T.C. PAMUKKALE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MALİYE BÖLÜMÜ YÜKSEK LİSANS PROGRAMI FUTURES İŞLEMLER VE VERGİLENDİRİLMESİ Hazırlayan Mehmet ÖZGÜN DERS : Uluslar arası Vergilendirme Ve AB Vergi Hukuku Doç. Dr. Ersan ÖZ Denizli Mart 2010
İÇİNDEKİLER GİRİŞ 1 1- FUTURES (GELECEK) PİYASALARI VE HUKUKİ YAPISI 2 2- FUTURES PİYASALARIN TARİHSEL GELİŞİMİ 3 3- FUTURES SÖZLEŞMELERİN ÖZELLİKLERİ 4 4- FUTURES SÖZLEŞMELERİNDE TARAFLAR 5 4.1. Risk Sıfırlayıcılar 6 4.2. Spekülatörler 6 4.3. Arbitrajcılar 6 5- FUTURES PİYASALARIN İŞLEYİŞİ 7 6- FUTURES İŞLEMLERİN AVANTAJ VE DEZAVANTAJLARI 8 7- FUTURES SÖZLEŞMELERİN VERGİLENDİRİLMESİ 9 7.1. Futures Sözleşmelerin Gelir Vergisi Kanunu Karşısındaki Durumu 9 7.1.1. Aracı Kuruluşlar 10 7.1.2. Aracı Kuruluş Dışındaki Firmalar 10 7.1.3. Ticari İşletme Dışında 10 7.2. Futures Sözleşmelerin Damga Vergisi Kanunu Karşısındaki Durumu 11 7.3. Futures Sözleşmelerin KDV Kanunu Karşısındaki Durumu 11 7.4. Futures Sözleşmelerin BSMV Kanunu Karşısındaki Durumu 12 SONUÇ 13 KAYNAKÇA 14
GİRİŞ Uluslar arası ticaretin hızlı ve önlenemez gelişimi, ülkelerin sadece kendi milli paraları ile ticaret yapmalarını zaman içinde imkansız hale getirmiştir. Döviz üzerinden gerçekleştirilen ticari işlemlerde ciddi kur riskinin yanı sıra kur kazançları da gündeme gelmeye başlamıştır. Bununla birlikte uluslar arası para piyasalarındaki faiz oranlarında meydana gelen dalgalanmalarda yüksek faiz riskini küresel bazda bir sorun haline getirmiştir. Öte yandan, teknolojide yaşanan hızlı gelişim piyasaların birbirinden bağımsız faaliyet göstermesine olanak tanımamaktadır. Yani, piyasalar neredeyse tamamen bütünleşmiş ve iç içe geçmiş durumdadır. Bu durum ister istemez uluslar arası rekabetin derinleşmesine neden olmuş ve piyasaların risk olgusu algılamalarını etkileyerek birçok risk faktöründe artışa neden olmuştur. İşte bu risklerin varlığı ve teknolojik olarak sermaye ve emtia hareketliliğinin kolaylığı, risklerden korunabilmek adına piyasaların bazı teknikler geliştirmesine neden olmuştur. Futures (gelecek) piyasaları bunlardan biridir ve bu çalışmamızda çeşitli yönleriyle bu konu ele alınmıştır.
