İŞL 210 Finansal Yönetim II. 1 Giriş. 2 Türev Araçların Amaçları. Vadeli İşlemler Piyasası (Türev Piyasalar)

Transkript

1 İŞL 210 Finansal Yönetim II Vadeli İşlemler Piyasası (Türev Piyasalar) 1 Giriş Genel anlamıyla ileri tarihli bir alım satım işleminin esas alınması suretiyle bir malın vade, fiyat ve miktar gibi birtakım bileşenlerinin bugünden belirlenerek sözleşme altına alınmasına Vadeli İşlem Sözleşmeleri ve bu sözleşmelerin de işlem gördüğü piyasalara Vadeli İşlemler Piyasası denir. Peki bu sözleşmelere konu olan emtia (ticari mal) veya menkul değerler nelerdir? Alım satımı yapılan fiziksel mallar, kıymetli madenler, finansal göstergelere dayalı menkul kıymetler, sermaye piyasası araçları ya da döviz gibi hemen hemen ticarete konu her türlü varlık bu sözleşmelere konu olabilir. Dolayısıyla bir varlığın direkt alım satımı yerine belirli sözleşme koşulları ile türetilerek oluşturulan yeni varlığa aynı zaman da Türev Araçlar da denir. Bilinmesi gereken Kavramlar: Spot Piyasa: Ödeme ve teslim işleminin aynı anda ve çok kısa süreler içinde yapıldığı piyasalara denir. Türev Piyasa: Anlaşmanın bugünden yapıldığı ancak ödeme ve teslimin ileri ki bir tarihte yapıldığı piyasalara denir. 2 Türev Araçların Amaçları Türev ürünler genellikle spekülasyon, arbitraj ve riskten korunma (hedging) olmak üzere üç genel amaçla kullanılmaktadır. Spekülasyon: Piyasanın değerlendirilmesi ile oluşan beklentiler doğrultusunda risk üstlenilerek gelir elde etmek amacıyla yapılan işlemlerdir. Arbitraj: Faiz oranı, döviz kuru veya emtia fiyatlarındaki farklardan yararlanmak amacıyla risk üstlenmeksizin farklı sözleşmelerin eş anlı olarak yapılmasıdır. Korunma (Hedging): Nakit piyasada bulunulan bir pozisyondan oluşan risklerden türev piyasalarda pozisyon alarak korunmak. Temel Türev Ürünler 1. Forward 2. Future 3. Opsiyon 4. Swap Soru: Türev ürünlerin hızlı gelişmesinin nedenleri nedir?

2 3 Türev Ürün Çeşitleri 3.1 Forward Gelecekteki bir tarihte alım satımı gerçekleşecek olan, herhangi bir malın vadesi, fiyatı ve miktarının bugünden belirlendiği sözleşmelerdir. Sözleşmede önceden belirlenen ileri bir tarihte, alımı veya satımı yapılacak varlığın miktarı, teslim yeri belirtilir ve teslim fiyatı belirlenir. Sözleşmede belirtilen şartlar altında, ilgili varlığın satıcı tarafından satılması, alıcı tarafından alınması zorunluluğu getirilir. Forward sözleşmelerde, sözleşmenin gerçekleşme tarihine kadar, tarafların birbirine ödeme yapması söz konusu değildir Forward sözleşmeler, merkezi bir pazar yeri olmayan ve bankalarla müşterileri arasında gerçekleşen işlemlerdir. Forward işlemler, çeşitli iletişim araçları ile gerçekleştirilmekte ve fiyatlar müşterinin saygınlığına göre değişmektedir. Genellikle, ödemeler, sınır ötesi fiziki mal veya döviz gönderilmesi ile yapılmaz. Bunun yerine, işlemler, ilgili ülkelerdeki banka hesaplarına borç ve alacak kayıtlarının düşülmesi ile yapılır. Forward sözleşmeler, standart sözleşmeler değildir. Sözleşme tarafları, mal ile ilgili tüm ayrıntıları serbestçe belirler. Sözleşmelerin iptal edilmesi tarafların mutabık kalmalarıyla mümkündür. Ayrıca, sözleşmelerin takas edilmesi de söz konusu değildir. Forward işlemler teslimle son bulur. Forward sözleşmelerin tarafları, birbirlerini çok iyi tanıyan ve birbirlerine güvenen kişilerdir. Çünkü sözleşmelerin yerine getirilmesi, tarafların iyi niyetine bağlıdır. Bu nedenle, forward sözleşmeler, üçüncü kişilere devredilemez. Bunun sonucu olarak, forward sözleşmelerin ikincil piyasası bulunmamaktadır. Özetle Forward sözleşmeler pazarlığa tabidir. Diğer türev araçlar kadar likit değildirler. Yükümlülüklerin yerine getirilmeme riski vardır. Genellikle sözleşmeye konu malın teslimi ile işlemler kapatılır. Bilinmesi Gerekli Kavramlar: Uzun (Long) Pozisyon: Sözleşme gereği satın alma yükümlülüğüdür Kısa (Short) Pozisyon: Sözleşme gereği satma yükümlülüğüdür. 3.2 Futures Sözleşmeler İleri bir tarihte, önceden belirlenen fiyat, miktar ve nitelikteki bir varlığın alma veya satma yükümlülüğü getiren sözleşmelerdir. Bu sözleşmeler Forward ların aksine organize piyasalar da ve belirli kurallar altında uygulanır. En bilinen piyasalar Chicago Board of Trade, NY Futures Exc, London International Futures ve Türkiye de VOB (Vadeli İşlemler Borsası). Futures sözleşmeleri aşağıda belirtilenler gibi çeşitli varlıklar üzerine yapılabilmektedir:

