^1 )
) J. von HAMMER OSMANLI DEVLET TARH (1066 1086) ( 1656 1676 CLT : XI Tercüme, haiye ve notlar : MEHMET ATÂ <» 4 o^» ju»~j> A> -. b STANBUL 1947 MLL ETM BASIMEV
V.ii Millî Eitim Bakanl Yaym Müdürlüünün 82 / 4751-46 sayl emriyle 2000 say bastrlmtr.
BU TARHN ALTINCI DEVRES ÇN MÜRACAAT OLUNAN MENABÎ ARKYEYE BR NAZAR L UMUMÎ TARHLER 1. Tarihi Rait Büyük kt'ada üç cilt, 1153 (1740) ta îstanbulda matbu. Birinci 1071 (1661) den 1115 (1703) senesine kadar vakayii havidir. 227 varaka [1] 2. Namalûm bir müellifin tarihi ki Berlin kütüphanei kralîsinde (Diez el yazlar arasnda, No 75 ) mevcuttur; vasat kt'ada 309 varak. Bizzat ahit olan müellif 1099 (1687) den 1116 (1705) senesine kadar zaman vakayiini yazar. 3. Zübdetülvakayi, eseri Defterdar Mahmut Paa. 1060 (1650) den Sultan Ahmedi alisin 1115 (1704) senesinde cülusuna kadar. 436 varak; benim kolleksiyonumda [2]. 2. HUSUSÎ TARHLER 4. Cevahirüttevarih. Köprülü Ahmet Paann mühürdar Hasan aa yazmtr. Bu eser Macaristan ve Venedik seferlerini hikâye eder ki Girit fethi de dahildir. Benim kolleksiyonumda büyük kt'ada 481 varak; Viyana saraynda kütüphanei imparatorinin elyazlar arasnda, No. DV ve DV, lâtince [11 Naimann cildi sanisi [mütercimdeki tabda cildi sadisi], 1070 senesinin nsf evvelinde güzar eden vakayi ile hitam bulmutur; Raidin cildi evveli ise 1071 senesinin nsf ahirindeki vakayi ile balar. u halde tarihi resmîi devlette bir senelik bir fasla olduundan bu müddet için dier müelliflere müracaat olunmak lâzm gelmitir. NuhbeiüttevariKi vardr ; [2] Lârisal (Yeniehirli) Sadi Efendinin Cantemirin eseri olarak ''Synopsis historiarum,, diye zikreyledii dier bir Zübdetüttevarih, yahut lâkin bu eserin tedariki bizce mümkün olamamtr. [Müverrih ibu Zübde veya Nuhbe ismini sureti tercümesinden istidlal ediyor; bu eser Sultan Osman Sani zamannda yazlm matbu "Nuhbetüttevarih,, ten baka olmak iktiza eder.] Hammer 1
2 OSMANLI DEVLET TARH tercümesi vardr; unvan udur: Annalium Gemma authore Hasanaga Sigilli Custode Kupurli, seu Cypri Ahmed Bassce, supremi vizirii Mehmed Quarti Turcarum Tyranni ex turcico - arabico - persico idiomate in latinum translata et diversis notis ac reminiscentiis illustrata a Joanne Podesta S. C. R. Majestatis a secretis 1680. [Mütercimi saray kâtibi olduu ve haiyeler ilâve ettii anlalyor]. Bu kitabn birinci sülüsünün mütercimi Podesta, kitab Sadrazam Kara Mustafa Paann kitapçs olan bir imamdan [ulemadan bir zat] almtr. Zannederim ki bendeki nüsha Podestadaki nüshadr; zira Viyana'da bakas yoktur; ondan maada benim nüsham, on yedinci asrda yazlm almanca haiyeleri havidir. 5. Tarihi Mehmed Giray. Bir Krm tarihi hususidir ki 1096 (1684) ten 1114 (1702) senesine kadardr. Bendeki kolleksiyonda 124 varaklk bir cilttir. 6. Tarihi Kamaniçe, 1082 (1671) de Kaminiyenin (Caminec) fethi tarihi. Eseri Nabi. KoUeksiyonumda 39 varakalk vasat kt'ada bir cilt. 7. Mecmuai Suri hümayun. Bu eser 1086 (1675) te ehzadelerin sünnet ve Hatice Sultann izdivaç düününü tasvir eder. Küçük kt'ada 45 varaklk küçük bir cilttir; kolleksiyonumda. 8. Tarihi Abdullah Mehmet efik. Yalnz Ahmedi alisin 1115 (1703) senesinde cülusunu takip eden senenin vakayiini havidir; 1063 (1652) ihtilâli tarrhile birlikte teclit olunmutur. 74 varaklk büyük bir cilt. 9. Edirne vakas. Bu eser 1073 ihtilâlini hikâye eder; Berlin kütüphanei kralisinde Diez el yazlar arasnda, No. 5 Vasat kt'ada bir cilt. 10. Mizanülhak fi ihtiyarülhak. Hac Kalfann eseri olan bu kitab nefis, mütekellimin ve mutasavvfn arasndaki ihtilâfn huiâsai esbabn havidir. Vasat kt'ada 34 varaklk bir cilt; kolleksiyonumda. 11. Tarihi Zülfikar. Viyanada 1689 senesi musalehas müzakeratnn tarihi; sefir Zülfikar Efendi yazmtr. Küçük kt'ada 97 varaklk bir cilt; kolleksiyonumda. 3. TERCÜMEHALLER VE MÜNTAHABAT MECMUALARI Bu tarihin onuncu cildindeki cetveli menabide beyan eylediimiz eserlerden maada unlara da müracaat eyledik.