1- FUTURES (GELECEK) PİYASALARI VE HUKUKİ YAPISI Futures (gelecek sözleşmesi), belirli nitelikteki ve miktardaki bir malın veya bir mali enstrümanın, bugünden gelecekteki bir tarihte belirlenmiş bir fiyat üzerinden teslimini veya teslim alınmasını hükme bağlayan yasal sözleşmelerdir 1. Futures sözleşmeleri, köken olarak mal fiyatlarında meydana gelen dalgalanmalara karşı üreticileri ve tacirleri korumak amacıyla geliştirilmiş bir türev üründür. Futures kontratları forward kontratlar gibi, gelecekte gerçekleşecek bir işlem için bugünden bir fiyat tespit etme esasına dayalı olmalarıyla forward işlemlerine benzemekle birlikte, aralarında başta işlem gördüğü piyasalar olmak üzere, önemli farklılıklar bulunmaktadır. Futures kontratlar organize borsalarda işlem görürken, forward kontratlar tezgahüstü piyasalarda işlem görmektedirler 2. Bununla birlikte futures sözleşmeler, sözleşmeye konu olan mal, malın kalitesi, vade, miktar, teslimin yapılacağı zaman gibi konular işlem gördükleri borsaların işleyişi doğrultusunda belirli standartlara bağlanmış sözleşmelerdir. Bu sözleşmeleri standart hale getirmenin en önemli faydası, futures piyasasında sözleşmenin likiditesini ve piyasanın tedavül hacmini arttırmasıdır. Bu standardizasyonun bir diğer faydası da fiyatların karşılaştırılabilirliğini sağlamada kendini göstermektedir. Bu açıklamalar göz önüne alındığında futures piyasaların oluşumunda iki temel amaçtan bahsetmek mümkündür. Bunlar; Fiyat dalgalanmalarının getirdiği belirsizliği ortadan kaldırmak. Belli bir vade için ilgili finansal aracın fiyatını sabitlemektir. Futures sözleşmeleri, temlik borcu doğuran sözleşmeler grubu içinde yer alan, satım sözleşmesi ile aynı hukuki niteliği taşıyan, iki tarafa da tam borç yükleyen sözleşmedir. Bu sözleşme tipinin organize borsalarda işlem görecek olması, özel düzenlemeler yapılmasını gerektirmektedir. Futures sözleşmelerin hukuki zemini, 1 Takasbank İMKB Takas ve Saklama Bankası A.Ş., Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş. Takas Üyeliği Eğitim Notları, Mart 2010, s.4 2 Ertuğrul AKÇAOĞLU, Finansal Türev Ürünlerinin Vergilendirilmesi, Turhan Kitabevi 2002, Ankara, s.22
Sermaye Piyasası Kanunu ve kanunun verdiği yetkiye dayanarak Sermaye Piyasası Kurulunun (SPK) çıkardığı yönetmeliklerle (Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası Yönetmeliği, İMKB Vadeli İşlemler Piyasası Takas Merkezi Üyeliği ve İşlemlerine İlişkin Yönetmelik, İMKB Vadeli İşlemler Piyasası İşlem ve Üyeliğine İlişkin Yönetmelik, Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsalarının Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkında Yönetmelik) sağlanmıştır 3. 2- FUTURES PİYASALARIN TARİHSEL GELİŞİMİ Bu sözleşmelerin ilk ortaya çıkışı 19. yüzyılın ikinci yarısına kadar uzanmaktadır. Dünyada gelecek sözleşmeleri ile ilgili ilk uygulama, tarımsal mallarla başlamıştır. Amerika da buğday çiftçileri, ağustos aylarında buğdayın piyasaya yığılıp fiyatlarda aşırı dalgalanmalar meydana getirmesini önlemek amacıyla vadeli anlaşmalara girişmişlerdir. 1848 yılında Chicago Board of Trade (Chicago Ticaret Odası - CBT) kurulmuş ve bu piyasada futures sözleşmeler işlem görmeye başlamıştır. 1868 yılına gelindiğinde sekiz adet standart sözleşme piyasalarda işlem görür nitelik kazanmıştır. Bu yıllarda sözleşmeler içerikleri itibari ile buğday, mısır, soya fasulyesi gibi zirai ürünlerle sınırlı kalmıştır. Daha sonra altın, petrol gibi doğal kaynaklar üzerine de futures sözleşmeleri yapılmaya başlanmıştır. 