3 Tarım ürünleri: Kakao, kahve, şeker, arpa, tohum, sığır, hindistan cevizi, mısır, pamuk, domuz, soya fasulyesi, buğday, ayçiçeği, pirinç, portakal, fıstık, patates, yün, pamuk ipliği, yün iplik, peynir, süt, yulaf, vb. Metaller: Alüminyum, bakır, kurşun, magnezyum, nikel, kalay, çinko. Değerli metaller: Altın, palladium, platin, gümüş. Finansal araçlar: Döviz, hazine bonosu, faiz oranı, hisse senedi endeksi, hisse senedi. Enerji ürünleri: Ham petrol, dizel, fuel oil, doğal gaz, benzin, propan. Diğerleri: Gübre, sigorta (doğal afetlere karşı, mahsulün beklentilerin altında çıkmasına karşı), deniz ürünleri, ipek, kereste Futures Özellikleri Futures sözleşmeleri organize borsalarda alınıp satılırlar. Futures sözleşmeler, borsalarda kayıt altına alınırlar ve borsaların tespit ettiği varlıklar ve standartlar dışında future sözleşme düzenlenemez. Futures sözleşmelerinde, sözleşmeye konu olan varlığın özellikleri, miktarı, vadesi standartlaştırılmıştır. Futures sözleşmelerin amacı, sözleşmeye konu olan ürünün gelecekteki fiyatının alınıp satılmasıdır. Fiziki teslim nadiren söz konusudur ve sözleşme ters yönlü işlemle sona erer. Futures sözleşmenin fiyatı, anlaşmanın yapıldığı tarihte belirlenir. Futures sözleşmesine konu olan mallar alan ve satan tarafları yükümlülük altına sokar. Futures sözleşmeler hamiline yazılıdır. Bu nedenle devredilebilir özellikleri vardır. Future piyasalarda takas odası (clearinghouse) denilen bir organizasyon bulunmaktadır. Futures sözleşmelerde, sözleşmeye taraf olan kişilerin birbirini tanımaları gerekmemektedir. Tarafların hak ve yükümlülüklerini izleyen ve bir nevi garanti mekanizması olan takas odaları, işleyişi sağlar. Takas odalarının olmadığı piyasalarda taraflar birbirlerinin kredi riskini üstlenirken, futures piyasalarda bu risk takas odasının yönetimi altındadır. Futures sözleşmelerde, günlük hesaplaşma ve teminat sistemi vardır. Vadeli işlem sözleşmelerinde alım satım yapmak isteyen yatırımcılar sözleşme bazında belirlenmiş olan teminatları yatırmak zorundadır. Teminat miktarı, takas odası tarafından belirlenir ve bu tutar, genellikle sözleşmenin %10 u kadardır. Bu teminata, başlangıç marjini denir. Başlangıçta yatırılan teminat belli bir düzeyin altına düşerse taraflardan teminatı tamamlamaları istenir. Özetle Standart sözleşmelerdir. Oldukça likit ürünlerdir. Yükümlülük riski genelde Takas odası (Takasbank) tarafından sağlanır. Çoğunlukla pozisyonlar karşılıkla olarak kapanır ve bir varlık değiş tokuşu olmaz. Forward dan farklı olarak başlangıçta bir ödeme yaparlar. Bilinmesi Gerekli Tanımlar: Baz: Vadeli işleme konu olan ürünün vadeli işlem fiyatı ile spot piyasa arasındaki farka denir. Baz (Basis) = Spot Fiyat Futures Fiyatı Başlangıç Marjini = Borsa yönetimince belirlenen sözleşmenin belirli bir yüzdesi.