ELL ÜÇÜNCÜ KTAP 3 12. Tezekerei uara, Safayî. f. 1138(1725). Bu eser bu tarihin sekizinci cildinde beyan olunan Riyazi, Rza, Kafzade, Nazmi müntehibat mecmualarnn zeyli olup be yüz aiirin tercümei halini havidir. Büyük kt'ada 309 varaklk bir cilt; kolleksiyonumda. 4. DEVLET KANUNLARI VE MUHABERATI MECMUALARI 13. Mekâtibat Nabi. Vasat kt'ada 147 varaklk bir cilt, 294 tahrirat havi olan bu eser Kont Rzewuski'nin koueksiyonundadr. 14. Fransz tercüman Le Grand'n inas, 37 kt'a muharrerat hükümeti havi olarak Viyana saray kütüphanei imparatorisinde 425 numaradadr. Vasat kt'ada 42 varaklk bir cilt. 15. Münaat Divan hümayun. 1687 (1099) 1696 (1108) senesine kadar 66 kt'a muharrerat hükümet ve berat mecmuasdr. Vasat kt'a 99 varaklk bir cilttir; kolleksiyonumda. 16. 1087 (1669) senesinde Reisülküttap Mustafa Efendi zamannda yazlm tmar ve zeamet defteri, Viyana kütüphanei imparatorisinde, No. 92. 17. Siget sanca defteri, Dresden kütüphanei kralisinde, No. 4. 18. Gran (Usutrgon), Vizegrad ve Novigrad sancaklar defteri, Dresden kütüphanei kralisinde, No. 8. 19. Memaliki Osmaniye kazalar defteri, Dresden kütüphanei kralisinde. No. 9. 20. Defteri manasb kaza, Anadolu ve Rumeliyi camidir. Küçük kt'ada 88 varaklk bir cilt; kolleksiyonumda. 21. Defteri manasb kaza. Bu eser evvelkinden az farkldr. Küçük kt'ada 55 varaklk bir cilt. 22. Dafteri terifatî. Küçük kt'ada 63 varak; kolleksiyonumda. 23. Kanunnamei Hezarfen, Sultan Mehmedi Rabi zamannda nerolunan kavanini esasiyei hükümeti havidir. 1080 (1669) senesinde yazlmtr; on üç baba münkasimdir; Kont Rzevvuski'nin kolleksiyonundadr. Malûmat ihsaiyeyi havi olan bu kitap pek nadir olan u eserin esasdr: Della let-
4 OSMANLI ;DEVLET TARIHÎ teratura dei Turchi da Gîovanni Battista Donado Senatör Veneto fu bailo in Constantinopoli. Venedik, 1688. Küçük kt'ada 140 sahife. (Müellifi stanbulda Venedik Balyozluunda bulunan Giovanni Batista olduu anlalr.) 24. Kavanini esasiye, beratlar, fermanlar, dier evrak hükümetten mürettep mecmua; müteaddit hazaini evraktan toplanmtr. Viyana Kütüphane! mparatorisinde, No. 442. 25. On yedinci asrn nihayetinde ve on sekizinci asrn bidayetinde yazlm 546 kt'a muharrerat devletten mürekkep bir mecmua. Küçük kt'ada 156 varaklk bir cilt; kolleksiyonumda.
OSMANLI devleti TARH ELL ÜÇÜNCÜ KTAP Köprülü Mehmet Paann asl. Kadzadeliler gürültüsü. Avusturya, Iran, Lehistan, isveç, Transilvanya elçileri. idam olunan zorbalar. Köprülünün husamasnn teb'idi. Aslan patrik. Osmanl donanmasnn Akdeniz Boaznda inhizam. Bozcaada ve Limninin fethi. Müftinin azli. Kara Hasanolu Hüseyin Aann vefat. - Km Hannn Transilvanya, Moldavya, Eflâkta cevelânlar. Transilvanya Beyi Barcsay. Abaza Hasann isyan. Köprülün machiaev ellii. Fransz sefiri de La Haye ile olunun hapsi. air Çevri ve Rzaînin, Müfti Aziz Efendinin, Hac Kalfann vefatlar Padiahn Üsküdara azimeti. Murtaza Paaya Abazann galebesi. Halepte asi paalarn idam. Hüseyin Paann idam. eyhülislâm Bolevinin azli. Osmanl donanmasnn Antalya önünde inhizam. Msrda ihtilâl. Ismailin tazyikat zalimanesi. Tmar tesisat Akdeniz Boaznda yeni kaleler inas. Mihne'nin yerine Ghikanm Eflâk Beyliine tayini. Rakoczynin fevti. Avusturya Elçisi Mayern Bursada. Kont de Souches, Szathmar ve Szabolcs'u zabtediyor. = Seyit Ali'nin Grossvardeini teshiri. Rusyada Tatar ve Kazaklarn istilâs. Kazak, Rus, Lehistan, Cezair, ingiliz sefaretleri. Harik, veba, kht. Don ve Denieper nehirleri üzerinde inaat Valde Sultann ve Köprülünün camileri. Köprülü Mehmet Paa, ha'cemi devleti desti sultaniden alrken minarelerin balâsmda "Alllahü ekber,, sedalar samialarda tanin- endaz oluyordu [1]. Köprülünün sadaretini hiç kimse münasip görmedi; devletin sönmee mail olan ulei kudretini yeniden izhar edecek olan bu recülü devletin istikbalen kazanaca büyüklüü o zaman ne saray kefedebiliyordu, ne de stanbul halk. Ulema takm "Bu okuyup yazmak bilmez bir cahildir,, diyorlard. Aaalar "Bu, asi Vardara malûp olmu liyakatsiz bir adamdr,, derlerdi. Bab hükümet ricali ise: "Bu müflis herif, devletin mükülâh maliyesine hiçbir veçhile çare bulamyacaktr» mülâhazasnda bulunurlard. Dahilen her tarafta isyanlar zuhur ettii, haricen hudutlarn muharebelerle kan içinde kald ve sefinei devleti garik emvac mesaip olmakla tehdit eden frtnalardan kurtarmak için pek cesur ve pek maharetli bir adama ihtiyaç [1] Onuncu cilt hatimesinde iaret olunduu üzere Naimaya nazaran, mührü hümayun ezan okunurken deil, hatip menberde iken verilmitir. Galiba müverrih minare ve menberi kartrmtr (Mütercim).