1970 yılına kadar finansal alanda bir futures sözleşmesine rastlanılmamaktadır. Ancak 1970 li yılların başında Bretton Woods anlaşması iflas edince doların değerinde aşırı dalgalanmalar meydana gelmeye başlamıştır. Sabit kurlara dayalı Bretton Woods sisteminin çöküşüyle 1972 yılında Chicago Ticaret Borsası nda Uluslar arası Para Piyasası (IMM) kurularak, dövizle ilgili gelecek sözleşmeler alınıp satılmaya başlanmıştır 4. Türkiye nin ilk türev piyasası ise 15 Ağustos 1997 tarihinde faaliyete geçen İstanbul Altın Borsası Vadeli İşlemler Piyasası dır. 2001 yılında yaşanan ekonomik kriz sonrasında ise döviz kurundan kaynaklanan risklerin varlığı nedeniyle Ağustos 2001 yılında İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB) bünyesinde Dövize Dayalı Vadeli İşlemler Piyasası faaliyete geçirilmiştir. İMKB de 10.000 USD ve 10.000 EUR olarak standartlaştırılmış olan futures sözleşmeler işlem görmektedir. Yıllar itibari ile 3 AKÇAOĞLU, a.g.e., s.49 4 http://www.genbilim.com/content/view/1400/89/, 02.03.2010
vadeli işlemler borsasında işlem gören sözleşme adetleri ve işlem hacimleri ise şu şekildedir 5 ; Tablo 1: Vadeli İşlem Piyasasında İşlem Adet ve Hacimleri Yıl Sözleşme Adedi* İşlem Hacmi (TL) 2005 1.832.871 3.029.588.946 2006 6.848.087 17.876.421.270 2007 24.867.033 118.035.442.771 2008 54.472.835 207.962.600.500 2009 79.431.343 334.172.858.081 * Yıl içindeki pozisyon kapamalar dahildir. 3- FUTURES SÖZLEŞMELERİN ÖZELLİKLERİ Futures sözleşme, alınıp satılacak menkul kıymetin gelecekte devrinin öngörmesi ve uygulanacak döviz kurunun önceden belirlenmiş olması gibi özellikleri nedeni ile vadeli teslim işlemleri (opsiyon işlemleri) ile ciddi benzerlikler göstermesine rağmen kendine özgü bazı özellikleri bünyesinde barındırmaktadır. Bu özellikleri aşağıdaki gibi özetlemek mümkündür 6. Futures sözleşmeler organize olmuş borsalarda işlem görürler. İşlemlerin borsada yapılıyor olması sözleşmeye uymama riskini ortadan kaldırır. Borsa alıcı ve satıcılara işlemlerini gerçekleştirebilecekleri bir mekan sağlamanın yanı sıra günlük alım-satımlar ile ilgili kurallar oluşturarak bunların ifasını denetleyen üçüncü bir taraf olarak futures sözleşmelere konu olur. Sözleşmeler standart niteliklere sahiptir. Futures sözleşmelerde sözleşmeye konu olan finansal varlığın türü, miktarı ve tutarı standart olarak yer alır. Sözleşmenin standart olması sebebiyle futures sözleşmeler kolayca devredilebilmektedir. 5 http://www.vob.org.tr/vobportaltur/desktopdefault.aspx?tabid=368, 14.03.2010 6 http://uvt.ulakbim.gov.tr/uvt/index.php?cwid=9&vtadi=tprj%2cttar&2cttip%2ctmuh%2 CTSOS&ano=50240/tttda9b3f1766b0b397d0bcb83ae9ecd, 01.03.2010
Futures sözleşmelerde yer alan taraflar arasındaki değişim işlemleri takas odalarında gerçekleştirilir. Takas odaları, borsa üyeleri tarafından oluşturulan ve yaptırım gücüne sahip büyük kuruluşlardır. Tarafların birbirleri ile karşı karşıya gelmeden işlem yapmalarına imkan sağlayan takas odaları, hem alıcı hem de satıcı için sözleşmenin garantörü durumunda olup belirli bir komisyon karşılığı tarafların eşleştirilmesi, günlük olarak borsada belirlenen fiyatların ilanı ve teminat (marjın) işlemlerinden sorumludur. Futures piyasalarda teminat sistemi ve günlük mutabakat işlemleri söz konusudur. Futures sözleşme tarafları muhtemel kayıp ve kazançları için sözleşme alım satımının yapıldığı tarihte başlangıç teminatı olarak adlandırılan