4 Sürdürme Marjini = spot piyasa fiyat hareketleri sebebiyle oluşan farkların başlangıç marjinine tamamlanması amacıyla yatırılan miktar. Hesapların Düzenlenmesi (Marking to Market) = Başlangıç marjini olarak belirlenen tutarın piyasa hareketlerinden olumlu/olumsuz etkilenmesi sebebiyle gün sonlarında ilgili sözleşmelerin fiyatları piyasa farkını eşitleyecek şekilde hesaplara aktarılır. 3.3 Forward ve Futures Farkları Future sözleşmeler belirli merkezlerde kurulmuş organize borsalarda yapılırken, forward sözleşmelerde böyle bir organizasyona ihtiyaç yoktur. Sözleşme taraflar arasında yapılır. Future sözleşmelerde, işlem konusu varlığın miktar ve teslim tarihi standart hale getirilmiştir. Sözleşmeler geneldir. Forward sözleşmelerde ise, miktar ve tarih tarafların ihtiyaçlarına göre belirlenir. Borsaların tespit ettiği kıymetler dışında futures sözleşme yapılamazken, forward sözleşmeler her türlü varlık üzerine yapılabilir. Forward sözleşmelerde diğer piyasa katılımcıları yapılan sözleşmeden habersizken, futures sözleşmeleri borsada şeffaf bir şekilde işlem görür. Forward işlemlerde amaç, ürünün fiziki olarak tedarik edilmesi iken, Futures işlemlerde sözleşmelerin alınıp satılarak ürünün gelecekteki fiyatının belirlenmesidir. Forward işlemler, iki taraf arasında karşılıklı güvene dayalı olarak gerçekleştirilir. Futures işlemler piyasasında alıcı ve satıcılar birbirlerini tanımak zorunda değildir. Tarafların birbirlerine olan yükümlülüklerinin yerine getirileceğini, borsa takas merkezi garanti eder. Futures sözleşmeler, tarafların kârını ya da zararını günlük olarak gerçekleştirmelerine imkân verirken, forward sözleşmeler ancak vade tarihinde yerine getirilir. Bir forward işlemi gerçekleştirmek için belirli bir teminat yatırma zorunluluğu yoktur. Futures sözleşme yapabilmek için taraflar marjin adı verilen işlem konusu varlığın değerinin belli bir yüzdesini başlangıçta teminat olarak yatırmak zorundadır. Forward sözleşmelerin devredilmesi söz konusu olmadığı için ikinci el piyasası yoktur. Futures Sözleşmeler ise vade sonuna kadar tekrar alınıp satılabilir, dolayısıyla ikincil piyasası mevcuttur. Forward işlemlerde, tarafların sorumluluğu vade sonuna kadar devam eder. Vade geldiğinde teslimat işlemi ile sona erer. Futures işlemlerde ise, sözleşmeyi likidite etmek (pozisyonu kapatıp teslimat zorunluluğundan kurtulmak) için taraflar sözleşme süresinin dolmasını beklemek zorunda değildir. Ters yönlü işlem ile pozisyonlarını kapatarak her an pozisyondan çıkabilirler. 4 Opsiyon Sözleşmeleri Bir alıcı ve bir satıcı arasında yapılan, alıcının sabit bir fiyattan bir varlığı alma ya da satma hakkı elde etmek için satıcıya bir bedel ödediği sözleşme. Bilinmesi Gereken Kavramlar Opsiyon Alıcısı: Opsiyon kullanma hakkına sahip olan. Opsiyon Satıcısı: Opsiyonun gerekliliklerini yerine getirmek yükümlülüğünde olan.