5 OSMANLI DEVLET TARHÎ bulunduu bir zamanda padiahn zayf, istirahate ak, metanetsiz, servetsiz bir piri fetutu intihap etmesinden herkes ikâyet etmekte idi; lâkin Köprülü'nün o vakte kadar kadri bilinmemi, idarei devlet emrinde haiz olduu meziyyat âliyeyi ibraza frsat bulmam idi. Vaka mesalihi hükümete Sokullu gibi kemali kuvvet halinde deil, yetmi yanda gelmi idi; Sokullu gibi üç padiah deil, ancak be sene hükümet etti. Onunla beraber, u ksa müddet, tarihte yalnz bir büyük recülü devlet gibi ihraz mevki etmesine deil, hanedannn büyüklüünü tesis eylemesine de kifayet eyledi. Sokullu, nüfuzu sadaretinin Budin Valisi iken cellât elile idam olunan yeeninin kan içinde söndüünü görmütü; Köprülü ise sadrazaml miras olarak oluna nakletti. Anadolu'ya hicret etmi bir Arnavudun olu olan [1] Köprülü Mehmet Paa "Köprülü,, unvann mahalli velâdeti bulunan "Köprü,, kasabasndan almtr ki bu kasaba Merzifon'a alt ve Amasya'ya [2] on iki fersah mesafede ve Kzlrmaa (Halys) munsap iki küçük rmak arasnda kâin ve Taan dann eteine müsadiftir. Bu rmaklardan birinin üzerine ahap bir köprü ina olunduundan kasaba nam kadimi olan "Karakede,, [3] yi "Köprü,, ye tebdil eylemitir. Lâkin Köprülü'nün itiharndan sonra "Vezirköprüsü,, ismini almtr. On üç cami, müteaddit hanlar, hamamlar, tekkeler. [1] "Sadrazam Köprülü Mehmet Paa ve Köprülü Ahmet Paalarm, son üç padiahn, onlarn sultanlarile (zevcelerile) balca nedimelerinin tarihleri ve sarayn en gizli entrikalarile Dalmaçya, Transilvanya, Macaristan, Girit, Lehistan muharebelerine ait baz hususiyat»unvanlie Pariste 1676 senesi tab'olunan (franszca) bir esere itimaden Avrupa müverrihlerinin uzun müddet zannettikleri veçhile, Köprülü Fransz deil, Arnavut idi, [ Fraarh Sami Bey Kamasûlalâm da, "Köprülü,, kelimesinde Köprülü Mehmet Paann Arnavutluun Berat sancanda Timoriçe kazas köylerinden birinde dünyaya gelerek oradan stanbula vürut eylediini ve Köprü kasabasn muahharen mesken ittihaz ettii yazyor. (Mütercim).] [2] Kamusülalâm, "Köprü,, kasabas Amasyann 70 kilometre garbi imalisinde olduunu gösterir. (Mütercim). [3] Hammer'in franszcasnda "kede lâfzna, kalbur, sepet, kafes, çit demek olduu Sami Beyin kamusu fransevisinde gösterilen claie manas verilmi ise de "atekede,, ve "meykede,, lâfzlarndan dahi anlalaca üzere "kede,, hane, ev, yurt demektir; binaenaleyh "Karakede,, kara yurttur. (Mütercim).
