şansına sahiptirler. Spot piyasalarda işlem tutarının tamamı tahsil edilirken, vadeli piyasalarda "marjin" denilen ve düşük olan teminat tutarı ile işlem yapılmaktadır. Vadeli piyasada işlem yapan yatırımcı,spot piyasada işlem yapmak için kullanacağı sermayeyi alternatif piyasalarda değerlendirilmektedir. V Piyasalar, yatırımcıların isteklerine cevap verecek tüm enstrümanlara sahip olması dolayısıyla daha etkin çalışmaktadır. Borsalarda işlem gören türev ürünlerin regülasyonu çok daha etkin yapılabilmekte, aracı kuruluşlara yönelik olarak periodik ve ani denetimler yapılarak piyasa oyuncularının daha disiplini olması sağlanabilmektedir. V Türev ürünler piyasalardaki kredi hacmini ve likitideyi artırırken, finansal sistemin taşıyabileceği riskin daha etkin yönetimini mümkün kılmaktadır. V Vadeli işlem piyasaları; Piyasa bilgisi olan, ancak sermayesi az olduğu için yeterince pozisyon alamayan veya kredili alım satım yapmak zorunda kalan
yatırımcılara da küçük miktarda paralarla büyük pozisyonlar alma ve kaldıraç etkisi yardımıyla yüksek kazanç elde etme imkanı vermektedir. Ancak, zamanla yaşanan gelişmeler ile vadeli işlem piyasasının spot piyasa üzerindeki etkilerinin her zaman istenilen yönde olmadığı görüşü ortaya çıkmıştır. Bu görüş sahipleri, standart vadeh işlem sözleşmelerinin ortaya çıkmasıyla birlikte spot piyasalarda oynaklığın (volatility) arttığını, vadeli işlem piyasalarının risk azaltmak isteyenler yerine spekülatörlerin akınına uğrayarak, büyük ölçüde istikrarsızlığa neden olduğunu ileri sürmektedirler. Diğer bir eleştiri ise spot piyasalarda vadeh işlemlerle birlikte likiditenin azaldığı yönünde olmuştur. Özellikle 1987 yıh Ekim ayında yaşanan gelişmelerin bir ölçüde portföy sigortası ve endeks arbitrajı stratejilerine bağlanmıştır. Ancak dünya piyasalarında sağlanan gelişmeler vadeli işlemler borsasının ülkemizde gerek reel gerekse fmansal sektöre bir çok açıdan faydalar sağlayacağı gerçeğini ortaya koymuştur. 3. VADELİ İŞLEM PİYASALARINDA RİSKLER VE TEM İN ATLANDIRMA 3.1. Vadeli İşlem Piyasalarında Riskler Risk; gelecekte ortaya çıkabilecek olaylarla ilgili belirsizlik olarak tanımlanmakta olup, ekonomilerde kişi veya mali kuruluşlar yaptıkları işlemler sırasında genelde üç önemli riskle karşı karşıya kalmaktadır. Söz konusu riskler; Döviz Riski, Faiz Riski ve Likitide Riski olup, Vadeh işlem borsalarının temel fonksiyonlarından biri gelecekte aleyhte oluşabilecek fiyat değişimleri karşısında kişi veya firmaları bu risklere karşı korumaktır. a) Döviz riski: Döviz riski belli iç ve dış etkenlerle (ödemeler dengesi açığı, siyasal olaylar v.b.) ulusal para birimlerinin yabancı paralar karşısında
değerinde meydana gelebilecek olumlu veya olumsuz değişimlerdir. Döviz kurlarmda meydana gelen değişimler işletmelerin bilançoları veya yatırımcılara ait yatırım portföyleri üzerinde kar veya zarara neden olmak suretiyle ortaya çıkmaktadır. b) Faiz riski: Faiz riski faiz oranlarında ortaya çıkan diğişimlerden dolayı karşı karşıya kalman risktir. Bu risk herhangi bir yatırımdan beklenen getiriyi olumlu veya olumsuz etkilemekte veya işletmelerin yaptığı borçlanmalar üzerinde önemli bir etkiye sahip olmaktadır. c) Likidite riski: Likidite riski belli bir dönemde elde edilecek nakit giriş ve çıkışlarının dengeh götürülememesi riskidir. Likidite riski hem bireyler hemde işletmeler için çok önemhdir. Çünkü nakit giriş-çıkışlarm dengeli olmaması bazı yükümlülüklerin karşılanamamasım gündeme getirmektedir. 3.2. Risk Önleme (Hedging) Yöntemleri ve Kullanılan Enstrümanlar A. Mal Piyasalarında Risk önlemede Kullanılan Enstrümanlar 1) Mal gelecek kontratları 2) Mal gelecek kontrat opsiyonları B, Döviz Piyasalarmda Risk Önlemede Kullanılan Enstrümanlar 1) Vadeli Döviz İşlemleri (Forward) 2) Döviz Gelecek Sözleşmeleri (Futures) 3) Döviz Opsiyon ve Swaplari