belirli bir miktar nakit ya da menkul kıymeti aracı kuruma yatırmak zorundadır. İMKB de bu oran %12 olarak uygulanmaktadır. Teminat sisteminin temel amacı, tarafların sözleşmeden doğan yükümlülüklerini yerine getirmeleri için finansal bir güvence sağlamaktır. Teminat sisteminin bir diğer amacı ise, vade sonuna kadar yüklü bir tutara ulaşacak kar ya da zarar tutarının vadeyi beklemeden her gün için yeniden hesaplanarak ödenmeme riskinin ortadan kaldırılmasıdır. Sözleşmeye taraf olanların meydana gelebilecek aşırı fiyat değişmeleri dolayısıyla zarara uğramalarını önlemek amacıyla, maksimum günlük fiyat değişikliği sınırı mekanizması getirilmiştir. Örneğin, İMKB de günlük fiyat değişikliği hareketleri aşağı ve yukarı yönlü %20 olarak sınırlandırılmıştır. 4- FUTURES SÖZLEŞMELERİNDE TARAFLAR Borsa üyesi komisyoncu firma aracılığıyla bu borsalarda faaliyet gösterenler genel olarak üç grupta incelenebilir 7. 7 Ali CEYLAN, Finansal Teknikler, Ekin Kitabevi 2003, s.422-424
4.1. Risk Sıfırlayıcılar Risk sıfırlayıcılar (hedgers), risklerini minimize (hedging) etmek isteyen kişiler veya kurumlardır. Risk sıfırlayıcılar, gelecekteki bir tarihte satışa sunmak yada satın almak istedikleri mal, döviz yada menkul kıymetlerin fiyatlarında, aradan geçecek süre içinde meydana gelebilecek değişikliklerden korunmayı amaçlar. Riskten korunma amacıyla bu borsalarda faaliyet gösterenler, ya olağan faaliyetleri sırasında fiyat değişikliklerinden ötürü tatsız sürprizlerle karşılaşmak istemeyenler ya da ellerindeki menkul kıymet portföylerini korumak isteyen, özel ya da tüzel kişi yatırımcılardır. 4.2. Spekülatörler Spekülatörler yalnızca kar amacıyla ve belirli riskler alarak futures işlemler yaparlar. Spekülatörlerin hareket noktası, bir varlığın vadeli sözleşme fiyatının, o varlığın vade sonundaki spot fiyatına eşit olmayabileceğini tahmin etmeleriyle başlar. Spekülatörler, vade sonuna ilişkin fiyat beklentilerinin doğru çıkması durumunda kar ederler. Marjının düşüklüğü ve sözleşme tutarının vade sonuna kadar ödeme zorunluluğunun bulunmaması, futures işlemleri spekülatörler açısından cazip kılmaktadır. Spekülatörler, risk sıfırlayıcılarının almak istemedikleri fiyat, faiz ve kur risklerini üstlenirler. Bu yönüyle spekülatörler, borsalardaki işlem hacmini ve likiditeyi arttırdıkları gibi arz ve talep dengelerinin sağlanmasında ve şiddetli fiyat dalgalanmalarının önlenmesinde önemli role sahiptirler. 4.3. Arbitrajcılar Aynı anda, aynı vadeli işlem sözleşmelerinin işlem gördüğü piyasalar arasında ki fiyat farklarından veya spot piyasa ile vadeli piyasa arasındaki fiyat farklılıklarından faydalanarak kar elde etmek amacıyla işlem yaparlar. Aynı anda bir piyasada alım, diğer piyasada da satım yaptıkları için açık pozisyon taşımamakta ve herhangi bir risk almamaktadırlar 8. 8 http://www.baskent.edu.tr/~gurayk/finpazcarsamba11.doc, 12.03.2010
5- FUTURES PİYASALARIN İŞLEYİŞİ Futures piyasaların kendine özgü çalışma şekil ve prensipleri bulunmaktadır. Futures piyasalarda işlem yapmak isteyen kişi ya da kuruluşlar futures (gelecek) komisyoncuları nezdinde hesap açtırırlar. Bu komisyoncuların, müşterilerinden gelen talimatları ve paraları toplamak, gelen emirleri borsa salonuna aktarmak, hesap durumlarını düzenlemek ve raporlamak gibi görevleri bulunmaktadır. Ancak komisyoncular aracılığı ile işlem yapmadan kendi nam ve hesaplarına hareket edenlerde (spekülatörler) vardır. Bunlara seans işlemcileri adı