Krk köy bu kasaba- saraylar [l],vezirköprüsü kazasna tâbi nn vaktile mamuriyetine delâlet eder. ELL ÜÇÜNCÜ KTAP 7 O zaman bu kasabada alt bin aile mevcut idi; imdi ise iki üç binden ziyade deildir [2]. Mahsulât arziyesi armut, üzüm, elma; mahsulât snaiyesi boyal mensucat, yün ve pamuk bezleri idi; bir küçük merhalede ve kzdrman mansabnda bulunan Bafra iskelesi Vezirköprüsü'nün zengin tüccarna mahzenlik ederdi. Sarp bir dan zirvesinde ve bütün httaya hâkim bulunan kale, hükümetin takibatndan kurtulmak için Kzlrmak dalarnda refi alemi isyan eden Haçova firarilerini zaptetmek maksadile Köprülüden ve Evliya Çelebiden elli sene mukaddem bina olunmutu. Köprülü, gençliinde saray hümayun aç çraklnda ve sonra açlnda bulunarak yirmi be yanda Husrev Paaya hazinedar ve Kara Mustafa Paann sadareti zamannda büyük mirahur olmutu; muahharen (iki tu ile) biribirini müteakip am, Kudüs, Trablus valisi, daha sonra kubbe alt veziri oldu; lâkin daha sonra ehemmiyetsiz olan Köstendil sancan kabule mecbur olup azlinde maskatresine avdet etmiti. Vardar Paa üzerine harekete memuriyetinde malûp ve esir düerek bir tarafndan kurtarlm idi ki buralar evvelki ciltte tafsil olunmutu. bir Paa, zaman sadaretinde Köprülüye Trablusam sancan verdi; ancak memuriyetine balamazdan evvel îbir'in halefi tarafndan azlolunup yine Köprü kasabasna çekildi. Boynuiri Mehmet Paa amdan stanbula gelirken onu maiyyetine ald; fakat Köprülünün kendisine muhataral bir rakip olduuna hükmederek uzaklatrmak için var kuvvetile çalt. Köprülü Paa, sadareti derdest etmek için hileye müracaat etmedi; lâkin kendisinin deerini takdir ile devleti kuracak bir adam olduunu kefeden ahibbasnn srarlar üzerine kezalik - cildi sabkta yazld üzere- arzlarnn takdimile beraber taraf padiahiden kabul olunmas, hiçbir türlü tavsiyeye bakmakszn memuriyetleri münasip gördüklerine tevcih edebilmesi, kendi arzusuna göre icrayi mükâfat [1] Bahcalan Sultan Mustafa, Yusuf aa saraylarile Köprülünün muasr zengin bir yeniçeri tarafndan yaplan saray ve bizzat Köprülü ile Abaza Hasann saraylardr. (Mukaddemleri hep büyük hanelere saray denilirdi). [2] 1314 senesinde matbu Kamusülalâm Köprü kasabasnda 8600 ahali (bini gayrimüslim) kaydeder; Köprü kazasnda da 8 nahiye ve 160 karye, 24120 ahali (südüsü gayrimüslim) gösterir. (Mütercim)
8 OSMANLI DEVLET TARH ve mücazat eylemesi, çendi nüfuzuna rakip nüfuzu ekâbir ve kurena tesiri altnda kalmamas, ve kâffei tedabirini zat ahanenin emniyeti mutlaka ile kabul eylemesi eraitile zimam idareyi eline almaa muvafakat eyledi. Padiah, sadaretten mazul Boynuiri Mehmet Paann müsaderei emvalini ve katlini emretmiti; lâkin Köprülünün efaati üzerine hayatn balad. Mehmet Paann ksa bir müddetten ibaret bakiyei hayat için Köprülü kendine Kanije eyaleti varidatn tahsis eyledi [1]. Defterdarlkdan mazul Saçba Mehmet Paa (sadr sabk zamannda) yüz elli kese mukabilinde idamdan kurtulmutu; lâkin bu aftan ancak bir gün müstefit oldu: cezay idam korkusu neticesi olmak üzere ertesi gün vefat eyledi. Köprülünün sadarete ilâsndan bir hafta sonra (3 zilhicce 1066-22 eylül 1656) minarelerde ezan daveti salât okunurken [2] Kadzadenin mutaassp tarafgirleri olan mütekellimini edidül-efkâr, mutasavvife ve dervian hakkndaki taarruzlarna ihtiyar bir adamn idaresi zamannda devam edebileceklerini ümit ederek Sultan Mehmedi Sani camiinde toplandlar; tarikatlere ait bütün tekkeleri ykmaa, dervileri tecdidi imana icbar ile muhalefet edenleri öldürmee, her camide yalnz bir minare brakarak dierlerini faydasz bir eseri israf olmak üzere hedmetmee, altn ve gümü avani, ipekli elbise, tütün, kahve, afyon istimalini ve ilâhi tagannisi ve kudüm ve nay sesile semai meneylemee karar verdiler; hulâsai kelâm, Kadzadenin mesleine ittiba etmiyenleri mahkûmu tel'in ederek efkâr sakime lehinde devam edenleri ellerinden gelen mücazat dünyeviye ile tecziye edeceklerdi (I). Bu içtimai takip eden gece bütün e- hir heyecana dütü; müderrisleri mütekellimin ksmndan bulunan talebei ulûm denek ve bçaklar ahz ve esnaf ve onlarn akirt ve kölelerini kendi taraflarna celp ile mevlevî, halveti, celvetî, emsî dervileri aleyhine tehdit amiz bir su- [1] Naimaya nazaran, s 226, Boynuiri birkaç gün Yedikulede hapis olunduktan sonra Malkaraya nefolundu; nice eyyamdan sonra kendisine Kanije eyaleti verildi. Hadikatiilvûzera, s 104. On sene kadar Eyüpte tekaüt tahsisatile geçinerek 1076 da doksan yanda vefat ettiini yazar. (Mütercim). [2] Böyle deil; o gün cuma olduundan müezzinler mahfilde nati nebevi okurken "fakilerden^, yani Kadzadelilerden birtakm müezzinleri susturmaa çkarak bir gürültü çkt. Naimaya müracaat, s. 230. (Mütercim)