C. Faiz Piyasalarında Risk Önlemede Kullanılan Enstrümanlar 1) Kısa ve Uzun Vadeli Faiz Futures Sözleşmeleri 2) Faiz Swaplari, Gelecek Faiz Swap Opsiyonları 3) Kısa ve Uzun Vadeli Faiz Opsiyonları 4) Faiz Taban ve Tavan Anlaşmaları 4. VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİNİN KULLANIM AMAÇLARI Vadeli işlem sözleşmelerin en önemli özelliği risk seven ve riskten kaçınmak isteyen yatırımcıların bir araya gelmesinin sağlanmasıdır. Bu borsalarda işlem gören türev araçlar, yatırım (spekülatörlerce) ve korunma amaçlı (hedger) olarak kullanılmakta olup üreticilerin, işletmelerin ve yatırımcıların risk yönetimi ihtiyaçlarının en etkin şekilde karşılanmasına büyük katkı sağlamaktadır. 4.1. Korunma Amaçlı İşlemler (Hedging) ve Baz Riski Korunma amaçlı işlemler ile potansiyel risklerin yatırımcı için doğuracağı olumsuz riskler türev araçlar ile şu şekilde bertaraf edilmektedir. A- Uzun pozisyonlu korunma B- Kısa pozisyonlu korunma C- Çapraz korunma A- Uzun Pozisyonlu ( Long Position) Korunma Vadeh işlem sözleşmesinde alım yapan yatırımcı "uzun pozisyon", almış olur. Vadeli İşlem Sözleşmesi (VİS) satın alarak uzun pozisyon alan taraf sözleşmenin vadesi geldiğinde sözleşmeye konu olan varhğı sözleşmede behrtilen fiyattan, miktar ve şartlarda satın almak yada nakdi uzlaşmayı sağlamakla yükümlüdür.
örn; Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsasmda sözleşme büyüklüğü 10 bin dolar olan YTL/USD sözleşmesinde 6 ay vadeli kurlarm 1,8000 YTL dan işlem gördüğünü varsayalım. Yatırımcı 1,8000 YTL olan Dolar kurundan 6 ay vadeli 10 bin dolarlık sözleşmeyi %10 teminat karşılığı satın aldığında 10 bin doların alış kurunu bu günden sabitleyerek beklenmedik kur artış riskine karşı korunmuş olmaktadır. Altı ay sonunda dolar kuru ne kadar artarsa artsın yatırımcı maliyetini sabitlediği için kur artışından etkilenmeyecektir. Fiyat Seviyesi YTL 2,2000 1,8000 3000 YTL'lik maliyeti göze alır, 6 ay vadeli VİS satın alır. Spot Piyasa J Fiyatı Vadeli işlem ve osiyon borsasmda 10.000 USD satın alır. Bankaya borcunu öder. VİS satın almamış olsaydı 10.000 USD 2,1000 YTL fiyatla satın alıp borcunu ödeyecekti. Borçlanma maliyeti 3 Bin YTL'yi aşacaktı. 1,5000 Bankadan 10.000 USD borç alır. 10.000 USD borçlanma maliyeti tasarladığı gibi 3.000 YTUdır. Bugün B- Kısa Pozisyonlu Korunma 6 ay sonra Kısa pozisyonlu korunma, alım satıma konu olan ürünün gelecekte fiyatının düşmesi riskine karşı satım yönünde işlem yapılmasıdır. Satmak için elinde mal olan veya satacağı ürüne o an sahip olmayıp gelecek bir vadede sahip olacak yatırımcılar fiyatların düşmesini kendileri açısından risk olarak değerlendirmektedir. Örn; İhracatçı konumunda bulunan yatırımcı 100 bin dolar tutarında tekstil ürününü üç ay içinde teslim etmek üzere % 10 kar marjı ile bir anlaşma yaptığını ve malı teslim etmek üzere akreditif açıldığını düşünelim. Anlaşma yapıldığı gün dolar kuru spot piyasada 1,5000 YTL olduğunu varsaydığımızda üç ay sonunda dolar kurunun aşağı yönlü hareket karşında (örneğin 1,4500