5 Satın Alma (Call) Opsiyonu: Alan yatırımcı, belirli bir vadeye kadar veya vadede, opsiyona dayanak oluşturan belirli miktardaki varlığı, opsiyonu satan yatırımcıya ödediği bir prim karşılığında belirli bir fiyattan (kullanım fiyatı) satın alma hakkına sahip olur. Satma (Put) Opsiyonu: Satan yatırımcı ise, belirli bir vadeye kadar veya vadede, opsiyona dayanak oluşturan belirli miktardaki varlığı, opsiyonu alan yatırımcının talebi halinde belirli bir fiyattan satmakla yükümlüdür. AOF Finansal Yönetim-2 sayfa 212 Bilinmesi Gerekli Kavramlar Avrupa Tipi Opsiyon: Vadesinden önce kullanılması mümkün olmayan opsiyon tipi. Amerikan Tipi Opsiyon: Vadesinde veya vadesinden önce herhangi bir zamanda alıcısı tarafından kullanılabilen opsiyon tipi. Kullanım Fiyatı (Strike Price): opsiyon satıcısının opsiyona konu olan dayanak varlığı almak veya satmak için ödeyeceği belirlenen sabit fiyata denir. Opsiyon Primi (Option Premium): Satın alma ya da satma hakkını elde etmek için opsiyon alıcısının, opsiyon satıcısına ödediği bedele denir. Opsiyon kullanılsın veya kullanılmasın prim opsiyon sahibine kalır. Opsiyon primini temel olarak şu değişkenler belirlemektedir: Sözleşmeye konu olan varlığın piyasa fiyatı. Kullanım fiyatı. Vadeye kalan gün sayısı. Sözleşmeye konu varlığın fiyatının değişkenliği (volatility). Risksiz faiz oranı. Kâr payları (Sadece hisse senetleri ve hisse senedi endeksleri için geçerlidir) Varlık Fiyatı ve Uygulama Fiyatı İlişkisi Karda (In the Money): Alım opsiyonlarında ---- Uygulama Fiyatı > Hisse Senedi Fiyatı Satım Opsiyonların Uygulama Fiyatı < Hisse Senedi Fiyatı

6 Başabaş (At the Money): Alım opsiyonlarında ---- Uygulama Fiyatı = Hisse Senedi Fiyatı Satım Opsiyonların Uygulama Fiyatı = Hisse Senedi Fiyatı Zararda (Out of the Money): Alım opsiyonlarında ---- Uygulama Fiyatı < Hisse Senedi Fiyatı Satım Opsiyonların Uygulama Fiyatı > Hisse Senedi Fiyatı 5 SWAP Sözleşmeleri Tarafların belirli bir süre boyunca belirli miktarlarda ödeme yükümlülüklerini birbirleriyle takas etmeleri işlemidir. Swap sözleşmeleri bir borçlanma veya yatırım yöntemi olmayıp sadece mevcut borçların veya yatırımların nakit akımlarını değiştirmeye yarayan finansal araçlardır. Swap sözleşmeleri ile işletmeler, düşük maliyetli finansman bulmak, yüksek getirili varlıklar elde etmek, faiz ve döviz riskine karşı korunmak, kısa vadeli aktif/pasif yönetim stratejilerini tamamlamak, aracılık ücreti elde etmek ve spekülasyon yapmak gibi değişik amaçları hedefleyebilmektedirler. Swap işleminin yapılmasına şu farklılıklar neden olabilmektedir: Belirli dövizlere erişebilme yeteneği veya erişme güçlükleri. Değişken faizli fon sağlayabilme yeteneğine karşın sabit faizli fon sağlamada karşılaşılan sorunlar. Belirli bir döviz üzerinden elde edilebilen ihracat ve diğer kredilerin varlığı ve faklı bir döviz cinsinden fon edinme zorunluluğu. Belirli bir piyasada birincil borçlanma için gerekli likiditenin bulunmaması. Bazı piyasalarda erişilen vadelerin kısalığı. Tarafların farklı finans piyasalarında farklı kredi değerliliklerine sahip olmaları.

7 Farklı finansal piyasalarda kurumsal ve yapısal farklılıkların bulunması. Swap işlemi genelde döviz veya faiz üzerinden yapılmaktadır. Bu sebeple aynı zamanda bir para piyasası aracıdır. Faiz Swap Sözleşmesi Örneği 1Döviz Swap Sözleşmesi Örneği