verilir. Bu kişilerin üyelikleri kişisel ya da kurumsal boyutta olabilir. Seans işlemcileri aracı ve broker lara komisyon ödemeden tüm işlemlerini kendisi yapmaktadır. Futures işlemlerin en belirgin özelliklerinden biri olan günlük dengeleme olgusu takas odaları olarak bilenen yerlerce gerçekleştirilmektedir. Takas odalarının varlığı futures piyasalar için hayati önem taşımaktadır. Bu odalar, tarafların sözleşmeden kaynaklanan edinimlerinin yerine getirilmesinde güvence sağlar. Yani, bir futures sözleşmesi alındıktan ya da satıldıktan sonra, iki taraf arasında yer alan takas odası, alıcıya karşı satıcının satıcıya karşı alıcının yerini almakta ve tarafların edinimlerini garanti etmektedir 9. Takas odası, bu edinimleri garanti edebilmek için taraflardan işlemin belli bir oranında teminat alır. Teminat tutarı sözleşme büyüklüğünün %1 - %10 u kadar olmakla birlikte borsadan borsaya farklılık gösterebilmektedir. Bu teminat, nakit yatırılarak karşılanabileceği gibi bir menkul kıymetin teminat olarak gösterilmesi yoluyla da karşılanabilir. Teminat sisteminin temel amacı, sözleşme alan ya da satan tarafın, gelecek sözleşmesinin gereğini yerine getirmeme olasılığını ortadan kaldırarak piyasanın sağlıklı işlemesini sağlamaktır. Sözleşmeden kaynaklanan kayıp ya da kazancın günlük olarak hesaplanıyor oluşu takas odası açısından değerlendirildiğinde sıfır kalanlı bir oyun niteliği arz eder. Çünkü takas odası kar eden miktar kadar aktif elde ederken zarar eden miktar kadarda kayba uğradığından gün sonunda sıfır net pozisyona ulaşır. 9 Belma NURCAN, Türev Piyasası İşlemlerinin Vergilendirilmesi ve Örnek Ülke Uygulamaları, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Genel Müdürlüğü Uzmanlık Yeterlilik Tezi, 2005, Ankara, s.16
Futures sözleşmelerde maksimum fiyat değişimi için günlük olarak tespit edilmiş sınırlar bulunmaktadır. Bunun nedeni, gelecek piyasalarında yer alan aktörlerin aşırı zarara uğramalarını ve panik oluşumu nedeni ile piyasanın işleyişinin olumsuz yönde etkilenmesini önlemektir. Bir sözleşme bu sınıra ulaştığı zaman o günkü işlemleri kapatılarak bu sözleşme üzerinde başka işleme izin verilmemektedir. Söz konusu fiyat limitleri ilgili borsalarca belirlenmektedir. Vade sonu geldiğinde futures sözleşmelerin sona erdirilmesi gerekir. Buna pozisyon kapatma da denilmektedir. Pozisyon kapatma işlemi farklı şekillerde gerçekleştirilebilir. Bunlardan biri, sözleşmenin dayandığı malın ya da finansal değerin fiziki teslimidir. Ancak bu yol istisnai bir uygulamadır. Taraflar bunun yerine ters işlem yaparak pozisyonlarını kapatma yolunu tercih etmektedirler. İşte bu ters işlem esnasında oluşan yeni alış ve satış fiyatı ile ilk belirlenen fiyat arasında ki fark kar ya da zararı belirlemektedir. Bir diğer pozisyon kapatma yöntemi de nakdi uzlaşma dır. Nakdi uzlaşmada, vade sonundaki piyasa fiyatı ile sözleşmede uzlaşılan fiyat arasındaki fark dikkate alınır. Uzlaşma fiyatı ile piyasa fiyatı arasında bir fark varsa taraflar arasında bir nakit akışı gerçekleştirilerek fiziki teslime gerek kalmadan pozisyonlar kapatılır. Nadir görülmesine rağmen bazen piyasa fiyatı ile uzlaşma fiyatı birbirine eşit olabilir. Böyle bir durumda ise, taraflar arasında hiçbir nakit geçişine gereksinim duyulmadan taraflar pozisyonlarını kapatabilirler. 