ELLl ÜÇÜNCÜ KTAP 9 rette barp gürültü ederek Fatih camiine gittiler [1]. Sadrazam, bu karklklar haber alnca bu ahvali meydana çkaran vaizleri muhafazai sükûn ve asayie tevik için kendilerine adam gönderdi; bundan bir netice çkmamas üzerine bir telhis takdimile fitnecuyann lüzumu imhasn arzeyledi. Muharriki fesat olanlar hakknda taraf padiahiden sadr olan idam Köprülü nefye tahvil etti; Üstüvanî, Türk Ahmet, Divane Mustafa derhal Kbrsa gitmek üzere gemiye bindi- sadr- rildiler. eyhlerin kürsü balâsndan savurduklar sözler, azamn slahat ve teceddüdatna kar eblehane küfürlerden ibaret kald müddetçe mutaassplarn vahet perverliini temyiz etmei ve her türlü asarn mahvetmek için sarfettikleri mesaiyi gülünç haline getirmei, hükümet halkn fikri selimine brakarak bizzat hareket etmemiti. Hatta bir gün, kabalndan dolay "Türk,, [2] unvan verilen Vaiz Ahmede huzzardan biri: "Çakr ve don giymek de ''bid'attir; onlar da kaldracakmsnz?,, diye sual etti; Ahmet "Evet, onu da menederiz; zar ve petamal kuansnlar,, diye cevap verdi. Karsndaki: "Tarak ve kak istimali de bid'attir; onu ne yaparsnz?,, deyince vaiz: "Onu kaldrrz; parmaklarnz tarak, ellerinizi kak yapnz,, mukabelesinde bulundu [3]. Bu Türk Ahmet, dilenci bir derviti; lâkin mensup olduu frkann ileri gelirleri onun telkin ettii kavaidin iddetini bizzat tatbik etmezlerdi. Kendilerine raptettikleri genç delikanllar kaba elbisenin altnda ipekli kumalar kullanrlar [4], hanelerinin içinde birçok tezyinat bulundururlard. iddeti ahlâkiye gösteren bu adamlardan birine Fahrettinin olu Maanzade: "Behey efendi, lezzat nefsaniyeden olan eyleri cümleten gizlice irtikâp edip sureti zahirede cüz'iyat makulesi eylerde taassup edersiniz; bunun asl nedir?,, demesile aziz söze gelip: "Beim, sen gayet ahmakmsn; insan bir haram irtikâp ettii zaman, zmnnda ya tahsili mal ya zevki nefsanî ve lez- [11 emsi dervileri tarikati o asrn iptidasnda eyh emsettini Sivasî tarafndan tesis olunmutur. [2] O zaman birtakm ehasn Türklüü takdir edememi olmalarna burada dahi teessüf ederiz. (Mütercim) [31 Tarak sonra icat olunmu birey olmadndan Naimada yalnz kak bahsi vardr; tara müverrih baka mehazdan alm deilse ilâvedir. (Mütercim) [4] Hammer'in de iyi anlamam olduu bu fkray bizde tashih ve izahtan teeddüp eyledik. Tetkikat tammeye lüzum görenler Naimaya müracat edebilirler, s. 227.
10 OSMANLI devleti TARH zeti cismanî bulunmaa muhtaçtr ki günahkârl abes olmya; yoksa altn ve gümü avani kullanmak, harbe gitmek, tütün içmek, teganni istima etmek ve sair buna benzer eylerde ne lezzet vardr? Âkil odur ki bu makule cüz'iyat terkedip hattâ sureti zahirede inkâr ve men'i için taassup izhar ederek avam nas ahmaklarn hüsnü haline itimat ettirir. Yine mahremi esrar olanlarla perde arkasndan dünyevî i- lerile ve lezzeti nefsaniyesile megul olmaa mâni yoktur [1] cevabn vermitir. Müverrih Naimann zaman hakknda bize yadigâr ettii bu lâvhai tarihiye isbat eder ki gerek garpte, gerek arkta mürailer her vakit birdir. Köprülü Mehmet Paa, imdiye kadar cezay idam emri almak için iki telhis takdim etmiti [2]. Vaka sonra idam cezasn nefye tebdil etti; bir taraftan, gösterdii iddet, nüfuzunun derecesini anlamak içindi; dier taraftan muamelei atifetkâranesile - sadareti kabulü hakknda vazeyledii dört art için nam ahaneye yemin eden - Valdesultann deheti hafiyesini teskin etmek istiyordu. Yine bu atifet ile, üçüncü bir teklifine, yani Valdenin sahabetgerdesi olan defterdar sabk Karagöz Mehmet Paann idamna da onun muvafakatini kolayca istihsal etmei ümit ediyordu. Telhis, tasdiki mutazammn idarei ahane ile iade olundu, cezay idam hemen icra edildi (18 Zilhicce 1067-7 Terinievvel 1656). Kaptan Kenan Paann hemehri olup gösterdii rehaveti donanmasnn Akdeniz boaz önünde inhizamnn balca esbabndan biri olan Abaza Ahmet Paa, Valdesultann himayei hususiyesine maruren, îstanbula gelmekten korkmamt; gelirgelmez öldürüldü. Bu yeni idam, Valdenin bütün muhiplerini dehete düürdü (23 Muharrem 1068-11 Terinisani 1657). htiyar Müfti Hakk efendi azlolunarak yerine mütebahhirinden fkh ve hâdise müteallik asar üzerine müteaddit erhler sahibi olan Balizade tayin klnd [3]. Defterdar Divrikli Mehmet Paa, mevaciplerini vermedii için hanesinin camlarn kran asker tarafndan takip edilmesile titriyerek sadrazamn huzuruna geldi, arz ikâyet eyledi. Köprülü, [1] Bu sözler terceme yerine, Naimadan alnd. Musiki ve emsalinde haz olmad sözünün tetkikna elbette hacet görülmez! (Mütercim). [2] Galiba biri Boynuiri içindi. (Mütercim) [3] Kenz üzerine bir erh, miftah erhi üzerine havai, kasidei Bürdey& erh, baz ahadise dair bir erh yazmtr. Uakizadede tercümei haline müracaat, 175 inci varaka.