YTL) büyük bir riskle karşı karşıya kalmabilecektir. Anlaşma yapıldığı gün vadeli işlem borsasında üç ay vadeli Dolar/YTL sözleşmesinin 1,6500 YTL/Dolar kuru üzerinden işlem gördüğünü varsaydığımızda, bu fiyat üzerinden satış yönlü işlem yapıldığında (kısa pozisyon olarak) yatırımcı gelecek ihracat bedehni kurların düşmesi riskine karşı korumuş olacaktır. C. Çapraz Korunma Vadeh işlem sözleşmesine konu olan ürün ile yatırımcının riskten korumayı amaçladığı ürün aynı değilse çapraz korunma yapılmış olmakta ancak yatırımcı söz konusu her iki ürünün spot piyasa arasındaki farktan kaynaklanan çapraz korunma riskine maruz kalmaktadır. Çapraz korunma ile ; - Riske maruz kaldığımız vade yapısı, - Spot piyasadaki pozisyon miktarı ile vadeli piyasadaki pozisyon miktarında farklılık olması, - Sahip olunan mahn kendisine ait özel karekteristiklerin olması durumunda devreye girerek yatırımcının mağduriyeti önlenmektedir. Örn; Portföyünde A,B,C hisse senetlerine sahip olan yatırımcı gelecekte fiyatların düşme riskine karşı korunmak istemektedir. Ancak hisse bazında vadeh işlem sözleşmesi bulunmadığında yatırımcı hisse senetleri ile endeks fiyatları arasındaki fiyat uyumunun yüksek olduğunu göz önüne alarak Endeks-30 vadeh işlem sözleşmesi satarak riske karşı korunmuş olmaktadır. Vadeli işlem sözleşmesinde uzun veya kısa pozisyona sahip kişi, açık pozisyondadır. Piyasanın açık pozisyon durumu, seans içi pozisyon kapatma ve yeni pozisyon alma işlemleri netleştirildikten sonra, vadeh işlem sözleşme yükümlülükleri hala devam eden katılımcıların tuttukları açık pozisyon sayısını gösterir. Açık pozisyon sayısı, piyasadaki uzun veya kısa pozisyon sayısına eşittir. Açık pozisyona sahip kişi, sözleşmenin vade sonu gelmeden ters bir pozisyon alarak pozisyonunu kapatabihr veya sözleşmenin vade sonuna kadar açık
pozisyonda kalabilir. Açık pozisyonunu kapatarak piyasadan çekilmek isteyen bir yatırımcı; a. uzun pozisyonuna karşı, aynı vadeli işlem sözleşmesinde kısa pozisyona girer. b. kısa pozisyonuna karşı, aym vadeli işlem sözleşmesinde uzun pozisyona girer. Açık pozisyon sahibi, pozisyonu açık kaldığı sürece, bu pozisyon için yatırdığı teminatı geri alamaz. Vadeh işlem sözleşmesinde uzun taraf olan bir yatırımcı; vadeli işlem fiyatı piyasada anlaştığı fiyatın üzerine çıktığı takdirde kar, altına düştüğü takdirde zarar ederken, kısa taraf olan yatırımcı; vadeli işlem fiyatı piyasada anlaştığı fiyatın altına düştüğü takdirde kar, üzerine çıktığı takdirde zarar eder. "Aralık pozisyonu'' (calendar spread) almak, vadeli işlem sözleşmeleri fiyatlarının farklı değişiminden yararlanmak amacıyla, aynı menkul kıymet üzerine düzenlenen vadeh işlem sözleşmesinin iki farklı işlem vadesinin birinde uzun diğerinde ise kısa taraf olmak demektir. İki sözleşme fiyatındaki değişimler sonucu yatırımcı kar/zarar edebilir. Aralık pozisyonu alırken, yatırımcı açısından karar verme kriteri, fiyat hareketinin yönünden ziyade, söz konusu iki sözleşme arasındaki fiyat farklıhğımn düşük veya yüksek olup olmayacağı hususudur. Vadeli işlemler piyasasında "aralık pozisyonu"nun yanısıra, "ürünlerarası aralık pozisyonu" (intercommodity spread) da ahnabihr. Baz Riski Vadeh işleme konu kıymetin veya finansal göstergenin vadeli işlem fiyatı ile spot piyasa fiyatı arasındaki farka "baz" denir.spot piyasadaki fiyat değişimi ile vadeli piyasalardaki fiyat değişimi birebir aynı ise baz sabittir. Bununla birlikte, vadeli işlem piyasalarında baz vadeye belli bir süre varken genelde pozitiftir ve vade sonuna doğru azalarak vade sonunda sıfır olur.