6- FUTURES İŞLEMLERİN AVANTAJ VE DEZAVANTAJLARI Futures işlemlerin taraflara ve ekonomiye yaptığı en önemli katkı şüphesiz risk minimizasyonu konusundadır. Taraflar future işlem yapmakla, piyasalarda söz konusu olan fiyat dalgalanmalarından doğabilecek zarar risklerini bertaraf etmektedirler. Futures piyasalar, piyasada yer alan taraflar için, gelecek üzerindeki belirsizlikleri azalttığından dolayı, gerek üretici gerekse mali kesime gelecek üzerine planlar yapma olanağı tanımakta ve bu piyasaların olmaması halinde katlanılan stoklama, sigortalama ve finansman maliyetlerini en aza indirmektedir. Ayrıca futures piyasalar, spot piyasalarda gerek spekülasyon gerekse arbitraj yoluyla fiyat etkinliğinin sağlanmasına yardımcı olarak, spot piyasaların gelişimine de katkıda bulunur. Böylece yeni yatırım
araçları oluşturmasından dolayı, ülkedeki atıl fonların ekonomiye kanalize edilmesine yardımcı olduğunu da söylemek mümkündür 10. Futures piyasaların olumsuz özelliklerinden de bahsedecek olursak; futures piyasaların standart oluşu, tarafların istedikleri nitelik ve miktarlar üzerine sözleşme düzenlemelerini engellemektedir. Futures piyasalar, bütün piyasalarla olan sıkı ilişkisi ve ekonominin bütün kesimleriyle olan bağlantısı dolayısıyladır ki, önemli bir riski bünyesinde barındırmaktadır. Futures piyasalarda, küçük miktarda harcamalarla büyük sözleşmeler yapılabilmesi, bu piyasaların işlem hacmini oldukça arttırmıştır. Bu yüzden bu piyasalardaki en küçük bir güvensizlik ya da herhangi bir aracı kuruluşun iflası gibi bir durum, bütün ekonomide büyük bir rahatsızlığa veya buhrana neden olabilecektir. Bu yüzden, kamunun bu piyasaları iyi takip etmesi, aracı kuruluşların mali yapılarının güçlü olmasına dikkat etmesi gerekmektedir. Bu da kamunun bu piyasalarda etkinliğini arttırıcı bir rol olacaktır ki, bu durum serbest piyasa mekanizmasının istemediği bir durumdur. Bu yüzden de bu sakıncanın ortadan kaldırılabilmesi için piyasanın iç denetleyici ve düzenleyici kuruluşlarının çok iyi işler olması gerekmektedir 11. 7- FUTURES SÖZLEŞMELERİN VERGİLENDİRİLMESİ Futures sözleşmeler, türev piyasası işlemi olmalarından dolayı, bu piyasanın tabi olduğu vergisel düzenlemelerin içinde sayılmıştır. Çeşitli vergilerin konusu içinde yer alan futures işlemlerin tabi olduğu düzenlemeleri farklı başlıklar altında incelemek mümkündür 12. 7.1. Futures Sözleşmelerin Gelir Vergisi Kanunu Karşısındaki Durumu Türev piyasası işlemlerinde gelirin elde edilme zamanını belirlemek vergilemenin en önemli unsurlarından biridir. Vadeli işlemlerde genel olarak bir spot işlem ile bir vadeli işlem bulunmaktadır. Bu sebeple, türev piyasası işlemlerinde vade 10 Yusuf ERDEM, Vadeli İşlem Piyasaları Forward&Futures ve Türkiye de Oluşumun Ekonomik Şartları, Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş. Yayınları, Ocak 1993, s. 101 11 http://www.baskent.edu.tr/ gurayk/finpazpazartesi11.doc, 02.03.2010 12 NURCAN, a.g.e., s.53-69
tarihi dolmadan kar ya da zararın belirlenmesi genel olarak mümkün değildir. Yani bu tür işlemler, vade dolana kadar bir taahhütten ibarettir. Organize borsalarda işlem gören futures sözleşmelerinin nakdi uzlaşma ile kapatılması durumunda, kar ve zarar, işlemin gerçekleştiği anda ortaya çıkar. Zira, bu yöntemde eğer vade tarihinde sözleşmede belirtilen fiyatla piyasa fiyatı arasında bir farklılık varsa taraflardan biri kar, diğeri ise zarar edecektir. Zarar eden taraf, sözleşme fiyatı ile piyasa fiyatı arasındaki farkı, kar eden tarafa ödeyerek sözleşmenin kapanmasını sağlar. Bu karı elde eden tarafın türü verginin türünü de doğrudan etkiler. 