ELL ÜÇÜNCÜ KTAP bu ntizamszlktan münfeil olmakla beraber mütebessimane: "Böyle olur. Sen ahvali âlemi bilmez misin? Eslâfn defterdarlar da birçok defalar camlar krldn görmemiler midir? Hattâ birkaç takm camlar ihtiyaten hazr bulunurdu. Cenabhak tanzimi ahval için tevfik ihsan buyuruncya kadar tahammül etmeliyiz [1] dedi. Defterdar o zamana kadar sabretmee pek mütehammil görünmediinden Köprülü ertesi gün [2] onun yerine babaki kulu Ahmet Aay nasbeyledi. Naili teveccühü mahsusu padiah olan Has Odabas Halil Aa günde iki yüz akçe tekaüt maaile saraydan uzaklatrlarak yerine Galatasaray Aas Kürt Sefer Aa tayin olundu. En sahibi nüfuz vüzeradan olup saraydaki taraftarannn sadrazam yaptrmak istedikleri Kaptan eydi Ahmet Paa [3] Bosna eyaletine ve oradaki askerin Bakumandanlna nasbolunarak hemen hareket etmesi için H kendisine emir verildi. Donanma Bakumandanl Tmvar Valiliinden mazul 12 kânu- Topal Mehmet Paaya tevcih edildi (24 safer 1067 - nuvvel 1656). ki devlet arasnda münasebat dostanenin bakas arzusunu mü'ir bir namei ahiyi hâmil Pir Ali nam ran sefiri birkaç katar deve ile bir fil hediyesini huzuru ahaneye takdim etti. Müsulü veda gününden evvelce sadrazam tarafndan elçiye Eyüpte Yusuf Paa bahçesinde bir ziyafet çekildi. Acem elçisile birlikte gitmek üzere smail Aa sefir tayin klnd (13 rebiülâhir - 30 kânunuevvel). Padiah, aha iki asil Arap at -ki birine kymettar elmaslarla müzeyyen reft vurulmutu-, güzel kumalardan ve Avrupa çuhalarndan birkaç yük ihda eyledi. smail Aa, sfahan payitahtnda bu hedayay Abbasi Saniye takdim ederek ran'da üç ay kaldktan sonra stanbula avdet eylemitir [4]. Dört ay sonra imparatorun stanbul da mukim elçisi îstiryal Simon Reninger sadrazamn ve padiahn huzuruna kabul olunarak Almanya mparatorluuna yeni intihap olunan Birinci Leopold'un [1] Naimadan ahzolundu, s. 248. (Mütercim) [2] Naimadan anlaldma göre bir müddetçlk sonra, (Mütercim). [3] eydi Ahmet Paaya fart ecaatle intisab cihetile hnstiyanlar "Deli Türk,, unvanm vermilerdi. Teberdarhktan yetimi olduundan Baltac ocakllar onu iltizam ederlerdi. Köprülünün itimad tam ile getirildiini, azli mümkün olmadn onlar bittabi bilemezlerdi. Naimaya müracaat, s. 249. (Mütercim) [4] stanbula gelirken Badatta vefat etmitir. Naima, 250 (Mütercim)
j2 OSMANLI DEVLET TARHÎ ^ timatnamelerini verdi. Devleteyn arasnda mevcut sulha ramen, hudut üzerinde ika olunan tahribat hakkmda ikâyat her iki taraftan faslasz devam etti. Reninger'in stanbul'a vürudundan üç sene mukaddem dört bin askerden mürekkep bir Türk frkas Prens Eggenberg'e ait Radkesburg'a kadar akn etmilerdi; dier bir frka da Neuhaeusel yaknlarnda altm dört heydük öldürmülerdi; bu hal, Budin valisinin, Bathyany ve Forgacs'n cevelânlarndan ve hüsar ve heydüklerin Komorn ve Gran arasnda yaptklar ekiyalktan dolay ikâyet etmek üzere Viyanada feld mareal Puechham'a - çavular göndermesine mâni olmad. mparator mukim elçi- ^ ( sinin vusul günü Transilvanya, sveç elçileri de huzuru a- haneye kabul olundular. sveç Kral arl Gustav -efendisi namna Transilvanyallarla ve Kazaklarla ittifak ahitnamesi akdetmi bulunan-elçisi Claude Sohalam vastasile sveçlilerin Rusyaya eyalât imaliyeden hücum edecekleri srada Krm hanna Rusyanm eyalât cenubivesinin istilâs için emir verilmesini talep evledi [1]; arl Güstav, o zaman Lehistan ile harp ediyordu; Köprülü u cevab verdirdi: "Devleti Osmaniye, arl Güstavn Lehistan ile musalehasn müteakip kendisinin