özellikle korunma amaçlı işlemlerde, sözleşmenin vadeye kadar tutulması düşünülüyor ve korunma periyodu ile sözleşmesinin vadesi uyuşmuyorsa o zaman baz riski vardır. Bu durumda yatırımcı; Korunma Tipi Kısa Korunma Uzun Korunma Pozisvon Sahibi Baz Depişiminden Kar Eder Spot fiyat vadeli işlem fiyatından daha fazla arttığında Spot fiyat vadeli işlem fiyatından daha az düştüğünde Spot fiyat artar ve vadeli işlem fiyatı düştüğünde Spot fiyat artar ve vadeli işlem fiyatı daha az artarsa Spot fiyat artar ve vadeh işlem fiyatı daha fazla düştüğünde Spot fiyat düşer ve vadeh işlem fiyatı artarsa 4.2.Spekülasyon Amaçlı İşlemler Vadeh işlem piyasalarının önemh aktörlerinden biri spekülatörler olup, bu kişiler piyasalarda fiyatların yönünü tahmin ederek pozisyon alan yatırımcılardır. Eğer herhangi bir malın vadeh işlem fiyatının gelecekteki spot piyasa fiyatından daha düşük olduğuna inanılırsa, vadeli işlem piyasasında alım işlemi, vadeh işlem fiyatının gelecekteki spot fiyatından daha yüksek olduğuna inanılırsa satım işlemi yapılmaktadır. Spekülatörlerin alım-satım işleminde bulunmaları zaman zaman ani fiyat hareketlerine sebep olmakla birlikte, piyasanın likitidesini ve işlem hacmini artırırken, vadeli ve spot fiyatlar arasındaki farklılığın behrli aralıkta kalmasını sağlamaktadır. Bu kişilerin alım satımları fiyat düşüşlerinde destek noktası, yüksehşlerinde ise direnç noktasının oluşmasına neden olmaktadır.
43- Arbitraj Arbitraj ''jditınm yapmadan elde edilen risksiz kazanç"tır. Arbitrajcılar (Arbitrajörler) ise piyasalar arasmdaki fiyat dengesizliklerinden yararlanarak risksiz kar elde etmeyi hedefleyen yatırımcılardır. Dolayısıyla bu yatırımcılar piyasaların birbirleri ile uyumlu ve dengeh hareket etmesini ve gerçekçi fiyat oluşmasını sağlamaktadır. Piyasalarda arbitraj imkanı verecek şekilde fiyatlar; V Aynı özelliklerdeki bir ürününün farklı piyasalarda aynı anda oluşan fiyatlar arasında farklılık olması, V Aynı ürüne ait spot fiyatlar ile vadeli fiyatlar arasında taşıma maliyeti modeline göre olması gereken fiyat arasında farklılık olması halinde oluşmaktadır. Değişik piyasalarda oluşan fiyat farklılıklarından yararlanmak sebebiyle yapılan hisse senedi, değerli maden ve evrak işleri de arbitraj kapsamına girmektedir. Gerek döviz pozisyonunu dengelemek, gerekse kur farkından yararlanmak veya harici bir müşteri talebini karşılamak amacıyla bankalar tarafından yapılan döviz tahvil işlemleri bir arbitraj işlemidir. Etkin çalışan piyasalarda bu şekilde arbitraj fırsatlarının oluşmayacağı beklenir. Arbitraj imkanının doğması halinde de bihnçh işlem yapan arbitrajcılarm yapacakları işlemler ile fiyatların arbitraj olamayacak seviyeye doğru hareket etmeleri beklenir. Örneğin, Bir mal coğrafi olarak farklı yerlerde farklı iki fiyattan işlem görüyorsa arbitrajcı hemen ucuz olan yerden ahr, pahalı olan yerde satarak risksiz kazanç elde eder. Aynı şekilde spot piyasalar ile vadeh piyasalar arasmdaki taşıma maliyeti ilişkisi sonunda oluşması gereken fiyattan farklı seviyelerde fiyat oluşması durumunda arbitrajcılar devreye girerek ucuz olan piyasada alış, pahalı olan piyasada satış yaparak piyasaları dengeler. Ancak etkin piyasalarda arbitraj işlemleri ile risksiz kar elde etme imkanı genel olarak mümkün olamamaktadır.