7.1.1. Aracı Kuruluşlar Futures sözleşmeleri, organize borsalarda işlem gören, üçüncü şahıslara devredilmeleri mümkün olan ve dolayısıyla ikincil piyasaları bulunan, standart sözleşmeler olmaları nedeniyle, menkul kıymet olarak değerlendirilebilmeleri mümkün olabileceğinden, elde edilen gelirin GVK nın 37. maddesinin 5. bendine göre, kendi nam ve hesaplarına menkul kıymet alım-satımı ile devamlı olarak uğraşanların bu faaliyetlerinden elde ettikleri gelirler olarak ticari kazanç sayılması ve bu kapsamda değerlendirilmesi gerekir. Ayrıca, TTK nın 12. maddesinin 8. bendi uyarınca, borsa ve kambiyo işleri, ticari iş olarak kabul edilmektedir. 7.1.2. Aracı Kuruluş Dışındaki Firmalar Futures sözleşmesini risk sıfırlamak (hedge) amacıyla yapan işletmelerde sözleşmeden elde edilen gelir, hedge edilen işlemle ilişkilendirilecek ve işlem sonunda gelir tablosuna alınıp, ticari kazanç olarak vergilendirilecektir. İşlemin bu kuruluşlarca spekülatif amaçla yapılması da ticari kazanç sayılmasını etkilemeyecektir. 7.1.3. Ticari İşletme Dışında Futures İşlem Yapanlar Futures sözleşmelerinin gerçek kişiler tarafından, ticari bir organizasyon dışında, arızi olarak alım satımının yapılması durumunda elde edilecek gelir, GVK ya göre hisse
senetleri dışında kalan diğer menkul kıymetlerin süre kısıtlaması olmaksızın elden çıkarılmasından doğan gelir olarak kabul edilerek, arızi kazanç ve iratlar kapsamında değer artış kazancı şeklinde vergilendirilir. 7.2. Futures Sözleşmelerin Damga Vergisi Kanunu Karşısındaki Durumu 488 sayılı Damga Vergi Kanununun (DVK) 1. maddesinde; bu kanuna ekli (1) sayılı tabloda yazılı kağıtlar damga vergisine tabidir. Bu kanundaki kağıtlar terimi, yazılıp imzalanmak veya imza yerine geçen bir işaret konmak suretiyle düzenlenen ve herhangi bir hususu ispat veya belli etmek için ibraz edilebilecek olan belgeler ile elektronik imza kullanılmak suretiyle manyetik ortamda ve elektronik veri şeklinde oluşturulan belgeleri ifade eder denilerek damga vergisinin konusu belirtilmiştir. Futures sözleşmelerde karşılıklı irade beyanı ile imzalanan ve her iki tarafa da belli edinimler yükleyen sözleşmelerdir. Bu sebeple, genel kural olarak, damga vergisine tabidir. Ancak 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kurulu Kanununun 40. maddesinde; münhasıran, ekonomik ve finansal göstergelere, sermaye piyasası araçlarına, mala, kıymetli madenlere ve dövize dayalı vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri ile her türlü türev araçlardan oluşan sermaye piyasası araçlarının işlem göreceği tüzel kişiliği haiz borsalar, kurulun teklifi ve ilgili bakanın önerisi üzerine Bakanlar Kurulunun onayı ile kurulur. Bu borsaların kuruluşu, teşkilat, faaliyet, denetim, üyelik ilke ve esasları ilgili bakanlıkça çıkarılacak bir yönetmelikle belirlenir. Bu fıkra kapsamındaki sermaye piyasası araçları damga vergisinden muaftır denilerek bu işlemler damga vergisinden muaf tutulmuştur. 7.3. Futures Sözleşmelerin KDV Kanunu Karşısındaki Durumu Türev piyasası işlemlerini katma değer vergisi açısından değerlendirirken, öncelikle katma değer vergisine konu olan bir mal tesliminin ya da hizmet ifasının olup olmadığına bakılmalıdır. Zira, türev piyasası işlemlerinde katma değer vergisini doğuran olay, sözleşmenin düzenlendiği tarihte değil, sözleşmede belirtilen vadede mal tesliminin gerçekleştiği anda veya malın tesliminden önce fatura düzenlenmiş ise faturanın düzenlendiği anda ortaya çıkmaktadır.