dostluunu kabul edecektir.,, Bir ay sonra Liliencron ve Gotthard Wellig'den mürekkep olan ve Rakoczy tarafndan da François Szepessi ve Nicolas Torda terfik edilmi bulunan yeni bir sveç heyeti sefareti stanbula vasl oldu. Bu da evvelkiler gibi Osmanllar Lehistan aleyhine tahrike memurdu. Divan tercüman ihtiyar Zülfikar sveç kralnn lâtince mektubunu tercüme edemediinden imparator tercüman Panayoti Nikusi've tercüme ettirildi [2]. Lehistan elçisi Nicolas de Leszczye Jaskolski sadrazam Rusya ile kafi münasebete karar verdirmek için çarn, Rum mezhebindeki tebaai osmaniyeyi devlet alevhine kyam ettirmek tasavvurunda bulunduunu ilka etti. Bu entrika [3] hiçbir netice vermedi; maahaza Jaskolski Transilvanya elçileri François Torda, Etienne Tessa ile [1] ehir hazine! evraknda Reningerin raporu. Krahn zat ahaneye namesi 23 Eylül 1656 tarihiledir. [2] Kraln mektubunda u ibare okunur: <Confidinus fore uf omnia et singula pensientr et nohis pro nostra et rei necessitate respondatur» Reningerin l2 Haziran 1657 raporu. [3] Bu pek doru idi. Rusyann bu tasavvuru atiyen ve hususa Mora isyannda tamamile zahir olmu; ne hacet! zamanmzda dahi devam edegelmekte bulunmutur. (Mütercim)
ELLJ.ÜÇÜNCÜ KTAP 13 Jean Harsanji'nin-ksmen verginin tediyesindeki teahhuratndan ve ksmen Rakoczy'nin emri padiahiye mugayir olarak Lehistan aleyhine sveçliler ve Kazaklar ile ittifak etmesinden dolay- Yedikuleye sevkolunduunu görmek memnuniyetine nail oldu. sveç elçileri, biz de bu hale urarz korkusile frtnay geçirmek için sadrazama acele be yüz altn hediye verdiler. Welig bir müddet sonra fevt oldu; Liliencron cevap-, sz geri gönderildi (15 Austos 1657) [Ij. Rakoczy sefirlerinin a^. hapsinden duçar telâ olmayp Moldavya ve Ulahiye voyvodalarn kendi tarafna celbe muvaffak oldysa da bu ittifak inikadn müteakip inkta etti. Rakibi tac Dikolu (Dikolu?)- nun burnunu kesmek ve hükümeti elinden almak isteyen Chrice'i asmakla beyliine balam olan Eflâk voyvodas Konstantinin Scherban, Rakoczy'den Mathias Bessarabanm - ikraz etmi olduu - sekiz bin altn istedi. Rakoczy paray ödedi; lâkin intikam almak için memleketin asakiri mahalliyesini (zaimler) Scherban aleyhine ayaklandrd; muahharen Lehistan aleyhine yeniden Konstantin ile ittifak etti, yine ondan ayrld. Kendisi de Moldavyallar ve Kazaklar tarafndan terk ve Lehler tarafndan malûp, divan hümayundan da azlolundu. Transilvanya meclisi millîsi onun yerine François Rhedei'yi intihap etti. Rhedei tasdiki emareti için, derhal, Sigismond Banfiyi Budin valisine ve François Keresztesiyi stanbula gönderdiyse de ikisi de bir eye muvaffak olamadlar. Yeni bir isyan zuhur etmek üzere iken Köprülü, idarei hükümet emrindeki basireti sayesinde, vilâyatn cümlesinde bulundurduu casuslar vastasile, Çnar vakasn ihdas ve Hasan Can (Sadettinin pederi) ailesinin hazinesini yama etmi olan zorbalarn her suretle ilkayi fesada çalmakta ve kyam için ancak bir frsata intizar etmekte olduklarn haber ald. Bunlar eydi Ahmet Paann teb'idini frsat addederek onun sadarete tayini, hiç olmazsa kaptanla iadesini mütehakkimane talep eylediler. Sadrazam müftinin nezdine giderek kâffei harekâtnn muvafk eriat olduuna dair padiaha bir arize yazmasn teklif etti. Müfti, Reis amizade tarafndan kaleme alnan bu arizey Köprülünün eline verdii srada müteaccibane: "Buna ne ihtiyaç var?,, sualini irat etmesi [11 «Kazak-Lehistan» muharebesi tarihi, Grondskinin eseri. Pete, 1789, s. 408 ve 409 (talyanca).
14 OSMANLI devleti TARH Üzerine Köprülü: "imdilik lüzum yoktur; lâkin vefakârlnz tecrübe edeceiz; hem husemann eslâfnz gibi sizi de kendi taraflarna celbetmee çalmalarna mâni olmak ve hinihacette istinat için sizi ihat eylemek isteriz cevabn verdi. Müfti, Köprülünün kâffei tedabiri slahiyesinde olanca iktidarile muhlisane çalacana yemin etti [1]. Köprülü oradan Hac Bekta post nesini Kara Hasanzadenin hanesine gitti; ihtiyar Hüseyin Aa -ki Çnar vak'as muharriklerinin derdest olunmas için evvelki sadrazamlara muavenet etmitizuhûr etmek üzere olan ihtilâlin itfas için de Köprülüye muavenet vadeyledi. Yeniçeri aas, yeniçeri kethüdas gizlice oraya davet olunarak asayii umumînin iadesi için yardm edeceklerine onlar da yemin ettiler. Ertesi perembe günü (18 Rebiülevvel) sipahiler at meydannda toplanarak gürültü çkardlarsa da sadrazamn arz mucibince sadr olan iradei ahane üzerine yeniçeri aas ve kethüda bey yeniçerileri dairei intizamda durdurmaa muvaffak olduklarndan sipahiler dalmaa mecbur oldular. O günü takip eden gece sadrazam yeniçeri aasile birlikte, zuhurundan korkulan fitneyi bastrmak için bütün ehirde kol gezdi. Ertesi gün (cuma, 19 Rebiülevvel 1067-5 Kânunusani 1657) vüzera, ümera, aalar -iradei padiah mucibince veziri azam saraynda in'ikat eden- mecliste bulunduklar halde u mealde bir hatt hümayun vürudeyledi: "Cülusumuzdan bu zamana kadar sipah ekyasnn taaddileri haddi tecavüz etti. Hakk nimeti ve saltanata hürmeti büstütün braktlar. Bu türlü ekyann izalei vücudu din ve devletin en mühim ii olduundan tedipleri sadrazama havale olunmutur. Ebaancet hayrhah devletimiz olanlar veziri azama muavenet ile hayrl duama mazhar olmaa çalmaldrlar.,, Huzzar meclis, muharriki fesat olanlarn icrayi mücazatna hergün muntazr bulunmu olduklarn ve padiahn emrine sadkane mutavaat edeceklerini ifade ettiler. Saraya takdim olunan ve ekâbiri memurini devletin vifakn mutazammn olan telhis üzerine Sultan Mehmet " rüesayi erbab fesadn derdesti ve idam olunmalar emri kafisini havi bir irade Isdar eyledi. Hemen o gün, silâhtarlktan mazul Ahmet Aa, cebeciler kethüdas Halil Aa, ba mabeyinci (kapclar kethüdas) Hali] Köprülü "müceddeden müfti ile eyman gallâz (ar yeminler) le ahtü misak ettiler,, Naima, s. 253. (Mütercim)
ELL ÜÇÜNCÜ KTAP j 5 seki Mustafa Aga Alay kökü önünde ki padiahn idam matlup olan rüesann esami defterini zorbalarn elinden ald ve saray hadmaalarndan ikisinin ihnakn temaaya mecbur bulunmu olduu mahaldir, balar kesilmek suretile terki hayat ettikleri gibi îstanbulda, Üsküdarda hanlar baslarak altm kadar zorba tutulup idam edildi. Yenicami han ile bir zamanlar hristiyan sefirlere cayi ikamet olan Elçi han -ki ikisi de âramgâh sipah idi- tahliye olundu. Sadrazam ve yeniçeri aas geceleri kol gezerek yeniçeri, sipahi, cebeci, topçu, mehter ocaklarna ve sair takmlarna mensup zorbalar ele getirerek idam eder, ve müverrihi devlet Nai- veçhile "aeleri nafakai hayvanat derya,, olmak mann tabiri için denize atlrd [1]. Son tuyanda çalnan eyay ucuzca satnalan yirmi kii Atmeydamnda idam olundular. Defter emini Elâgöz Mehmet Efendi Bosna defterdarlile stanbuldan çkarlarak Edirne'de ba kesilip îstanbula gönderildi. Surnazen Mustafa Paa da Erzurum valiliinde mevti tabiî ile hatmi hayat etti. am valiliinden azlile Maraa tayin olunan silâhtarlktan neet etme Siyavu Paa, sarayn himayesine istinaden, verilen evamiri kafiye hilâfna olarak memuriyeti cedidesine gitmekten imtina gösterdi. Köprülü, böyle bir mel'unun suimisal olmas mehazirinden bahsile katlini arzetti. Mukarribinin entrikalarile iradei padiahî teahhur etmesi üzerine sadrazam, kabul olunan urut icabmca telhisi derhal iradeye iktiran etmedii için tevdii hateme hazr olduu halde, bir elinde mühür, huzuru ahaneye çkt. Padiah: "Senin iine karanlarn cezasn sana braktm; nasl bilirsen öyle yap,, dedi. Köprülü Paa, zatahaneye ihtiramen Siyavuun hayatn muvakkaten bahettii gibi idarei devlete müdahale etmek istiyen kurenamn teb'idi için birkaç ay bekledi; lâkin bu müddet hitam bulunca en zinüfuz husemas olan rikâptar Anber Mustafa, tülbent aas Gürcü b- rahim, Doancba Ömer, Silâhtar Mustafa aalar birer hizmet veyahut tekaüt maa vererek saraydan uzaklatrd. Terbiyesizce muamelesini yazdmz müraii vecdnüma maribî Salim, maann tenkihinden dolay söylenmee cesaret ettii için Köprülü'nün emri üzerine cellât (ases ba) [1] Naima bu bahiste kafiye perdazl unutmamtr ' «Vahiden ba'de vahid ele getirilip katilleri âleme ibret-nüma ve aeleri nafakai hayvanat derya oldu s. 257. (Mütercim)