Futures sözleşmeleri, sözleşmenin fiziki teslim ile kapatılması halinde katma değer vergisine konu olacaktır. Futures sözleşmeleri organize borsalarda işlem gördükleri ve işlemler takas odası aracılığı ile gerçekleştiriliyor olduğu için, fiziki teslim ile sözleşmenin sona erdirilmesi durumunda, katma değer vergisi söz konusu olmaktadır. Takas odası alacaklıya karşı borçlu, borçluya karşı alacaklı pozisyonunda olduğu için, borçlu önce takas odasına sözleşme konusunu teslim edecek ve daha sonra takas odası alacaklıya malı teslim ederek sözleşmeyi kapatacaktır. KDVK nın 2. maddesinin 2. bendinde; bir mal üzerindeki tasarruf hakkının iki veya daha fazla kimse tarafından zincirleme akit yapılmak suretiyle, malın bu arada el değiştirmeden doğrudan sonuncu kişiye devredilmesi halinde, aralardaki safhaların her biri ayrı teslimdir denilmiştir. Bunun anlamı ise her bir teslimin ayrı ayrı katma değer vergisine konu olacak olmasıdır. Ancak, futures sözleşmesinin nakdi uzlaşma ile kapatılması durumunda, herhangi bir teslim ya da hizmet bahis konusu olmadığı için, taraflar arasında el değiştiren, sözleşme konusu mal ya da finansal değerin spot piyasa fiyatı ile sözleşme fiyatı arasındaki fark, katma değer vergisine tabi olmayacaktır. 7.4. Futures Sözleşmelerin BSMV Kanunu Karşısındaki Durumu Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisi nin konusunu, banka ve sigorta şirketlerinin, her ne şekilde olursa olsun yapmış oldukları bütün muameleler dolayısıyla kendi lehlerine her ne nam ile olursa olsun nakden veya hesaben aldıkları paralar oluşturmaktadır. Bu bağlamda ele alındığında bankalar ve sigorta şirketlerinin türev piyasası işlemlerinden lehlerine kalan paralar da BSMV ye tabidir. Parayı konu alan türev işlemler (döviz futures işlemler) birer kambiyo muamelesi niteliğindedir. Bu sebeple, lehe para kalması şartı aranmaksızın, satış tutarı üzerinden vergi hesaplanması gerekmektedir. Yürürlükte olan BSMV oranlarına göre, kambiyo işlemi niteliğindeki türev piyasası işlemleri, işlemin bankalar arası biri şlem olması durumunda % 0, diğer hallerde %0 1, kambiyo işlemi niteliği taşımayan türev işlemleri ise bankaların lehlerine bir para kalması halinde % 5 BSMV ye tabi olmaktadır.
SONUÇ Uzun ve köklü bir geçmişe sahip olan futures piyasalar, risk yönetim aracı olmalarının yanı sıra fiyatlar genel seviyesinin gelecekte ne olacağına dair bu günden yol gösterirler. Takas odalarının varlığı bu piyasaları diğerlerine göre daha güvenli yaparken, sözleşmelerin standardize edilmiş olması da kalite sorununu ve endişesini ortadan kaldırmaktadır. Dünya literatüründe uzun bir süredir kendine yer bulmuş olmasına karşın ülkemizde yaklaşık olarak on yıllık bir geçmişe sahip olan futures piyasaların, ülkemizde de her geçen gün önemi artmaktadır. Her geçen gün artan sözleşme adedi ve işlem hacmi bunun en güzel göstergesidir. Hukuki altyapının süratle hazırlanıp uygulanabilirliğinin sağlanması ve yatırımcıların bu piyasa ve işleyişi hakkında bilgilendirilmeleri, bu artışta önemli birer etki oluşturmuştur. Bünyesinde barındırdığı avantajlarla birlikte ülkemizin potansiyeli de ortak bir zeminde ele alındığında, bu piyasanın daha da gelişeceği ve yatırımcılar için öneminin bir kat daha artacağı gerçeği gözden kaçmayacaktır. Bu gerçeği görüyor olmamıza rağmen yinede unutulmamalıdır ki, hızla gelişen ve değişen şartlar nedeniyle bizimde hukuki yapımızı dinamik tutmamız ve piyasanın işleyiş ve yapısını şartların gerektirdiği ölçüde güncelleyebiliyor olmamız gerekmektedir. Teknolojik alt yapının her geçen gün gelişen sisteme ayak uydurmasını sağlamakla birlikte, mevcut ve yeni yatırımcıların bilgilendirilmesi faaliyetlerine de ara verilmeden devam edilmesi de hayati derecede önemlidir.
KAYNAKÇA Akçaoğlu E, Finansal Türev Ürünlerinin Vergilendirilmesi, Turhan Kitabevi, 2002, Ankara Ceylan A, Finansal Teknikler, Ekin Kitabevi, 2003 Nurcan B, Türev Piyasası İşlemlerinin Vergilendirilmesi ve Örnek Ülke Uygulamaları, T.C. Merkez Bankası Genel Müdürlüğü Uzmanlık Yeterlilik Tezi, 2005, Ankara Erdem Y, Vadeli İşlem Piyasaları Forward&Futures ve Türkiye de Oluşumun Ekonomik Şartları, Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş. Yayınları, Ocak 1993 Takasbank İMKB Takas ve Saklama Bankası A.Ş., Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş. Takas Üyeliği Eğitim Notları, Mart 2010 http://www.genbilim.com http://www.vob.org.tr http://uvt.ulakbim.gov.tr http://www.baskent.edu.tr